قاعازداعى پاتسيەنتتىڭ ومىردەگى جاعدايى: ءۇنسىز ءارى الپاۋىت ەپيدەمياعا قارسى كۇرەستە قازاقستاندىق ابب-نىڭ قاۋقارى مەن كەمشىلىگى

دۇنيەجۇزىندە جىلىنا 60 ميلليوننان اسا ادام ومىردەن وتەدى. ونىڭ كەمى 74% كولەمى، ياعني 45 ميلليونى سوزىلمالى جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردىڭ سەبەبىنەن كوز جۇمادى. جۇقپالى ەمەس اۋرۋلار (noncommunicable diseases-NCD) قاتارىندا جۇرەك-قانتامىر اۋرۋلارى، قاتەرلى ىسىك، قانت ديابەتى جانە وكپەنىڭ سوزىلمالى اۋرۋلارى كەڭىنەن تارالعان. ادامزاتتىڭ ءومىرىن جالمايتىن نەگىزگى تۇرلەرى. بۇل اۋرۋلار ۇزاق ۋاقىت ادام اعزاسىندا جەگىدەي جابىسىپ، قاتار ءومىر سۇرەدى. ادامنىڭ قايراتى قايتىپ، قاۋقارسىزدانعان شاعىندا كۇشىنە مىنەدى. قازاقستان بۇل ەپيدەميامەن وزىنشە كۇرەسىپ كەلەدى. بۇل امالدىڭ ناتيجەسى مەن جەتىسپەۋشىلىگىن ساراپتاپ كورەيىك.

وسى اۋرۋ تۇرلەرىن زەرتتەۋ ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىندا ارنايى دەپارتامەنتى بار. بۇل جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردان بولاتىن مەرزىمىنەن بۇرىن ءولىم-ءجىتىم مەن سىرقاتتانۋشىلىقتى ازايتۋ ماقساتىندا جاھاندىق كوشباسشىلىق ەتىپ، سالانى ۇيلەستىرەدى، ۇسىنىمداردى ازىرلەيدى جانە تەحنيكالىق قولداۋمەن اينالىسادى.

2019 جىلى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ اسسامبلەياسى ددسۇ-نىڭ جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ جانە ولارمەن كۇرەس جونىندەگى 2013-2020 جىلدارعا ارنالعان الەمدىك ءىس-قيمىل جوسپارىنىڭ قولدانىلۋ مەرزىمىن 2030 جىلعا دەيىن ۇزارتتى. سونداي-اق، ومىرشەڭ ەپيدەميانى الدىن الۋ جانە ونىمەن كۇرەستە ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن 2023-2030 جىلدارعا ارنالعان ىسكە اسىرۋدىڭ جول كارتاسىن ازىرلەۋگە كىرىستى. بۇل الەم جالماعىش دەرتتەرمەن كۇرەسۋگە الدەقاشان بىلەك سىبانا كىرىسكەنىن كورسەتەدى. ۇيىمعا مۇشە 194 ەلدىڭ ىشىندەگى 126 مەملەكەت حالىقارالىق ۇيىم ۇسىنىستارىن («ۋاقىتشا ۇلتتىق ماقساتتار») باسشىلىققا الا وتىرىپ ۇلتتىق جوباسىن (باعدارلاما، ستراتەگيا، جوسپار تۇرىندە – رەداكتسيا تولىقتىرۋى) جۇرگىزەدى.

اۋستراليادا «سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ ۇلتتىق ستارتەگيالىق باعدارلاماسى»، «ديابەتپەن كۇرەستىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسى»; يرلانديادا «سوزىلمالى اۋرۋلاردى ەمدەۋ جانە كەشەندى الدىن الۋدىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسى»; نيدەرلاندىدا «پروفيلاكتيكا تۋرالى ۇلتتىق باعدارلاما» جانە شۆەيتساريادا «جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردىڭ پروفيلاكتيكاسى جونىندە ۇلتتىق ستراتەگيا» سياقتى جوبالار جۇرگىزىلەدى.

وسى قاتاردا قازاقستان دا بار. كەزىندە ەكى وڭىردە (سقو، پاۆلودار وبلىستارى) پيلوتتىق جوبا تۇرىندە جۇمىس ىستەگەن اۋرۋلاردى باسقارۋ باعدارلاماسى قازىر رەسپۋبليكا كولەمىندە وسى ساناتتاعى كەيبىر اۋرۋ تۇرلەرىنە ارنالعان. 2018 جىلدان بەرى ەلدىڭ بارلىق ءوڭىرىن قامتيدى.

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق امالى – اۋرۋلاردى باسقارۋ باعدارلاماسى

QT رەداكتسياسى «جاھان جالماعىشى» اتانعان سوزىلمالى جۇقپالى ەمەس اۋرۋلارمەن كۇرەستە ۇلتتىق باعدارلامانىڭ مۇمكىندىگى مەن ماسەلەلەرىن ساراپتاۋعا تىرىسىپ كوردى. قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى رەداكتسياعا بەرگەن جاۋابىندا قازىر مەديتسينالىق-سانيتاريالىق العاشقى كومەك كورەتەتىن قالالىق جانە اۋداندىق دەڭگەيدەگى 692 ەمحانا باعدارلاما شەڭبەرىندە ەكەنىن ايتتى.

پاتسيەنتتەردى ديناميكالىق بايقاۋعا ارنالعان باعدارلاما رەگلامەنتى سالا ءمينيسترىنىڭ 2020 جىلعى 23 قازانداعى № قر دسم-149/2020 بۇيرىعىمەن («سوزىلمالى اۋرۋلارى بار ادامدارعا مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ، بايقاۋدىڭ مەرزىمدىلىگى مەن مەرزىمدەرىن، دياگنوستيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ مىندەتتى مينيمۋمى مەن ەسەلىگى قاعيدالارىن بەكىتۋ تۋرالى») جۇزەگە اسىرىلادى. ابب رەسمي تۇسىنىكتەمەسى – ازاماتتارعا وزدەرى اۋرۋلارىن باسقارۋعا ىنتالاندىرۋعا جانە ۇزاق ءارى ساپالى ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسەدى دەيدى. دەنساۋلىق كودەكسىنىڭ 2020 جىلعى 7 شىلدەدەگى 80-بابىندا ازاماتتاردىڭ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە «سوزىلمالى اۋرۋلاردى باسقارۋ باعدارلاماسىنا قاتىسۋ» كوزدەلگەن.

سوڭعى (2022 جىلعى) رەسمي اقپارات بويىنشا، ابب-عا 1 ميلليونداي پاتسيەنت تارتىلعان، بۇل ديناميكالىق بايقاۋداعى، ياعني ديسپانسەرلىك ەسەپتەگى پاتسيەنتتەردىڭ جالپى سانىنىڭ ورتا ەسەپپەن 55,3 %-ى (1 960 724 ادام).

ساليدات قايىربەكوۆا اتىنداعى ۇلتتىق عىلىمي دەنساۋلىق ساقتاۋدى دامىتۋ ورتالىعى ابب-نىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋشىسى سانالادى.

«ابب اياسىندا ءاربىر مەديتسينالىق ۇيىم ءۇش نەگىزگى نوزولوگيانى جۇرگىزەدى: ارتەريالىق گيپەرتەنزيا، 2 ءتيپتى قانت ديابەتى، سوزىلمالى جۇرەك فۋنكتسياسىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتى – سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ اسقىنۋلارىنىڭ الدىن الۋ، ناۋقاستاردى ءوز اۋرۋىن قاداعالاۋدى ءبىلۋ، دەر كەزىندە ءىس-شارالار جۇرگىزۋ. ناتيجەسىندە سوزىلمالى اۋرۋلارى بار ناۋقاستاردىڭ شۇعىل تۇردە اۋرۋحاناعا جاتقىزىلۋى تومەندەتىلۋدە»، – دەگەن مينيسترلىك قاراماعىنداعى مەديتسينالىق كومەكتى ۇيىمداستىرۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى گۇلنار سارسەنباەۆا رەداكتسياعا بەرگەن جازباشا جاۋاپ حاتىندا.

ابب اياسىندا ددسۇ كورسەتكەن ساناتتاعى بارلىق اۋرۋ نازولوگيالارىن قامتىمايدى. قازاقستان باعدارلاماسىنا كىرەتىن اۋرۋ توپتارى: قان قىسىمى، 2-ءتيپتى قانت ديابەتى، II-IV كلاستى جۇرەك جەتىسپەۋشىلىگى. باعدارلاماعا جالپى ديسپانسەرلىك ەسەپتە تۇرعان پاتسيەنتتەردىڭ ءبىر بولىگى قاتىسادى.

رەسمي جاۋاپقا قاراعاندا، العاشىندا، 2018 جىلى ابب قاتىساتىن ناۋقاستاردىڭ شەكتى كورسەتكىشى 50% بولعان. الايدا احۋالى اسقىنباعان پاتسيەنتتەر كوپ بولماعاندىقتان، 2023 جىلدان باستاپ باعدارلاماعا ديسپانسەرلىك ەسەپتەگى پاتسيەنتتىڭ تەك 10%-ى عانا قاتىساتىن بولدى.

العاشىندا ادام ابدەن زەرتتەلىپ-تەكسەرىلگەن سوڭ دياگنوزى ناقتىلانادى، كەيىن پاتسيەنت ەسەپكە الىنىپ، ديناميكالىق باقىلاۋ ءۇشىن ەم-شارا جوسپارى تۇزىلەدى. كەمىندە ءۇش ايدا ءبىر ۋچاسكەلىك دارىگەرىنە قارالىپ وتىرادى، دەنساۋلىعى ناشارلاعان جاعدايدا قوسىمشا پانارالىق كوميسسيا اياسىندا وزگە ماماندارعا قارالادى، قاجەتتىك تەكسەرىستەردەن وتەدى، ءدارى-دارمەگى مەن كۇتىمى قايتا تولىقتىرىلادى. وسىلاي ۇدايى باقىلاۋدا بولۋعا ءتيىس. وسىلايشا، ادام دەنساۋلىعىن كۇتىپ، دارىگەر نۇسقاۋىمەن ءومىرىن جاقسارتادى.

ابب – كوپسالالى كوماندا جۇمىسىنا نەگىزدەلگەن باعدارلاما. ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ورتالىعى حابارلاعانداي، ابب بويىنشا كومەك كورسەتەتىن توپقا ەندوكرينولوگ، كارديولوگ، جالپى تاجىريبەلىك دارىگەر، مەدبيكە، الەۋمەتتىك قىزمەتكەر مەن پسيحولوگ كىرەدى. پاتسيەنتتىڭ مىندەتى – وسى كوپسالالى توپپەن بىرلەسىپ ەمدەۋ جوسپارىن قۇرۋ جانە ونى ۇنەمى ورىنداۋ.

بيىل دەنساۋلىق ساقتاۋ ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتۋ ارقىلى قازاقستان ددسۇ تاراپىنان وڭ باعا الدى. بۇل تەك ابب اياسىندا ەمەس (ابب-عا جەا-دىڭ نەبارى ءۇش توبى كىرەدى), بارلىق جۇقپالى ەمەس اۋرۋلارمەن كۇرەس جانە الدىن الۋ باعىتتارىن قوسا قاراستىرعانداعى ناتيجە. 2025 جىلعا قاراي جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردان مەزگىلسىز ءولىمدى 25%-عا تومەندەتۋ بويىنشا نىسانالى كورسەتكىشكە قول جەتكىزگەن ورتالىق ازيانىڭ ءبىرىنشى ەلى جانە ددسۇ ەۋروپالىق ءوڭىرىنىڭ 56 ەلىنىڭ ىشىندەگى تور-10 ەلىنىڭ ءبىرى بولدى. بۇل تۋرالى ددسۇ ەۋروپالىق وڭىرلىك بيۋروسىنىڭ «الدىن الۋعا بولاتىن ءولىم، قاۋىپ فاكتورلارى جانە جەا-مەن كۇرەسۋ ستراتەگيالارى» بايانداماسىندا ايتىلدى.

باياندامادا قازاقستان ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن، اسىرەسە جۇرەك-قانتامىر اۋرۋلارى مەن ونكوپاتولوگياعا قارسى كۇرەس سالاسىندا نىعايتقانى اتاپ كورسەتىلگەن. پروفيلاكتيكاعا، ەرتە انىقتاۋعا، ەمدەۋدىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن جاقسارتۋعا باسا نازار اۋدارىلادى.

ددسۇ مونيتوريڭ دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقستان جەا-عا قارسى كۇرەس بويىنشا ۇسىنىلعان شارالاردىڭ 50%-ىن تولىعىمەن جانە تاعى 36%-ىن ءىشىنارا ىسكە اسىرعان.

ابب ىسكە اسىرۋداعى كەمشىلىكتەر مەن ماسەلەلەر

ابب جۇيەسىن ەنگىزۋدە بىرقاتار قيىندىقتار بايقالادى. ەڭ الدىمەن، قامتۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋى – وزەكتى ماسەلە. مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا كورسەتىلگەن كولەم بويىنشا بارلىق سوزىلمالى اۋرۋى بار ناۋقاستاردى تارتۋ ەداۋىر جەتكىلىكسىز. بۇل ايتارلىقتاي دەرەكتەر بازاسىنىڭ بولماۋىنان، ناۋقاستاردىڭ باعدارلامانى قابىلداماۋىنان جانە ەمحانالارداعى كادر تاپشىلىعىنان تۋىندايدى. سونىمەن قاتار مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەرگە جۇكتەمە ءۇشىن تولەم جۇيەسى كۇردەلى جانە ازدىق ەتەدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ 2020 جىلعى 15 جەلتوقسانداعى №278/2020 («تەگىن مەديتسينالىق كومەكتىڭ كەپىلدىك بەرىلگەن كولەمى شەڭبەرىندە جانە (نەمەسە) مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىندە مەديتسينالىق قىزمەتتەر كورسەتەتىن دەنساۋلىق ساقتاۋ سۋبەكتىلەرىنىڭ جۇمىسكەرلەرىن كوتەرمەلەۋ قاعيدالارىن بەكىتۋ تۋرالى») بۇيرىعىنا سايكەس، ابب باعدارلاماسى اياسىندا جۇمىس ىستەيتىن مەدقىزمەتكەرلەرگە قوسىمشا جۇكتەمە ءۇشىن ەڭبەكاقىعا تولەم ىنتالاندىرۋشى كومپونەنت قاراجاتى ەسەبىنەن قاراستىرىلعان، بىراق بۇل تاريفيكاتسيا تىم از. ءبىر مەيىرگەردىڭ قاراماعىندا كەمى 15-20 پاتسيەنت بار، ولاردىڭ ارقايسىنا ديناميكالىق باقىلاۋ جۇرگىزۋ – قوسىمشا جۇكتەمە.

ەسەپ بەرۋ مەن مونيتورينگ جۇرگىزۋ فورمالارى ءالى دە قاعاز جۇزىندە كوپ، بۇل بيۋروكراتيانى ۇلعايتادى. ابب بويىنشا كەشەندى ەلەكتروندىق اقپاراتتىق جۇيەنىڭ جوقتىعى دا سىنالادى: اۋرۋحانالار مەن ۋچاسكەلەر اراسىندا دەرەكتەر الماسۋ، ەمدەۋ جوسپارلارىنىڭ ۇزدىكسىز جاڭارتىلۋى ءۇشىن قاجەتتى تسيفرلىق قۇرالدار ءالسىز دامىعان. بۇل باعىتتا ءىت شەشىمدەر ەنگىزۋدى تالاپ ەتەدى.

ادام ءومىرىن قاتەرگە تىگەتىن بۇل اۋرۋ تۇرلەرىنىڭ بەس نەگىزگى قاۋىپ فاكتورى: تەمەكى شەگۋ، از قوزعالۋ، الكوگول ءىشۋ، دۇرىس تاماقتانباۋ جانە اۋا لاستانۋى. ەپيدەميانىڭ ءورشۋى كەز كەلگەن ەلدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنە اۋىر سىناق.

نەنى وزگەرتۋ كەرەك؟

مينيسترلىكتىڭ 2023 جىلعى 30 ناۋرىزداعى №49 بۇيرىعى («قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەديتسينالىق-سانيتاريالىق العاشقى كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ ستاندارتىن بەكىتۋ تۋرالى») وزگەرىپ، مساك دارىگەرىنىڭ قابىلداۋ ۋاقىتى ۇزارىپ، ونىڭ ابب پاتسيەنتتەرگە موتيۆاتسيالىق كەڭەس بەرۋ – كەمىندە 30 (وتىز) مينۋت قاراستىرىلعان.

«№149 بۇيرىققا ابب باعدارلاماسىن دامىتۋ ءۇشىن مىناداي وزگەرىستەر ەنگىزىلۋدە:

1) پاتسيەنتتىڭ دەنساۋلىق كورسەتكىشتەرى قالىپتى دەڭگەيدە بولعان جاعدايدا، ونى وڭتايلى ايماقتا ۇستاۋ ماقساتىندا، مەيىرگەر ءىسى ماماندارى مساك دارىگەرىنىڭ قاداعالاۋىمەن الدىن الا جوسپارلانعان قوڭىراۋ شالۋ، باقىلاۋ جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى مونيتورينگتەۋ ارقىلى جۇمىس جۇرگىزەدى;

2) مساك دارىگەرى پاتسيەنتپەن بىرلەسە وتىرىپ قىسقا مەرزىمدى ءىس-قيمىل جوسپارىن قۇراستىرادى. بۇل جوسپار – اۋرۋدى باسقارۋ بويىنشا وقىتۋ اياسىندا فيزيكالىق جۇكتەمەلەر كولەمىن، تاماقتانۋ ءتارتىبىن، ءومىر سالتىن ايقىنداۋ، زياندى ادەتتەردەن باس تارتۋ بويىنشا شارالاردى قامتيتىن جەكە ءىس-قيمىل جوسپارى بولىپ تابىلادى (ەڭ ۇزاق مەرزىمى – 2 اپتا)»، – دەپ حابارلادى مينيسترلىك QT رەداكتسياسىنا.

بولاشاقتا ابب-نى تيىمدىرەك ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگاندار دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ساندىق تەحنولوگيا سالاسىنداعى بىرلەسكەن جۇمىستاردى كۇشەيتۋى كەرەك.

ساراپشىلار ابب-نى ءارى قاراي دامىتۋ ءۇشىن مىنا باعىتتارعا نازار اۋدارۋدى ۇسىنادى:

• كەڭەيتىلگەن اقپاراتتىق جۇيە قۇرۋ: ناۋقاستاردى ورتالىقتاندىرىلعان ەسەپكە الۋ، تەكسەرۋ ناتيجەلەرىن دەرەكقوردا ساقتاۋ جانە ەمدەۋ جوسپارىن قاداعالاۋ ءۇشىن ەلەكتروندى جۇيەلەردى جەتىلدىرۋ كەرەك. بۇل دارىگەر مەن مەدبيكەلەردىڭ قاعاز تولتىرۋىن ازايتىپ، ناۋقاستاردى ساپالى مونيتورينگتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
• كادرلىق قولداۋ مەن موتيۆاتسيا: جتد جانە مەيىربيكەلەردىڭ ابب جوباسىنا قاتىسۋى ءۇشىن قوسىمشا جالاقى جانە الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر كوزدەلۋ قاجەت. سونداي-اق پسيحولوگتار مەن الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەردى كۇشەيتۋ ارقىلى ناۋقاستارعا الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قولداۋدى ارتتىرۋ كەرەك.
• پاتسيەنتتەردىڭ اقپاراتتىق ساۋاتىن ارتتىرۋ: اۋرۋلارى تۋرالى ءبىلىمىن كۇشەيتەتىن، ءومىر سالتىن وزگەرتۋگە سەپتىگى تيەتىن كەڭەس بەرۋ توپتارى مەن ءموبيلدى قوسىمشالار ەنگىزۋ پايدالى بولار ەدى. مىسالى، پاتسيەنتتەرگە اۋرۋىن باقىلاۋعا ارنالعان ءموبيلدى قوسىمشا جاساپ، وعان ءوز كورسەتكىشتەرىن ەنگىزۋ ارقىلى دارىگەرلەرمەن ونلاين بايلانىس ورناتۋ ءتيىمدى.
• رەفورمالاردى جالعاستىرۋ: №149-بۇيرىق بويىنشا جوسپارلانعان تۇزەتۋلەردى ۋاقتىلى ەنگىزۋ، سكرينينگ پەن پروفيلاكتيكا شارالارىن كۇشەيتۋ ارقىلى قامتۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ. سونىمەن بىرگە ابب اياسىن كەڭەيتىپ، جوعارى قان قىسىمى، ديابەتتەن باسقا سوزىلمالى جاعدايلارى بار پاتسيەنتتەردى دە قامتۋعا بولادى.

ابب باعدارلاماسىن جەتىلدىرۋدە باستى ءرول – مەديتسينالىق كومەكتىڭ ساپاسى مەن قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، حالىقتىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا دەگەن باقىلاۋىن كۇشەيتۋگە باعىتتالۋى ءتيىس. بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، دارىگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ جانە پاتسيەنت ۇيىمدارىنىڭ بىرلەسە جۇمىس ىستەۋى قاجەت.

الماتى قالاسىنىڭ وزىندە تەك قانت ديابەتىنە شالدىققانداردىڭ رەسمي ەسەبىندە 65 800 ادام بار. ديابەتپەن اۋىراتىنداردىڭ سانى ازايماي تۇر. 2024 جىلدىڭ سوڭىنداعى 492 مىڭنان 2025 جىلى 523 391 ادامعا دەيىن وسكەن.

The Qazaq Times