Ortalıq Aziya elderiniñ bolaşağı qanday? Qazaqstan, Özbekstan, Qırğızstan, Türkimenstan jäne Täjikstan bestigi qay bağıtta ketip baradı? İşki, sırtqı, aymaqtıq sayasattıñ bügini men erteñi qanday?

Joğarıda aytqanımızday Ortalıq Aziya eleriniñ damuına işki, sırtqı jäne aymaqtıq sayasi jağdaylar äser etedi. Bwl jahandıq deñgeyde qarağanda zañdı dünie. Biraq bügingi Ortalıq Aziya bestiginiñ Resey, Qıtay jäne islam älemi elderiniñ ortasında otırğandığın eskersek, bwnıñ qanşalıqtı qaupti ekendigin bayqaysız.

Qazaqstan Täuelsizdik alğan 28 jıl işinde älem elderi aldında özin Ortalıq Aziyanıñ köşbasşısı retinde wstap keldi. Bwl bir esepten dwrıs wstanım da şığar. Biraq däl qazirgi jağdayda bwl köşbasşılıq qanşalıqtı qajet? Osı uaqıtqa deyin bilik ökilderi jıl sayın Ortalıq Aziyadağı eñ ülken meşittiñ, eñ ülken teatrdıñ lentasın qiyumen aynalısıp keldi. Biraq bwdan bılay lenta kesudiñ däuiri ötken tärizdi. Sebebi bilik tranzitiniñ bastaluı, älemdik geosayasi jağdaylardıñ şielenisui, derjavalar teketiresiniñ uşığuımen qatar wzaq jıldardan beri el işinde qordalanıp qalğan äleumettik-ekonomikalıq mäseleler attı «pandora jäşiginiñ» şamadan tıs toluı osığan meñzeydi. Biraz uaqıt bwrın europalıq sarapşılar «Qazaqstan biliginiñ aldağı birneşe jıldağı bas auruı eldegi äleumettik mäselelerdi şeşu boladı» - degen boljam jasağan. Jıl basınan beri Respublikanıñ tükpir-tükpirinde bolıp jatqan mitingiler men narazılıq akciyalarına qarap, batıs sarapşılarınıñ aytqanı ayday kelgenine tağı bir märte köz jetkizuge boladı.

Qırğızstan men Täjikstan üşin qazirgi tañda sırtqı qarız kürdeli mälele bolıp twr. Jaqında Qırğızstan qarjı ministri Ädilbek Qasımäliev bwdan bılay Qıtaydıñ «Eksimbankinen» nesie aludı toqtatudı wsındı. Onıñ bwnday bastama köteruine negiz de joq emes. Sebebi Qırğızstan sırtqı qarızınıñ 44,8 payızı däl osı bankke tiesili. 2010 jılı resmi Bişkektiñ Beyjiñ aldındağı qarızı sırtqı bereşektiñ 5,7 payızın qwrağan. Soñğı statistikalıq mälimetter boyınşa, Qırğızstannıñ «Eksimbank» aldındağı qarızı 1,7 milliard dollar bolğan. El ükimeti 2018 jılı bir ğana şeteldik kreditordan alınatın nesie kölemin jalpı bereşektiñ 50 payızınan asırmau jöninde öz özine şekteu qoyğan.

Sooronbay Jeenbekov biligi aldında twrğan mäsele resmi Duşanbe aldında da twr. Bügingi tañda Täjikstannıñ sırtqı qarızı 2,924 milliard dollar. Onıñ 1,2 milliardı Qıtaydıñ «Eksimbankine» tiesili. «Fitch» halıqaralıq reyting agenttiginiñ mälimetinşe, soñğı uaqıttarı sırtqı qarızdardıñ artuına baylanıstı Täjikstan ekonomikasınıñ ösu qarqını bayaulağan. Sarapşılar pikirinşe, Duşanbeniñ aldağı uaqıttağı ekonomikalıq sayasatı Qıtaymen tikeley baylanıstı. Sebebi Täjikstan Beyjiñmen aradağı qarız twraqtılığın wstap twruı tiis.

Bwdan bölek Özbekstan, Qırğızstan jäne Täjikstan ekonomikası üşin migranttar qarjısına täueldilik qaupi bar. Bıltırğı jılı sırtta jürgen Qırğızstan migranttarı elge 2,5 milliard dollar qarjı audarğan. Onıñ 90 payızı Reseyde jürgen qırğız azamattarına tiesili. Resey Ortalıq Bankiniñ mälimetinşe, 2018 jılı Täjikstanğa audarılğan migranttar qarjısı 2,553 milliard dollar bolğan. Japoniyanıñ halıqaralıq äriptestik agenttiginiñ zertteuinşe, migranttar qarjı audarımı Täjikstan JİÖ 40 payızın qwraydı. Bwl el ekonomikasın sırtqı faktorlarğa täueldi etedi jäne özindik derbez sayasat jürgizuge kedergi keltiredi. 2018 jılı Özbekstan migranttarı Reseyden qarjı audaru boyınşa Ortalıq Aziyadağı özge memleketterdi basıp ozdı. RF Ortalıq Bankiniñ statistikası boyınşa, bıltırğı jılı özbek migranttarı eline 4,082 milliard dollar qarjı audarğan. «Doing Business» reytingine qarağanda Özbekstan, Qırğızstan, Türkimenstan jäne Täjikstan ekonomikasındağı bwl jağday jaqın aralıqta özgermeytin tärizdi. «Doing Business»-tiñ 2019 jılğı biznes jäne investiciyalıq tartımdılıq reytinginde joğarıda atalğan tört memlekettiñ törteuiniñ de körsetkişi öte tömen. Atap aytqanda, Qırğızstan - 70, Özbekstan – 76, Täjikstan – 126 orında. Qazaqstan atalmış reytingte 26 orınğa jayğasqan. Türkimenstan bwl reytingke enbey qalğan.

Ortalıq Aziya elderine tönip twrğan qauipterdiñ qatarında demografiyalıq mäseleler de bar. Biraq bwl mäseleler är elde är türli formada. Mısalı, Özbekstan men Täjikstan bolaşaqta halıqtıñ joğarı qarqınmen ösu mäselesine tap bolmaq. Älemdik Bank zertteuinşe, Täjikstandağı kedeylik pen jwmıssızdıq halıq sanınıñ jıl sanap artuımen tikeley baylanıstı. Elde halıq sanı öskenimen jaña jwmıs orındarı aşılmauda. Özbekstanda da däl osınday jağday. Qaraşa ayında jwmıssızdıq jäne eñbek qatınastarı ministri Şerzod Kudbiev barlıq jastardı jwmıspen qamtu mümkin emes ekendigin ayttı. Onıñ sözinşe, jıl sayın eñbek narığına 700 mıñ jas azamat kelip qosıluda. Demografiya mäselesinde Qazaqstan men Qırğızstanda, Özbekstan jäne Täjikstanmen salıstırğanda keri process jürude. Bwl jerde halıq sanınıñ artuımen qosa egde jastağı adamdar sanınıñ ösu mäselesi bar. Birikken Wlttar Wyımınıñ esebi boyınşa, jalpı halıq sanınıñ 7 payızı 65 jastan asqan bolsa, onda ol qartayu procesindegi qoğam bolıp sanaladı. Boljam boyınşa, 2020 jılı Qazaqstan halqınıñ 7,4 payızın egde jastağı azamattar qwraydı. Ekonomister esebinşe, qartayu procesi jürip jatqan qoğamda densaulıq saqtau men zeynetaqığa bölinetin qarjı kölemi artadı. Al salıqtan tüsetin qarjı kersinşe azayadı. «Moody s» agenttiginiñ mälimetinşe, aldağı uaqıtta Qırğızstanda da jası 60-tan asqan azamattar sanı artadı. Qazirdiñ özinde resmi Bişkek JİÖ-niñ 8,2 payızın zeynetaqı şığındarına jwmsauda. Bolaşaqta bwl körsetkiş 3-4 payızğa ösui mümkin.

"The Qazaq Times"