29 قىركۇيەك كۇنى قازاقستانداعى اقش ەلشىلىگى مەملەكەتتىك دەپارتامەنت (US Department of State) وكىلى اندرەا كالاننىڭ قاتىسۋىمەن قازاقستاندىق باق وكىلدەرىنە ارناپ ونلاين-بريفينگ وتكىزدى. The Qazaq Times اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەرگەن كالاننىڭ سوزىنشە، «قىتايدىڭ ازشىلىق ۇلتتار مەن مۇسىلماندارعا قارسى جاساپ جاتقان قىسىمىنا بۇكىل الەم قارسى تۇرۋى ءتيىس».

قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىندا ەتنيكالىق ۇيعىر، قازاق، قىرعىز ت.ب. مۇسىلمان توپتاردى «قايتا ۇيرەتۋ  لاگەرلەرىنە» قاماپ، يدەولوگيالىق تۇزەۋ تەزىنەن وتكىزەتىن بەيجىڭ كەيىنگى جىلدارى حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان وتكىر سىنعا ۇشىراپ كەلەدى. بۇۇ دەرەگىنە قاراعاندا، 2017 جىلدان بەرى شىڭجاڭدا تۇراتىن ءبىر ميلليونعا جۋىق ۇيعىر، قازاق، قىرعىز سياقتى ازشىلىق ۇلتتاردىڭ وكىلى لاگەرگە قامالعان. سوڭعى بىرەر جىلدا جەكە باس قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ەتنيكالىق قازاق قازاقستان شەكاراسىن زاڭسىز كەسىپ وتكەن. ارعى بەتتە تۋىسىنان حابار الا الماي، جاقىنىنان تىرىدەي ايىرىلىپ وتىرعان قازاقستاندىقتار دا از ەمەس. كەيىنگى كەزدە قازاقستانداعى قىتاي ەلشىلىگىنىڭ عيماراتى الدىندا تۋىسىن قايتارۋدى تالاپ ەتكەن ازاماتتار كوپ قارسىلىق اكتسياسىن وتكىزگەن.

بيىل 10 شىلدە جانە 24 قىركۇيەك كۇنى شىڭجاڭنىڭ التاي جەرىندە XX عاسىرداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەستىڭ جەتەكشىسى وسپان باتىردىڭ ۇرپاقتارىنان ءۇش ازاماتقا قاتىستى سوت پروتسەسى وتكەن. ولاردىڭ وزدەرىنە تاعىلعان ايىپتى جوققا شىعارعاندارىنا قاراماستان ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىردى. شىڭجاڭداعى مۇنداي ساياسي سيپاتى بار سوت ۇكىمدەرىنە اقش-تىڭ رەاكتسياسى قانداي دەگەن ساۋالعا اندرەا كالان:

– ناقتى جاعدايعا ناقتى پىكىر بىلدىرە المايمىن، بىراق اقش قىتايداعى جاعدايدى ءجىتى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر جانە ادام قۇقىقتارىنىڭ تاپتالۋىنا قاتىستى مالىمەتتەردى جيناۋدا. ءبىزدىڭ سايتتا جاريالانىپ وتىراتىن ەسەپتەرگە نازار اۋدارۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. وندا اقپاراتتار اشىق، قولجەتىمدى. تاعى قايتالاپ ايتامىن، اقش شىڭجاڭ ماسەلەسىن ءجىتى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر، – دەدى.

قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا ۋاشيڭتون ءماجبۇرلى ەڭبەككە بايلانىستى شىڭجاڭدا وندىرىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى-تەحنيكالىق ونىمدەرىن (ماقتا، كيىم-كەشەك، كومپيۋتەر بولشەكتەرى ت.ب.) اقش-قا كىرگىزۋدى شەكتەيتىن جارلىق شىعاردى. رەداكتسيانىڭ «مۇنداي شارا شىڭجاڭداعى ءماجبۇرلى ەڭبەكتى توقتاتۋعا قانداي وڭ اسەرى كۇتىلۋدە؟ قۇراما شتاتتار تاراپىنان بۇعان دەيىن جاسالعان سانكتسيا شارالارى شىڭجاڭداعى ادام قۇقىعى ماسەلەسىنىڭ جاقسارۋىنا وڭ اسەر ەتكەنىن دالەلدەيتىن قاندايدا ءبىر ناقتى مالىمەتتەرمەن بولىسە الاسىزدار ما؟» دەگەن ساۋالىنا امەريكالىق رەسمي وكىل جاۋاپ بەردى:

 – راقمەت، قازىرگى كەزدە وتە ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى. ءبىز ۇنەمى قىتايمەن بايلانىس ورناتاتىن كومپانيالارعا كەڭەس بەرىپ وتىرامىز. نەگىزىنەن قىتايلىق ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناستى كومپانيالاردىڭ وزدەرى شەشەدى. امەريكالىق بيزنەس سفەرانىڭ قىتايمەن بايلانىسى بەلگىلى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – اقپاراتتاندىرۋ. ياعني امەريكا الەم ەلدەرىن شىڭجاڭداعى احۋالمەن ەتەنە حاباردارەتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر. اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تا، مەملەكەتتىك حاتشى مايك پومپەو دا بۇل ماسەلەنى ۇنەمى سىنعا الىپ، قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. قازىر كوپتەگەن ادامدار شىڭجاڭداعى جاعدايدان حاباردار. ءبىز بارلىق الەمدى قىتايدىڭ ارەكەتىنە توسقاۋىل بولۋعا، توقتاتۋعا ۇندەۋگە شاقىرامىز، – دەدى ول.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، ءالى كۇنگە دەيىن كوممۋنيستىك بەيجىڭ بەتىنەن قايتا قويعان جوق، شي جيپيڭ شەنەۋنىكتەرى «قايتا تاربيەلەۋ جانە كاسىپ ۇيرەتۋ ورتالىقتارى تەرروريزم مەن ەكسترەميزممەن كۇرەس ءۇشىن قاجەت» ەكەنىن العا تارتادى. قىتاي بيلىگى اباقتىداعىلاردىڭ كوبى بوساتىلدى دەگەنىمەن، – الەمنىڭ ءارتۇرلى باق جانە زەرتتەۋ-بارلاۋ ۇيىمدارى «قۇرىق اۋقىمى مەن قۋاتى» ارتا تۇسكەنىن ايتادى. ماسەلەن، اۋستراليا ستراتەگيالىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ (ASPI) 24 قىركۇيەكتە جاريالاعان زەرتتەۋىندە قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى وقشاۋلاۋ نىساندارى 40%-عا كوبەيگەن. ناقتىراق ايتقاندا، زەرتتەۋشىلەر شىڭجاڭدا ءبىر جىلدا  61 لاگەر جاڭادان سالىنعانىن، تاعى وننان استام عيماراتتىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتقانىن، جالپى جيىنى 380-نەن اسا «لاگەرگە ۇقساس» عيماراتتى انىقتاعان.

"The Qazaq Times"