Körneki kollaj. Derekköz: JI/ChatGPT Image

Düniejüzinde jılına 60 millionnan asa adam ömirden ötedi. Onıñ kemi 74% kölemi, yağni 45 millionı sozılmalı jwqpalı emes aurulardıñ sebebinen köz jwmadı. Jwqpalı emes aurular (noncommunicable diseases-NCD) qatarında jürek-qantamır auruları, qaterli isik, qant diabeti jäne ökpeniñ sozılmalı auruları keñinen taralğan. Adamzattıñ ömirin jalmaytın negizgi türleri. Bwl aurular wzaq uaqıt adam ağzasında jegidey jabısıp, qatar ömir süredi. Adamnıñ qayratı qaytıp, qauqarsızdanğan şağında küşine minedi. Qazaqstan bwl epidemiyamen özinşe küresip keledi. Bwl amaldıñ nätijesi men jetispeuşiligin saraptap köreyik.

Osı auru türlerin zertteu üşin Düniejüzilik densaulıq saqtau wyımında arnayı departamenti bar. Bwl jwqpalı emes aurulardan bolatın merziminen bwrın ölim-jitim men sırqattanuşılıqtı azaytu maqsatında jahandıq köşbasşılıq etip, salanı üylestiredi, wsınımdardı äzirleydi jäne tehnikalıq qoldaumen aynalısadı.

2019 jılı Düniejüzilik densaulıq saqtau assambleyası DDSW-nıñ jwqpalı emes aurulardıñ aldın alu jäne olarmen küres jönindegi 2013-2020 jıldarğa arnalğan Älemdik is-qimıl josparınıñ qoldanılu merzimin 2030 jılğa deyin wzarttı. Sonday-aq, ömirşeñ epidemiyanı aldın alu jäne onımen küreste ilgeriletu üşin 2023-2030 jıldarğa arnalğan iske asırudıñ Jol kartasın äzirleuge kiristi. Bwl älem jalmağış derttermen küresuge äldeqaşan bilek sıbana kiriskenin körsetedi. Wyımğa müşe 194 eldiñ işindegi 126 memleket halıqaralıq wyım wsınıstarın («Uaqıtşa wlttıq maqsattar») basşılıqqa ala otırıp wlttıq jobasın (bağdarlama, strategiya, jospar türinde – redakciya tolıqtıruı) jürgizedi.

Australiyada «Sozılmalı aurulardıñ wlttıq startegiyalıq bağdarlaması», «Diabetpen kürestiñ wlttıq bağdarlaması»; Irlandiyada «Sozılmalı aurulardı emdeu jäne keşendi aldın aludıñ wlttıq bağdarlaması»; Niderlandıda «Profilaktika turalı wlttıq bağdarlama» jäne Şveycariyada «Jwqpalı emes aurulardıñ profilaktikası jöninde wlttıq strategiya» siyaqtı jobalar jürgiziledi.

Osı qatarda Qazaqstan da bar. Kezinde eki öñirde (SQO, Pavlodar oblıstarı) pilottıq joba türinde jwmıs istegen Aurulardı basqaru bağdarlaması qazir respublika köleminde osı sanattağı keybir auru türlerine arnalğan. 2018 jıldan beri eldiñ barlıq öñirin qamtidı.

Qazaqstannıñ wlttıq amalı – Aurulardı basqaru bağdarlaması

QT redakciyası «jahan jalmağışı» atanğan sozılmalı jwqpalı emes aurularmen küreste wlttıq bağdarlamanıñ mümkindigi men mäselelerin saraptauğa tırısıp kördi. Qazaqstannıñ Densaulıq saqtau ministrligi redakciyağa bergen jauabında qazir medicinalıq-sanitariyalıq alğaşqı kömek köretetin qalalıq jäne audandıq deñgeydegi 692 emhana bağdarlama şeñberinde ekenin ayttı.

Pacientterdi dinamikalıq bayqauğa arnalğan bağdarlama reglamenti sala ministriniñ 2020 jılğı 23 qazandağı № QR DSM-149/2020 bwyrığımen («Sozılmalı auruları bar adamdarğa medicinalıq kömek körsetudi wyımdastıru, bayqaudıñ merzimdiligi men merzimderin, diagnostikalıq zertteulerdiñ mindetti minimumı men eseligi qağidaların bekitu turalı») jüzege asırıladı. ABB resmi tüsiniktemesi – azamattarğa özderi auruların basqaruğa ıntalandıruğa jäne wzaq äri sapalı ömir süruge kömektesedi deydi. Densaulıq kodeksiniñ 2020 jılğı 7 şildedegi 80-babında azamattardıñ mindetteriniñ biri retinde «sozılmalı aurulardı basqaru bağdarlamasına qatısu» közdelgen.

Soñğı (2022 jılğı) resmi aqparat boyınşa, ABB-ğa 1 millionday pacient tartılğan, bwl dinamikalıq bayqaudağı, yağni dispanserlik eseptegi pacientterdiñ jalpı sanınıñ orta eseppen 55,3 %-ı (1 960 724 adam).

Salidat Qayırbekova atındağı Wlttıq ğılımi densaulıq saqtaudı damıtu ortalığı ABB-nıñ respublikalıq üylestiruşisi sanaladı.

«ABB ayasında ärbir medicinalıq wyım üş negizgi nozologiyanı jürgizedi: arteriyalıq gipertenziya, 2 tipti qant diabeti, sozılmalı jürek funkciyasınıñ jetkiliksizdigi. Bağdarlamanıñ negizgi maqsatı – sozılmalı aurulardıñ asqınularınıñ aldın alu, nauqastardı öz auruın qadağalaudı bilu, der kezinde is-şaralar jürgizu. Nätijesinde sozılmalı auruları bar nauqastardıñ şwğıl türde auruhanağa jatqızıluı tömendetilude», – degen ministrlik qaramağındağı Medicinalıq kömekti wyımdastıru departamentiniñ direktorı Gülnär Sarsenbaeva redakciyağa bergen jazbaşa jauap hatında.

ABB ayasında DDSW körsetken sanattağı barlıq auru nazologiyaların qamtımaydı. Qazaqstan bağdarlamasına kiretin auru toptarı: qan qısımı, 2-tipti qant diabeti, II-IV klastı jürek jetispeuşiligi. Bağdarlamağa jalpı dispanserlik esepte twrğan pacientterdiñ bir böligi qatısadı.

Resmi jauapqa qarağanda, alğaşında, 2018 jılı ABB qatısatın nauqastardıñ şekti körsetkişi 50% bolğan. Alayda ahualı asqınbağan pacientter köp bolmağandıqtan, 2023 jıldan bastap bağdarlamağa dispanserlik eseptegi pacienttiñ tek 10%-ı ğana qatısatın boldı.

Alğaşında adam äbden zerttelip-tekserilgen soñ diagnozı naqtılanadı, keyin pacient esepke alınıp, dinamikalıq baqılau üşin em-şara josparı tüziledi. Keminde üş ayda bir uçaskelik därigerine qaralıp otıradı, densaulığı naşarlağan jağdayda qosımşa pänaralıq komissiya ayasında özge mamandarğa qaraladı, qajettik tekseristerden ötedi, däri-därmegi men kütimi qayta tolıqtırıladı. Osılay wdayı baqılauda boluğa tiis. Osılayşa, adam densaulığın kütip, däriger nwsqauımen ömirin jaqsartadı.

ABB – köpsalalı komanda jwmısına negizdelgen bağdarlama. Wlttıq densaulıq saqtau ortalığı habarlağanday, ABB boyınşa kömek körsetetin topqa endokrinolog, kardiolog, jalpı täjiribelik däriger, medbike, äleumettik qızmetker men psiholog kiredi. Pacienttiñ mindeti – osı köpsalalı toppen birlesip emdeu josparın qwru jäne onı ünemi orındau.

Biıl densaulıq saqtau infraqwrılımın jaqsartu arqılı Qazaqstan DDSW tarapınan oñ bağa aldı. Bwl tek ABB ayasında emes (ABB-ğa JEA-dıñ nebäri üş tobı kiredi), barlıq jwqpalı emes aurularmen küres jäne aldın alu bağıttarın qosa qarastırğandağı nätije. 2025 jılğa qaray jwqpalı emes aurulardan mezgilsiz ölimdi 25%-ğa tömendetu boyınşa nısanalı körsetkişke qol jetkizgen Ortalıq Aziyanıñ birinşi eli jäne DDSW Europalıq öñiriniñ 56 eliniñ işindegi TOR-10 eliniñ biri boldı. Bwl turalı DDSW Europalıq öñirlik byurosınıñ «Aldın aluğa bolatın ölim, qauip faktorları jäne JEA-men küresu strategiyaları» bayandamasında aytıldı.

Bayandamada Qazaqstan wlttıq densaulıq saqtau jüyesin, äsirese jürek-qantamır auruları men onkopatologiyağa qarsı küres salasında nığaytqanı atap körsetilgen. Profilaktikağa, erte anıqtauğa, emdeudiñ qoljetimdiligin arttıruğa jäne ömir süru deñgeyin jaqsartuğa basa nazar audarıladı.

DDSW monitoriñ derekteri boyınşa, Qazaqstan JEA-ğa qarsı küres boyınşa wsınılğan şaralardıñ 50%-ın tolığımen jäne tağı 36%-ın işinara iske asırğan.

ABB iske asırudağı kemşilikter men mäseleler

ABB jüyesin engizude birqatar qiındıqtar bayqaladı. Eñ aldımen, qamtu körsetkişiniñ tömendeui – özekti mäsele. Memlekettik bağdarlamalarda körsetilgen kölem boyınşa barlıq sozılmalı auruı bar nauqastardı tartu edäuir jetkiliksiz. Bwl aytarlıqtay derekter bazasınıñ bolmauınan, nauqastardıñ bağdarlamanı qabıldamauınan jäne emhanalardağı kadr tapşılığınan tuındaydı. Sonımen qatar medicinalıq qızmetkerlerge jükteme üşin tölem jüyesi kürdeli jäne azdıq etedi. Densaulıq saqtau ministriniñ 2020 jılğı 15 jeltoqsandağı №278/2020 («Tegin medicinalıq kömektiñ kepildik berilgen kölemi şeñberinde jäne (nemese) mindetti äleumettik medicinalıq saqtandıru jüyesinde medicinalıq qızmetter körsetetin densaulıq saqtau sub'ektileriniñ jwmıskerlerin kötermeleu qağidaların bekitu turalı») bwyrığına säykes, ABB bağdarlaması ayasında jwmıs isteytin medqızmetkerlerge qosımşa jükteme üşin eñbekaqığa tölem ıntalandıruşı komponent qarajatı esebinen qarastırılğan, biraq bwl tarifikaciya tım az. Bir meyirgerdiñ qaramağında kemi 15-20 pacient bar, olardıñ ärqaysına dinamikalıq baqılau jürgizu – qosımşa jükteme.

Esep beru men monitoring jürgizu formaları äli de qağaz jüzinde köp, bwl byurokratiyanı wlğaytadı. ABB boyınşa keşendi elektrondıq aqparattıq jüyeniñ joqtığı da sınaladı: auruhanalar men uçaskeler arasında derekter almasu, emdeu josparlarınıñ üzdiksiz jañartıluı üşin qajetti cifrlıq qwraldar älsiz damığan. Bwl bağıtta İT şeşimder engizudi talap etedi.

Adam ömirin qaterge tigetin bwl auru türleriniñ bes negizgi qauip faktorı: temeki şegu, az qozğalu, alkogol' işu, dwrıs tamaqtanbau jäne aua lastanuı. Epidemiyanıñ örşui kez kelgen eldiñ densaulıq saqtau jüyesine auır sınaq.

Neni özgertu kerek?

Ministrliktiñ 2023 jılğı 30 naurızdağı №49 bwyrığı («Qazaqstan Respublikasında medicinalıq-sanitariyalıq alğaşqı kömek körsetudi wyımdastıru standartın bekitu turalı») özgerip, MSAK därigeriniñ qabıldau uaqıtı wzarıp, onıñ ABB pacientterge motivaciyalıq keñes beru – keminde 30 (otız) minut qarastırılğan.

«№149 bwyrıqqa ABB bağdarlamasın damıtu üşin mınaday özgerister engizilude:

1) Pacienttiñ densaulıq körsetkişteri qalıptı deñgeyde bolğan jağdayda, onı oñtaylı aymaqta wstau maqsatında, meyirger isi mamandarı MSAK därigeriniñ qadağalauımen aldın ala josparlanğan qoñırau şalu, baqılau jäne özin-özi basqarudı monitoringteu arqılı jwmıs jürgizedi;

2) MSAK därigeri pacientpen birlese otırıp qısqa merzimdi is-qimıl josparın qwrastıradı. Bwl jospar – aurudı basqaru boyınşa oqıtu ayasında fizikalıq jüktemeler kölemin, tamaqtanu tärtibin, ömir saltın ayqındau, ziyandı ädetterden bas tartu boyınşa şaralardı qamtitın jeke is-qimıl josparı bolıp tabıladı (eñ wzaq merzimi – 2 apta)», – dep habarladı ministrlik QT redakciyasına.

Bolaşaqta ABB-nı tiimdirek etu üşin memlekettik organdar densaulıq saqtau men sandıq tehnologiya salasındağı birlesken jwmıstardı küşeytui kerek.

Sarapşılar ABB-nı äri qaray damıtu üşin mına bağıttarğa nazar audarudı wsınadı:

  • Keñeytilgen aqparattıq jüye qwru: Nauqastardı ortalıqtandırılğan esepke alu, tekseru nätijelerin derekqorda saqtau jäne emdeu josparın qadağalau üşin elektrondı jüyelerdi jetildiru kerek. Bwl däriger men medbikelerdiñ qağaz toltıruın azaytıp, nauqastardı sapalı monitoringteuge mümkindik beredi.
  • Kadrlıq qoldau men motivaciya: JTD jäne meyirbikelerdiñ ABB jobasına qatısuı üşin qosımşa jalaqı jäne äleumettik jeñildikter közdelu qajet. Sonday-aq psihologtar men äleumettik qızmetkerlerdi küşeytu arqılı nauqastarğa äleumettik-psihologiyalıq qoldaudı arttıru kerek.
  • Pacientterdiñ aqparattıq sauatın arttıru: Auruları turalı bilimin küşeytetin, ömir saltın özgertuge septigi tietin keñes beru toptarı men mobil'di qosımşalar engizu paydalı bolar edi. Mısalı, pacientterge auruın baqılauğa arnalğan mobil'di qosımşa jasap, oğan öz körsetkişterin engizu arqılı därigerlermen onlayn baylanıs ornatu tiimdi.
  • Reformalardı jalğastıru: №149-bwyrıq boyınşa josparlanğan tüzetulerdi uaqtılı engizu, skrining pen profilaktika şaraların küşeytu arqılı qamtu deñgeyin arttıru. Sonımen birge ABB ayasın keñeytip, joğarı qan qısımı, diabetten basqa sozılmalı jağdayları bar pacientterdi de qamtuğa boladı.

ABB bağdarlamasın jetildirude bastı röl – medicinalıq kömektiñ sapası men qoljetimdiligin arttıruğa, halıqtıñ öz densaulığına degen baqılauın küşeytuge bağıttaluı tiis. Bwl maqsatqa jetu üşin memlekettik organdardıñ, därigerler qauımdastığınıñ jäne pacient wyımdarınıñ birlese jwmıs isteui qajet.

Almatı qalasınıñ özinde tek qant diabetine şaldıqqandardıñ resmi esebinde 65 800 adam bar. Diabetpen auıratındardıñ sanı azaymay twr. 2024 jıldıñ soñındağı 492 mıñnan 2025 jılı 523 391 adamğa deyin ösken.

The Qazaq Times