ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتەر: قاي ەل، قاي باعىتتا كەتىپ بارادى؟

ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بولاشاعى قانداي؟ قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جانە تاجىكستان بەستىگى قاي باعىتتا كەتىپ بارادى؟ ىشكى، سىرتقى، ايماقتىق ساياساتتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى قانداي؟

جوعارىدا ايتقانىمىزداي ورتالىق ازيا ەلەرىنىڭ دامۋىنا ىشكى، سىرتقى جانە ايماقتىق ساياسي جاعدايلار اسەر ەتەدى. بۇل جاھاندىق دەڭگەيدە قاراعاندا زاڭدى دۇنيە. بىراق بۇگىنگى ورتالىق ازيا بەستىگىنىڭ رەسەي، قىتاي جانە يسلام الەمى ەلدەرىنىڭ ورتاسىندا وتىرعاندىعىن ەسكەرسەك، بۇنىڭ قانشالىقتى قاۋپتى ەكەندىگىن بايقايسىز.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان 28 جىل ىشىندە الەم ەلدەرى الدىندا ءوزىن ورتالىق ازيانىڭ كوشباسشىسى رەتىندە ۇستاپ كەلدى. بۇل ءبىر ەسەپتەن دۇرىس ۇستانىم دا شىعار. بىراق ءدال قازىرگى جاعدايدا بۇل كوشباسشىلىق قانشالىقتى قاجەت؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلىك وكىلدەرى جىل سايىن ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن مەشىتتىڭ، ەڭ ۇلكەن تەاتردىڭ لەنتاسىن قيۋمەن اينالىسىپ كەلدى. بىراق بۇدان بىلاي لەنتا كەسۋدىڭ ءداۋىرى وتكەن ءتارىزدى. سەبەبى بيلىك ءترانزيتىنىڭ باستالۋى، الەمدىك گەوساياسي جاعدايلاردىڭ شيەلەنىسۋى، دەرجاۆالار تەكەتىرەسىنىڭ ۋشىعۋىمەن قاتار ۇزاق جىلداردان بەرى ەل ىشىندە قوردالانىپ قالعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر اتتى «پاندورا جاشىگىنىڭ» شامادان تىس تولۋى وسىعان مەڭزەيدى. ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ەۋروپالىق ساراپشىلار «قازاقستان بيلىگىنىڭ الداعى بىرنەشە جىلداعى باس اۋرۋى ەلدەگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ بولادى» - دەگەن بولجام جاساعان. جىل باسىنان بەرى رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بولىپ جاتقان ميتينگىلەر مەن نارازىلىق اكتسيالارىنا قاراپ، باتىس ساراپشىلارىنىڭ ايتقانى ايداي كەلگەنىنە تاعى ءبىر مارتە كوز جەتكىزۋگە بولادى.

قىرعىزستان مەن تاجىكستان ءۇشىن قازىرگى تاڭدا سىرتقى قارىز كۇردەلى مالەلە بولىپ تۇر. جاقىندا قىرعىزستان قارجى ءمينيسترى ادىلبەك قاسىماليەۆ بۇدان بىلاي قىتايدىڭ «ەكسيمبانكىنەن» نەسيە الۋدى توقتاتۋدى ۇسىندى. ونىڭ بۇنداي باستاما كوتەرۋىنە نەگىز دە جوق ەمەس. سەبەبى قىرعىزستان سىرتقى قارىزىنىڭ 44,8 پايىزى ءدال وسى بانككە تيەسىلى. 2010 جىلى رەسمي بىشكەكتىڭ بەيجىڭ الدىنداعى قارىزى سىرتقى بەرەشەكتىڭ 5,7 پايىزىن قۇراعان. سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا، قىرعىزستاننىڭ «ەكسيمبانك» الدىنداعى قارىزى 1,7 ميلليارد دوللار بولعان. ەل ۇكىمەتى 2018 جىلى ءبىر عانا شەتەلدىك كرەديتوردان الىناتىن نەسيە كولەمىن جالپى بەرەشەكتىڭ 50 پايىزىنان اسىرماۋ جونىندە ءوز وزىنە شەكتەۋ قويعان.

سوورونباي جەەنبەكوۆ بيلىگى الدىندا تۇرعان ماسەلە رەسمي دۋشانبە الدىندا دا تۇر. بۇگىنگى تاڭدا تاجىكستاننىڭ سىرتقى قارىزى 2,924 ميلليارد دوللار. ونىڭ 1,2 ميللياردى قىتايدىڭ «ەكسيمبانكىنە» تيەسىلى. «Fitch» حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، سوڭعى ۋاقىتتارى سىرتقى قارىزداردىڭ ارتۋىنا بايلانىستى تاجىكستان ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنى باياۋلاعان. ساراپشىلار پىكىرىنشە، دۋشانبەنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى ەكونوميكالىق ساياساتى قىتايمەن تىكەلەي بايلانىستى. سەبەبى تاجىكستان بەيجىڭمەن اراداعى قارىز تۇراقتىلىعىن ۇستاپ تۇرۋى ءتيىس.

بۇدان بولەك وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان ەكونوميكاسى ءۇشىن ميگرانتتار قارجىسىنا تاۋەلدىلىك قاۋپى بار. بىلتىرعى جىلى سىرتتا جۇرگەن قىرعىزستان ميگرانتتارى ەلگە 2,5 ميلليارد دوللار قارجى اۋدارعان. ونىڭ 90 پايىزى رەسەيدە جۇرگەن قىرعىز ازاماتتارىنا تيەسىلى. رەسەي ورتالىق بانكىنىڭ مالىمەتىنشە، 2018 جىلى تاجىكستانعا اۋدارىلعان ميگرانتتار قارجىسى 2,553 ميلليارد دوللار بولعان. جاپونيانىڭ حالىقارالىق ارىپتەستىك اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋىنشە، ميگرانتتار قارجى اۋدارىمى تاجىكستان ءجىو 40 پايىزىن قۇرايدى. بۇل ەل ەكونوميكاسىن سىرتقى فاكتورلارعا تاۋەلدى ەتەدى جانە وزىندىك دەربەز ساياسات جۇرگىزۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى. 2018 جىلى وزبەكستان ميگرانتتارى رەسەيدەن قارجى اۋدارۋ بويىنشا ورتالىق ازياداعى وزگە مەملەكەتتەردى باسىپ وزدى. رف ورتالىق بانكىنىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا، بىلتىرعى جىلى وزبەك ميگرانتتارى ەلىنە 4,082 ميلليارد دوللار قارجى اۋدارعان. «Doing Business» رەيتينگىنە قاراعاندا وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جانە تاجىكستان ەكونوميكاسىنداعى بۇل جاعداي جاقىن ارالىقتا وزگەرمەيتىن ءتارىزدى. «Doing Business»-ءتىڭ 2019 جىلعى بيزنەس جانە ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىق رەيتينگىندە جوعارىدا اتالعان ءتورت مەملەكەتتىڭ تورتەۋىنىڭ دە كورسەتكىشى وتە تومەن. اتاپ ايتقاندا، قىرعىزستان - 70, وزبەكستان – 76, تاجىكستان – 126 ورىندا. قازاقستان اتالمىش رەيتينگتە 26 ورىنعا جايعاسقان. تۇركىمەنستان بۇل رەيتينگكە ەنبەي قالعان.

ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتەردىڭ قاتارىندا دەموگرافيالىق ماسەلەلەر دە بار. بىراق بۇل ماسەلەلەر ءار ەلدە ءار ءتۇرلى فورمادا. مىسالى، وزبەكستان مەن تاجىكستان بولاشاقتا حالىقتىڭ جوعارى قارقىنمەن ءوسۋ ماسەلەسىنە تاپ بولماق. الەمدىك بانك زەرتتەۋىنشە، تاجىكستانداعى كەدەيلىك پەن جۇمىسسىزدىق حالىق سانىنىڭ جىل ساناپ ارتۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەلدە حالىق سانى وسكەنىمەن جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلماۋدا. وزبەكستاندا دا ءدال وسىنداي جاعداي. قاراشا ايىندا جۇمىسسىزدىق جانە ەڭبەك قاتىناستارى ءمينيسترى شەرزود كۋدبيەۆ بارلىق جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن ايتتى. ونىڭ سوزىنشە، جىل سايىن ەڭبەك نارىعىنا 700 مىڭ جاس ازامات كەلىپ قوسىلۋدا. دەموگرافيا ماسەلەسىندە قازاقستان مەن قىرعىزستاندا، وزبەكستان جانە تاجىكستانمەن سالىستىرعاندا كەرى پروتسەسس جۇرۋدە. بۇل جەردە حالىق سانىنىڭ ارتۋىمەن قوسا ەگدە جاستاعى ادامدار سانىنىڭ ءوسۋ ماسەلەسى بار. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەسەبى بويىنشا، جالپى حالىق سانىنىڭ 7 پايىزى 65 جاستان اسقان بولسا، وندا ول قارتايۋ پروتسەسىندەگى قوعام بولىپ سانالادى. بولجام بويىنشا، 2020 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ 7,4 پايىزىن ەگدە جاستاعى ازاماتتار قۇرايدى. ەكونوميستەر ەسەبىنشە، قارتايۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقان قوعامدا دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن زەينەتاقىعا بولىنەتىن قارجى كولەمى ارتادى. ال سالىقتان تۇسەتىن قارجى كەرسىنشە ازايادى. «Moody s» اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، الداعى ۋاقىتتا قىرعىزستاندا دا جاسى 60-تان اسقان ازاماتتار سانى ارتادى. قازىردىڭ وزىندە رەسمي بىشكەك ءجىو-ءنىڭ 8,2 پايىزىن زەينەتاقى شىعىندارىنا جۇمساۋدا. بولاشاقتا بۇل كورسەتكىش 3-4 پايىزعا ءوسۋى مۇمكىن.

"The Qazaq Times"