كوشپەندىلەردىڭ ەڭ سوڭعى يمپەرياسى قالاي جويىلدى؟

ۇلتىمىز بويىنان وتارلىق ءداۋىردىڭ زاردابى تولىق ايىعىپ بولمادى. سونىڭ ىشىندە ەڭ اۋىرى – ۇلتتىق سانانىڭ سىرقاتى. بۇل سىرقات ۇلتتىڭ كوڭىل كوكجيەگىن كەڭىتپەي كەلەدى. اسىرەسە، تاريحي ساناسى – ءوز تاريحىنا، ءوزى قاتىسقان ءوڭىردىڭ، ادامزاتتىڭ تاريحىنا دەگەن تانىمى الىدە شىدەرلى كۇيدە. ونىڭ مىسالى – "XXI عاسىرداعى قازاق-جوڭعار سوعىسى".  بۇگىنگى ادەبيەتىمىز بەن كينو سالاسىنان تارتىپ، حالىق اراسىندا تاراپ جۇرگەن "بۇرالقى سوزدەن" قۇرالعان كۇلدىرگىلەرىمىزگە دەيىن جوق جوڭعارمەن ءالى جاۋلاسىپ، ءالى دە جوڭعار قۋالاپ جۇرگەنىمىز. كوشپەندىنىڭ باعى تايعان تۇستا، الىستاعى ەكى يمپەريانىڭ جانە باسقا دا سەبەپ-سالداردىڭ ايداۋىمەن دالا كوكجالدارى ءبىرىنىڭ القىمىن ءبىرى شايناپ، ءوز دالاسىندا قان توگىسىپ ساحناسىن بوساتىپ شىعا بەردى. ەڭ وكىنىشتىسى بۇگىنگى حالىقتىڭ ءوز تاريحىنا دەگەن تانىمى. كەشەگى وتارشىلدار ۇيرەتكەن تاريح بويىنشا ءالى دە دالا ەركەلەرىن تاعى، جابايى سانالسا، جوڭعارلار تۋرالى جازىلعان كىتاپ پەن تۇسىرىلگەن كينو بىتكەندە شاپقىنشى، وتارلاۋشى، قىرىپ-جويۋشى سانالىپ ءجۇر. ارينە، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ قازاق ورداسىنا تيگىزگەن زاردابىن جوققا شىعارا المايمىز. بىراق، جوڭعار يمپەرياسىنا تەك وسى قىرىنان قاراۋ "كيىز تۋىرلىقتى" حالىق رەتىندە قانشالىقتى ادىلدىك بولار ەدى؟ 

ولاي بولسا جوڭعارلار كىم ەدى؟ ولار قازاقتىڭ بىردەن ءبىر باقتالاس جاۋى بولدى ما؟ ۇلى دالانى دۇبىرلەتكەن جوڭعارلاردىڭ سانى قانشا ەدى؟ كىمدەرمەن سوعىستى، كىمدى ۇتىپ، كىمنەن ۇتىلدى؟ كوشپەندىنىڭ سوڭعى يمپەرياسى قالاي قۇرىلىپ، كۇنى قالاي باتتى؟ مىنە بۇل سۇراقتارعا ەرزات كارىبايدىڭ ىزدەنىسىنەن تۋعان ماقالاسى ارقىلى جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. 

العاشقى ويرات يمپەرياسى

ادامزات تاريحىنداعى كوشپەندىلەردىڭ ەڭ سوڭعى يمپەرياسىن ويراتتار قۇردى. شىڭعىس قاعاننىڭ العاشقى ورلەۋ داۋىرىندە ويراتتار بايقال كولىنىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى ورمان تايپالارى بولاتىن. ويرات، بۋريات، قىرى تۇمەت، بۇلاعاچين، كەرەمۋچين، اراسۋت، كۇشتەمي قاتارلى قيدان تىلدەس( بۇگىنشە ايتقاندا موڭعول تىلدەس) ورمان تايپالارى ءسىبىر ورماندارىندا اڭشىلىقپەن شۇعىلدانعان. ولار بۇل مەكەنگە 840 جىلدارى، ياعني، ۇيعۇر قاعاناتىن قۇلاتقان قارحاستار باستاعان ءسىبىر تۇركىلەرى ۇيعۇرلاردان قالعان يەن ساحاراعا قونىس اۋدارعاندا، ويراتتار ءسىبىر تۇركىلەرىنەن قالعان يەن دالالارعا قونىس اۋداردى دەپ تۇسپالداۋعا بولادى.

1209 ويرات قۇدۇقا بەك جوشىنىڭ اسكەرلەرىنە باعىنادى. دەرەكتەردە تۇمەن ءتۇتىن دەگەنىنە قاراعاندا سانى 50 مىڭ اينالاسىندا بولسا كەرەك. يۋان يمپەرياسىنداعى حالىقتار ىشىندە دە ويراتتار اتالادى. موعۇل (موڭعول) يمپەرياسى ءوز ىشىنەن بولشەكتەنە باستاعان كەزدە ويراتتار كۇشەيە باستايدى.  يۋان حاندىعى مەن ۇگەداي، شاعاتاي حاندىقتارىنىڭ اراسىنداعى 40 جىلعا سوزىلعان سوعىستىڭ ناتيجەسىندە موعۇلداردىڭ ورحوننان باتىسقا قارايعى توبى التايدان اسىپ، 1300 جىلدارى التاي-ءتاڭىرتاۋ اراسى مەن باركول-شۋعا دەيىنگى الاپتا «موعۇلستاندى» قۇرادى.  موعۇلداردان بوساپ قالعان باتىس موڭعولياعا ويراتتار يە بولادى دا سانى تەز ءوسىپ 1360 جىلدارى 200 مىڭ ادامنان اسىپ ۇلكەن كۇشكە اينالادى. موعۇلستاندىق موعۇلدار باتىس موڭعويانى «قالماق جەرى» دەپ اتاي باستايدى. 1368 جىلى يۋان يمپەرياسى قۇلاپ، 100 مىڭنان اسا موڭعولدىڭ موڭعول ساحاراسىنا قايتۋى ويراتتارمەن بولعان قاقتىعىستى كۇشەيتتى.

1399 جىلى ويرات بەگى ۇگىش قاشقا شىعىس موڭعولدىڭ  ەلىبەك حانىن ءولتىرىپ ورىنىنا كەنتەمىردى وتىرعىزادى. 1414 جىلى ويرات اسكەرلەرى ميڭ قىتاي اسكەرلەرىمەن سوعىسادى. ال، موعۇلستان حانى ءۋايىس ويراتتارمەن 61 رەت سوعىسىپ تەك  ءبىر رەتىندە عانا جەڭگەن ەكەن. ءۋايىس ويرات بەگىنە قارىنداسىن ۇزاتادى، ودان ماحمۇت تۋادى. ماحمۇت  1412 جىلى شىعىس موڭعولدى جەڭىپ، حانى بەناشىلدى ولتىرەدى.  1416 جىلى ماحمۇت اسۋت تايپاسىنىڭ (اسۋتتار شىعىسقا كەتكەن الاندار) حانى الۋحايىنان جەڭىلىپ سوعىستا ولەدى دە، ورىنىنا ۇلى توعان وتىرادى. توعان 1434 جىلى اسۋتتاردى ويسىراتا جەڭىپ، الۋحايىندى ولتىرەدى. توتوبۇقانى حان تاعىنا وتىرعىزىپ، ءوزى حان اۋلەتىنىڭ قىزىن الىپ ءۋازىرى بولادى، شىن مانىسىندە بارلىق بيلىكتى ءوز قولىندا ۇستايدى.

توعاننىڭ ۇلى ەسەننىڭ تۇسىندا ويراتتار شىعىستا جۇرجىندار ء(شۇرشىت) مەن كورەيلەردى باعىندىرادى; باتىسى قۇمىلعا، التاي تاۋىنا، شىعىسى جاپون تەڭىزىنە تىرەلەتىن، سولتۇستىگى بايقال كولىنە ، وڭتۇستىگى قىتاي قورعانىنا تۇتاساتىن موعۇل يمپەرياسىنان كەيىنگى «ويرات يمپەرياسىن» قۇرىپ شىعادى. 1449 جىلى ەسەن ويراتتاردى باستاپ ميڭ يمپەرياسىنىڭ استاناسى پەكيندى قورشايدى، 500 مىڭ قىتاي اسكەرىن 30 مىڭ ويرات قولى تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ، ميڭ پاتشاسىن تۇتقىنداپ ماسقارا كەلىسىمدەرگە قول قويعىزادى. 1428 جىلى ويراتتار باتىستا سىعاناق بويىندا ابىلقايىر حان اسكەرلەرىن جەڭىپ، ونى دا تەڭسىز بىتىمدەرگە  ماقۇل ەتەدى. 1469 جىلى موعۇلستان حانى ءجۇنىس تە ويراتتاردان ويسىراي جەڭىلەدى.

1490 جىلدارى ويرات يمپەرياسى قايتا السىرەپ،  قۇبىلاي ۇرپاعى باتموڭكە دايان حان ويراتتاردى ويسىراتا جەڭەدى. وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا موعۇلستانداعى سۇلتان احمەت حان دا ويراتتارعا قاراتا بىرقاتار جەڭىستى سوعىستار جاسايدى. تاريحتا ول ويراتتارعا تانىتقان قاتالدىعى ءۇشىن «الاشا حان» (قانىشەر حان) اتانعان بولاتىن. 1505 جىلعى جويقىن سوعىستاردا قالقا مەن تساحاردىڭ بىرىككەن كۇشىنەن  جەڭىلىس تاپقان ويراتتار موڭعوليادان ىعىستىرىلادى. ولار التاي اسىپ موعۇلستان جۇرتىنىڭ جايىلىمىنا تالاسادى. تالاستى سوعىستاردا موعۇل تايپالارىن جەڭىپ باتىسقا قۋادى. موعۇل تايپالارىنان 400-500 مىڭ حالىق 1507-1508 جىلدارى شىعىستاعى ۇلان-بايتاق جايىلىمدارىنان ايىرىلىپ باتىسقا بوسىپ كەتەدى، بۇلار كەيىن قازاق قۇرامىنا ەنەدى. بۇعان قوسا شايباني حانمەن سوعىستاردا جەڭىلگەن موعۇلستاننىڭ كۇنى باتا باستايدى.  قازاق حاندىعىنا كىرگەن كورشىلەس ۇلىستاردىڭ رۋ-تايپالارى اراسىندا ەڭ كوبى دە موعۇلستان رۋ-تايپالارى. موعۇلداردىڭ شامامەن 400 مىڭ ادامى قاسىم حانعا باعىنعاننان كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ حالىق سانى ميلليوننان اسىپ، اسكەرى 300 مىڭعا جەتكەن بولاتىن.

وسىلايشا ويراتتىڭ باتىس شەكاراسى قازىرگى ىلە بويىنا دەيىن كەلەدى. بۇدان موعۇلستاننىڭ قازاق حاندىعىن ۇزاق جىلدار بويى ويراتتاردىڭ شابۋىلىنان قورعاپ كەلگەنىن اڭعارۋعا بولادى. موعۇلىستاننىڭ ىدىراپ ونداعى كوشپەلى تايپالاردىڭ قازاقتارعا قوسىلۋىنا جانە شاعاتاي اۋلەتىنىڭ تەك قاشقارياعا عانا يە بولىپ قالۋىنا ويراتتار تىكەلەي اسەر ەتتى. موعۇلستاندى كۇيرەتىپ جەرىن جاۋلاپ العان دا ويراتتار دەۋگە بولادى. ال ونىڭ بەلسەندى جاعى بولسا موعۇل كوشپەندىلەرى قازاقتارعا قوسىلىپ كوبى ۇلى ءجۇزدى (دۋلات، قاڭلى، جالايىر ت.ب ), بىرقاتارى ورتا ءجۇزدى (اباق كەرەي) قۇراپ، قازاق حاندىعىنىڭ الەۋەتىن كوتەردى.

  ەكىنشى ويرات-جوڭعار يمپەرياسى

1.      ەدىل قالماقتارىنىڭ حاندىعى

1520-1620 جىلدارى ويراتتاردىڭ شىعىستا قالقا-تساحارمەن، باتىسا قازاق ورداسىمەن سوعىسى ءبىر ءسات تولاستامادى.  قازاق ورداسى تاريحىنداعى ەڭ قۇدىرەتتى حان تاۋەكەن حاننىڭ تۇسىندا، ياعني،1590 جىلدارى ويراتتىڭ تورعاۋىت، ءدۇربىت تايپالارى قازاق ورداسىنا باعىندى. ەسىم حاننىڭ تۇسىندا دا ويراتتارمەن تەكە-تىرەس سوعىستار بولىپ تۇردى، بىراق بىرلىگىنەن ايىرىلعان ويراتتار جەڭىلىس تاۋىپ وتىردى. 1600 جىلدارى تورعاۋىتتىڭ حورورلىك ءتايشىسى باستاعان 50 مىڭ تورعاۋىت جاساقتارى (قالماقتار) تارباعاتايدان ايرىلىپ باتىسقا كوشەدى. ولار قازىرگى پاۆلودار، اقمولا وبلىستارىن ءبىر مەزەت مەكەندەيدى. ماشقۇر ءجۇسىپتىڭ ايتۋىنشا: «قازاقتان بۇرىن سارىارقانى قالماقتار ءبىر مەزەت جايلاعان، قالماقتان قالعان مولالاردى دا كەزدەستىرۋگە بولادى »، – دەيدى. دەسە دە جەر يەسى قازاقپەن قاقتىعىس تولاستاماي ولار سارىارقانى ەندەي ءوتىپ 1635 جىلدارى ەدىلگە جەتىپ توقتايدى دا، نوعايلاردى ويسىراتا شاۋىپ، باتىسقا قۋادى.

قازاقتىڭ «قىز جىبەك» جىرىندا قالماقتاردىڭ كىشى ءجۇز جەرىنەن وتكەندەگى سوعىستارىنىڭ كورىنىسى بەينەلەنگەنى بەلگىلى، ايتالىق، قازاقتار مەن قالماق حورەننىڭ سوعىسى. ال، نوعاي-قالماق سوعىسى «ەر تارعىن»، «قامبار» جىرلارىندا كورىنىس تاپقان.  بۇل اتالعان جىرلاردا شاپقىنشى قالماقتاردان جەرىنەن ايىرىلىپ زارداپ شەككەن نوعايلاردىڭ زارى ايتىلادى. «قامبار» جىرىندا: «شاتىرىن تىگىپ شاڭداتىپ، نوعايلىنىڭ سازىندا ءسىز دە وتىرسىز كوسىلىپ. ايىلىڭدى جيمايسىڭ، اياعىڭدى كوسىلىپ... ەلشىگە بەينەت بارما ەكەن، ورىنسىز ماعان اسىلدى، ءالىن بىلمەي نوعايلار، كەلتىردى قاتتى اشۋدى...» دەگەن جىر جولدارى قالماقتاردىڭ ۇستەم بولعانىن كورسەتەدى. ش.ءۋاليحانوۆ ءوز دەرەكتەرىندە (1850 جىلدار): «ىلەدەگى قالماقتاردىڭ نوعايدى شاپقان جىرلارى ماقتانىشپەن ايتىلادى»، – دەيدى. ابىلعازىنىڭ ايتۋىنشا ول ماڭعىستاۋدا قالماقتارعا بارادى، حيۋانى نەشە مارتە قالماقتاردىڭ شاپقانىن ايتادى، بۇعان قاراعاندا جيدەلى-بايسىنداعى قوڭىراتتىڭ قاھارمانى «الپامىس» جىرى دا وسى قالماقتارمەن بولعان سوعىستى تاريحي ارتقى كورنىس دەۋگە بولادى.

مىنە بۇلارعا قاراساق، قالماق تەرريتورياسى ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، ورىنبور، ورال، استراحان وعان قوسا كاۆكازعا دەيىن جەتكەن. بار-جوعى 300 مىڭعا جەتەر-جەتپەس قالماقتار ءوز تۇسىندا وسىنشالىق جاۋىنگەرلىك تانىتادى. شىعىستا قازاقتارمەن دە ۇنەمى قىرقىسۋمەن وتەدى. 1725-1731 جىلدارى كىشى ءجۇزدىڭ ابىلقايىر حانى ولارمەن نەشە مارتە شايقاسادى، اتاقتى «قالماق قىرىلعان» شايقاسى جوڭعارلارمەن ەمەس، ەدىل قالماعىمەن بولعان ەدى. قوستاناي جەرىندەگى باتىر  بايان دا وسى باتىستاعى قالماقتارمەن سوعىسادى. قازاق تاريح زەرتتەۋ تانىمىندا شىعىستاعى جوڭعار نەگىزگى تاقىرىپ بولعان دا، كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ باتىس رۋلارىنىڭ قالماققا قارسى سوعىستارى كوپ ايتىلماي كەلەدى. جاۋىنگەر قالماقتار كەيىنگى كەزدە رەسەي بوداندىعىن قابىلدادى، ورىس پاتشالارى قالماقتى وسمانالى يمپەرياسىنا قارسى ايداپ سالىپ وتىردى. قالماقتىڭ جاۋجۇرەك 70-80 مىڭ ساربازى ۇرىس دالاسىندا قازا بولدى. ال، وسى سوعىستان كەيىن قالماقتار ىشىنە ىشكى رەسەيدەن قارا شەكپەندىلەرى كوشىرىلىپ، شوقىندىرۋ باستالادى، بۇدان قاشقان قالماقتار 1770 جىلى ۇباشتىڭ باستاۋىندا جوڭعارياعا قاشا كوشەدى. بۇل قازاق تاريحىندا «شاڭدى جورىق» دەگەن اتپەن قالعان. 180 مىڭ قالماقتان جوڭعارياعا 60 مىڭنان اسا قالماق جەتكەن.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساحارانى جاۋلاۋ ساياساتىنا، ءوز تۇسىندا قازاق حاندىعى مەن ورىس اراسىندا تۇرعان نوعايلار ۋاقىتتىق قالقان بولىپ تۇردى. ال، شىعىستان جورىق جاساپ كەلگەن قالماقتار ولاردان دا باسىم ءتۇسىپ، ورىس ارمياسىن بەت كەلتىرمەي تۇردى. قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنداعى باتىستاعى رۋ-تايپالار قالماقتاردان زارداپ شەكتى. دەي تۇرعانمەن قالماقتار رەسەيدىڭ قازاق دالاسىنا جاسالۋى مۇمكىن وتارلىق قادامدارىن كەمىندە جارتى عاسىردان استام ۋاقىت كەرى شەگىندىردى.

2. جوڭعار يمپەرياسى

1620 جىلى ويراتتىڭ چوروس تايپاسىنىڭ ءتايشىسى قاراقۇلاي چوروستاردى ءبىر تۋ استىنا توپتاپ قالقا-تساحاردىڭ التان حانىمەن سوعىستى. 1623 جىلى التان حاندى جەڭدى جانە  اباقان، ەنيسەي، التاي-سايانداعى قىرعىز، حاكاس، تىبا (تىۆا), التاي، ۇراڭقايلاردى تۇگەل باعىندىردى. 1629 جىلى حوشوۋىت تايپاسىنىڭ گۇش حانىن جەڭىپ حوشوۋىتتاردى ءتاڭىرتاۋ الابىنان تيبەت جەرىنە كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. وسىلايشا قاراقۇلاي شىعىسى  باركولدەن باتىسى ىلە بويى، سولتۇستىگى ەنيسەيگە دەيىنگى الاپتى تولىق قاراماعىنا الىپ، ويراتتىڭ ءدۇربىت جانە حويت تايپالارى وعان تىزە بۇكتى.  قاراقۇلايدان كەيىن باتۇر قونتايشىسى بيلىككە كەلدى، 1640 جىلى باتۇر «ويرات زاڭىن» ورناتىپ، تيبەتتەن لاما اعىمىنداعى ءبۋدديزمدى جالپىلاستىردى.

1635-1652 جىلدارى ويرات پەن قازاق حاندىعى اراسىندا ءۇش ءىرى سوعىس بولدى. بۇنىڭ ءبىرى ايگىلى «وربۇلاق شايقاسى» ەدى. وندا 600 اسكەرىن وت قارۋمەن قارۋلاندىرعان جاڭگىر حان 50 مىڭنان اسا جوڭعار قولىن جەڭىپ شىعادى. باتۇر قونتايشىدان كەيىن ونىڭ ورىنىنا ۇلى سەڭگە وتىرادى،  بىراق تاق تالاسىندا سەڭگە ءولىپ، ونىڭ ورىنىنا تيبەتتە ءدىن ۇيرەنىپ جۇرگەن ءىنىسى گالدان بوچيگيت (تيبەتشە ەسىم) وتىرادى. گالداننىڭ تاققا وتىرۋىمەن جوڭعار يمپەرياسىنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالادى.

جوڭعار-مانجۋر (مانچجۋر) سوعىسى

مانجۋرلاردىڭ ارعى تەگى – شۇرجەندەر (شۇرشىتتەر). شۇرجەندەر سولتۇستىك شىعىس قىتايدا مەكەندەيتىن تۇڭعىس تەكتى بالىقشى-اڭشى تايپالار بولاتىن. X-XI عاسىرلاردا ولار قيداناردىڭ باسقارۋىندا بولدى، كەيىن شۇرجەن كوسەمى ونگين اپاگە شۇرجەندەردى بىرلىككە كەلتىردى دە، قيدانارعا قارسى سوعىستى.  1125 جىلى قيدان يمپەرياسىن قۇلاتىپ، ونىڭ ورىنىنا شۇرجەندەردىڭ «التان پاتشالىعىن» قۇرىپ شىقتى. ولار وڭتۇستىكتەگى قىتاي پاتشالىعى ءسۇن يمپەرياسىن جەڭىپ، تەرريتورياسىنىڭ تەڭ جارتىسىن باسىپ الدى. 1211 جىلعا دەيىن موڭعوليانى سىرتتاي يەمدەندى، 1211-1216 جىلدارى شىڭعىس قاعاننىڭ 100 مىڭ اسكەرى 400 مىڭ شۇرجەن اسكەرىن تۇگەلدەي قىرعىنعا ۇشىراتتى، وسىدان باستاپ ءشۇرشىتتىڭ كۇنى باتا باستادى. 1234 جىلى ۇگەداي قاعان شۇرجەن پاتشالىعىن ءبىر جولاتا جويىپ 48 ميلليون ادامدى قىرعىنداعان. شۇرجەندەر وسىدان تارتىپ 1616 جىلعا دەيىن باس كوتەرە المادى.

1616 جىلى نۇرقاش شۇرجەندەردى بىرىكتىردى دە، «التان پاتشالىعىن» قايتا قۇردى. وڭتۇستىككە جورىقتاردا قىتايدىڭ ميڭ پاتشالىعىن جەڭدى. ونىڭ ۇلى قونتايشى پاتشالىق اتىن تسين (تۇنىق دەگەن ماعىنادا), شۇرجەن اتىن مانجۋرعا وزگەرتتى. 1644 جىلى شۇرجەندەر قىتايدىڭ ميڭ پاتشالىعىن جويدى دا، اراسى 20 جىلدا تۇتاس قىتايدى باسىپ الدى. بۇل سوعىستاردا كەمىندە 30 ميلليوننان اسا قىتاي قىرىلدى. مانجۋرلەر 1636 جىلى قۇبىلاي ۇرپاقتارىنان پاتشالىق ءموردى تارتىپ الدى. وسىدان باستاپ موڭعولداردىڭ شىعىس ازياداعى پاتشالىعى تولىق جويىلدى. حالقا مەن تساحارلار مانجۋرلارعا باعىنىپ ولاردىڭ ەڭ تىرەكتى اسكەري كۇشىنە اينالدى. وسىدان كەيىن جوڭعار مەن مانجۋر اراسىندا موڭعوليا، شىعىس تۇركىستان جانە تيبەت سىندى ءۇش ستراتەگيالىق ايماققا تالاس سوعىستارى باستالدى.

جوڭعاردىڭ جورىق جولدارى.

موڭعولياعا تالاس سوعىسى

1670 جىلى تاققا وتىرعان گالدان 1678 جىلى تيبەت ءدىن باسى V دالايلامادان «بيچيگيت حان» دەگەن اتاق الدى. ەكى جىلدان كەيىن 12 مىڭ عانا اسكەرمەن بارىپ قاشقاريانى باعىندىردى. سودان باستاپ قاشقاريانىڭ 600 مىڭنان استام وتىرىقتى-ەگىنشى حالىقى جوڭعاردىڭ ەكونوميكالىق تىرەگىنىڭ بىرىنە اينالدى. قاشقاريانى باعىندىرۋ 600-700 مىڭ عانا حالقى بار جوڭعارلاردى مال باعۋ سىندى شارۋاشىلىق ىستەرىنەن قولىن بوساتىپ، سوعىسقا جارامدى ەرلەرىنە تۇگەلدەي جورىققا شىعۋعا مۇمكىندىك بەردى.

1680 جىلعى سوعىستا جوڭعار قازاق حاندىعىن جەڭىپ سايرام قالاسىن قيراتتى دا، باتىس شەكاراسىن شۋعا دەيىن كەڭەيتتى جانە قىرعىزداردى وزىنە باعىندىردى.  1688 جىلى گالداننىڭ قولى ورتالىق موڭعولياداعى قالقالاردىڭ تۇچەت حانىن جەڭىپ وڭتۇستىككە قۋدى. سول جىلى شىلدەدە مانجۋرلاردىڭ اراني باستاعان 30 مىڭ اسكەرى جوڭعارلاردان ويسىراي جەڭىلىپ، كوبى قىرىلدى. 1690 جىلى تسين يمپەرياسىنىڭ كاڭشي پاتشاسى 200 مىڭ اسكەرمەن جوڭعارعا قارسى جورىققا شىقتى. سەبەبى، بۇل تۇستا جوڭعار حاندىعى موڭعوليانىڭ جارتىسىنان استام تەرريتورياسىن باسىپ الىپ، پەكينگە 350 شاقىرىم جەرگە دەيىن جەتكەن. مانجۋردىڭ قوسىنىنا قالقا مەن تساقارلار دا تارتىلدى. ءۇلانپۇدۇندا بولعان سوعىستا  بىرنەشە ءجۇز اۋىر زەڭبىرەگى بار تسين ارمياسىنا گالداننىڭ 30 مىڭ اتتى جاساعى توتەپ بەرە المادى. ونىڭ ۇستىنە، قالقا مەن تساحار سىندى موڭعول تايپالارىنىڭ اتتى جاساقتارى دا كوپ بولدى.

1695 جىلى موڭعولياعا 30 مىڭ جاساقپەن اتتانعان گالدان سەرەندى مانجۋر قولى 80 مىڭ جاۋمودودا كۇتىپ الدى. وسى كەزدە جوڭعار بيلەۋشىلەرى اراسىندا بۇلىك تۋدىرعان سۋان رابدان تاققا وتىرىپ، گالدانعا جەتكىزىلەتىن كومەكتى ءۇزىپ تاستادى. تسين جاساعىمەن سوعىستا گالدان سەرەن جەڭىلىپ، 1697 جىلى قۇسادان ولەدى. وسىلايشا جوڭعار مەن تسين اراسىنداعى موڭعولياعا تالاس ۇرىستارى مانجۋرلەردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالىپ، موڭعوليا جەرى قالقانىڭ بيلەۋىنە قالدىرىلدى.

قازاق حاندىعىن ىدىراتقان سوعىس

سۋان رابدان بيلىكتى قولىنا العاننان كەيىن بار نازارىن باتىسقا اۋداردى دا، 50 جىلعا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىسى باستالدى. سول سوعىستاردىڭ بىرىندە 1718 جىلى ابىلقايىر حان مەن قايىپ حان باستاعان 30 مىڭ قازاق اسكەرى جوڭعارلارمەن سوعىستا ويسىراي جەڭىلىپ  قىرىلادى. 1720 جىلدارداعى سوعىس تۋرالى قوجامقۇلبەك بالىحي: «قونتايشى ءبىر لەك اسكەرمەن قىرعىزدارعا اتتاندى، قىرعىزداردا ءبىر لەكپەن قارسى شىقتى، جوڭعارلار ولاردى جەڭىپ وزدەرىنە باعىندىردى. ەندى ودان ارى قازاق جەرىنە اتتاندى، قازاقتار ءۇش لەكپەن قارسى اتتاندى، ەكى جاق تابانداسىپ ءبىر اي سوعىستى، ەڭ سوڭىندا جەڭىس سامالى كاپىرلەر جاعىنا شىقتى دا، قازاقتار ەكى لەك اسكەرى قىرىلىپ قالعانى قاشتى...بۇل جەڭىستەن كەيىن حيۋا مەن بۇقاردىڭ قارسىلاسۋعا شاماسى كەلمەدى. قونتايشى دا ولارعا «سەندەر جاققا مەنىڭ اسكەرىم سيمايدى» دەدى، وسىلايشا ولار باعىندى»، – دەگەن.

بۇل 1720 سوعىس تاريحتاعى  «اقتابان شۇبىرىندىعا» سايكەس كەلەدى. شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى بۇل سوعىستاعى قازاق قولىنىڭ شىعىنى تۋرالى: «قازاقتار ءۇش ەسەنىڭ ەكەۋىنەن ايىرلدى»  دەپ جازعان. وزىنەن ءۇش ەسە كوپ قازاقتارعا قارسى جوڭعار اسكەرىنىڭ جەڭىمپاز سوعىس جاساۋى ولاردىڭ وت قارۋلارىنا تىكەلەي بايلانىستى. تاريحي دەرەكتەردەن جوڭعارلار شۆەد وفيتسەرى رەناتتى تۇتقىنداعاننان كەيىن وعان نەشە ونداعان زەڭبىرەك جاساتقانى بەلگىلى، سونىمەن قاتار ورىس قامالدارىنان وت قارۋدى ساتىپ العان، كونبەسە تارتىپ العان. سول زامانداعى ماۋرەنناحر دەرەكتەرىندە «قازاقتار ماۋرەنناحر قالالارىنا تولىپ كەتتى، توناۋشىلىقپەن اينالىسىپ ماۋرەنناحردى قۇرتۋعا اينالدى» دەگەن . وسى ورايدا 1724 جىلى قۇرىلعان جاڭا حاندىق – قوقان حاندىعى قازاق-جوڭعار سوعىسىنان قاشقان اسكەرلەرگە سۇيەنە وتىرىپ قۇرىلعان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساۋعا بولادى.

بۇل سوعىستاردان كەيىن جوڭعاريانىڭ باتىس شەكاراسى اۋعانستاننىڭ قۇندىز ايماعىنا دەيىن جەتىپ، ورتا ازيانىڭ باسىم كوپ اۋماعىن، تيبەت پەن شىعىس تۇركىستاندى جانە ءسىبىر دالاسىن قامتىعان، تەرريتوريا اۋماعى 6 ملن شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن كوشپەندىلەردىڭ ءىرى يمپەرياسىنا اينالدى.

ال، جوڭعارلاردان اۋىر جەڭىلىستەن كەيىن قازاق ورداسى ەسىن قايتا جيا الماي، بىرتىندەپ ىدىراۋعا قاراي بەت الدى. ءبىرتۇتاس بيلىك جۇرگىزەتىن حانى بولمادى جانە ءبىر حانعا باعىنبادى. قازاق رۋلارى ءوز-ءوز الدىنا تارتا باستادى. بۇل ىدىراۋدى كەيىن ابىلاي حان دا، ونىڭ نەمەرەسى كەنەسارى حان دا بىرىكتىرە المادى. شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ بيلىگى السىرەپ، كەرىسىنشە ءار رۋدىڭ باتىرلارى مەن بيلەرىنىڭ بيلىگى كۇشەيدى. بۇنداي ءۇردىس ءاز-تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا باستالعانىمەن جوڭعار سوعىسىنان كەيىن ءتىپتى كۇشەيدى. رۋ-تايپالار اراسىنداعى بالانس بۇزىلىپ، ۇلكەن رۋلار كىشى رۋلارعا تىرناعىن باتىرىپ، جايىلىمعا تالاستى. بۇل جاعداي رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن سوعىسسىز باسىپ الۋىنا جاعداي جاسادى.

ءسىبىر دالاسىنا تالاس

سىبىردە ورىستار تۇمەن بەكىنىسىن سالۋىمەن جوڭعاريا مەن رەسەي اراسىندا ءسىبىر دالاسىنا تالاس باستالىپ كەتتى. 1606 جىلى 200 وت قارۋمەن قارۋلانعان ورىس اسكەرى 600 جوڭعاردان جەڭىلىپ قاشىپ كەتتى. 1649 جىلى جوڭعارلار تومسككە شابۋىلدادى. 1673 جىلدارىدا جوڭعار-قىرعىز جاساقتارى ءسىبىر جەرىندەگى ورىس قامالدارىن ورتەدى. سەرەن ءدوندوپتىڭ  ون مىڭ جاساعى 2 مىڭ ورىس جاساعىن قىرىپ سالدى... جوڭعار مەن رەسەي اراسىندا ۇلكەندى-كىشىلى وسىنداي قاقتىعىستار بولىپ تۇردى. ءارى بۇل قاقتىعىستار جوڭعار حاندىعى تاريح ساحناسىنان كەتكەنشە جالعاسىپ وتىردى.

تيبەتكە تالاس

1716 جىلى سۋان رابداننىڭ اسكەرى تيبەتتىڭ ورتالىعى لحاسانى باسىپ الىپ، ءدۇربىت حانىن ءولتىردى. بۇنىڭ سوڭىنان تسين يمپەرياسىنىڭ 200 جاساعىن تۇگەلگە جۋىق قىرىپ سالدى. الايدا، 1720 جىلى مانجۋرلەر جوڭعارعا قارسى اۋىر قول اتتاندىرىپ، تيبەت دالاسىن ارەڭ تارتىپ الدى.

شىعىس تۇركىستانعا تالاس نەمەسە جوڭعار گەنوتسيدى

1725 جىلى تسين جاساقتارى شىعىس تۇركىستاننىڭ شىعىس قاقپاسى باركولدى الدى. ەكى جاق قۇمىل مەن تۇرپاندا دا سان رەت كەسكىلەسكەن ۇرىس سالدى. 1727 جىلى سۋان رابدان ءولىپ ونىڭ ورىنىنا گالدان سەرەن تاققا وتىردى. گالدان سەرەن  تۇسىندا قازاقتار جوڭعارعا قاراتا بىرنەشە رەت جەڭىستى سوعىس جۇرگىزىپ، قازاق جەرىندەگى جوڭعار قولىنىڭ بەتىن قايتاردى. سالىستىرا قاراعاندا، گالدان سەرەن كەزىندە قازاق-جوڭعار سوعىستارى سۋان رابدان كەزىنەن از بولدى.  1740-1742 جىلدارى جوڭعار قولى سارىارقاعا باسىپ كىرىپ ابىلاي حان تۇتقىندالدى. قازاق حاندىعى ۋاقىتشا جوڭعارلارعا باعىندى. 1745 جىلى گالدان سەرەن ءولدى دە جوڭعار حاندىعى ىشىندە بيلىككە تالاس باستالدى. سۋان دورجىنى ءولتىرىپ بيلىك الماق بولعان لاما دورجىعا ءامىرسانا مەن داۋاچى قارسى شىقتى. بۇل جاعدايدان ءساتتى پايدالانا بىلگەن قازاقتار 1755 جىلعا دەيىن بىرقاتار تابىستى جەڭىستەرگە جەتىپ وتىردى. 1755 جىلى ءامىرسانا مانجۋر قولىن باستاپ كەلىپ داۋاچىنى ۇستاپ بەردى. بىراق، ءوزى دە باياندى بيلىككە قول جەتكىزە الماي سوڭىندا مانجۋرلارعا قارسى كوتەرىلىسكە شىقتى، ونىڭ سوڭى 200 مىڭ تسين اسكەرىنىڭ جوڭعارلارعا باعىتتاعان گەنوتسيد قىرعىنىمەن اياقتالدى. تسين گەنەرالى ۋي يۋاننىڭ ەستەلىگىندە: «جوڭعاردىڭ وننان ەكىسى اشتىق پەن اۋرىۋدان قىرىلدى، وننان ءبىرى رەسەيگە قاشتى، وننان ءبىرى قازاقتارعا كەتتى، قالعانى ءبىزدىڭ جاساقتار جاعىنان قىرىلدى، مىڭداعان شاقىرىم اۋماقتا بىردە-ءبىر جوڭعار قالمادى» دەپ جازعان.  ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تسين يمپەرياسىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى جوڭعارلار سوڭىنا دەيىن شايقاسىپ، تىزە بۇكپەي قىرىلىپ كەتكەن. وسىدان باستاپ تۇتاس شىعىس تۇركىستان جەرى تسين تەرريتورياسىنا كىردى.

ءسوز سوڭى

جوڭعار بىرنەشە عاسىر بويى قازاق حاندىعىنا قاۋىپ توندىرگەن جاۋى بولىپ تۇرعانىمەن تسين يمپەرياسىنىڭ باتىسقا ىرگە كەڭەيتۋىن ءبىر عاسىرعا دەيىن توقتاتىپ، مانجۋرلەردىڭ ورتا ازياعا ىقپال ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى. قالماقتار مەن جوڭعارلار پاتشالىق رەسەيدىڭ تۇران دالاسىنا جاساعان ەكسپانتسياسىنا دا  ەڭ ۇلكەن توسقاۋىل قويعان كۇش بولدى. جوڭعار مەن قالماق ىدىراعاننان كەيىن ورىس پاتشالىعىنىڭ ساحاراعا باسقان ادىمى تەزدەي ءتۇستى. قازاق حالقىندا «جاۋىڭ دا ەر بولسىن» دەگەن ءتامسىل ءسوز دە دالا زاڭىنا باعىناپ، دوسىنا ادال، جاۋىنا قاتال بولعان، كوشپەلى جاۋىنگەر جوڭعارلارعا قاراتىلسا كەرەك. جوڭعار مەن قالماق جويىلعان سوڭ جوڭعار تايپالارىنىڭ قالدىقتارى قالقا مەن تساحارعا اپارىلدى، قازىر دە قالقا مەن تساقار اراسىندا ءدۇربىت، زاحچين، حويىت، حوشوۋىت حوشۇندارى بار. يمپەريا ىدىراعاننان كەيىن قازاق قۇرامىنا كىرگەن جوڭعار رۋلارى دا جەتەرلىك. سەبەبى، تاريحي دەرەكتەردە 600 مىڭنان اسا جوڭعاردىڭ وننان ءبىرى قازاق اراسىنا كەتكەنى انىق ايتىلادى. سول تۇستاعى قازاق بيلەۋشىلەرى جوڭعار يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن تەرريتورياسىن تەز ارادا كەڭەيتىپ، بۇگىنگى قازاق تەرريتورياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز قالادى. قىرعىز بەن التاي ىشىندە دە جوڭعاردىڭ قالدىق رۋلارى ساقتالعان. قازىر الەمدە 500 مىڭنان استام ويرات تەكتىلەر ءومىر سۇرەدى. وسىلايشا زامانىندا ساحارانى دۇبىرگە سالعان كوشپەندىلەردىڭ ەڭ سوڭعى يمپەرياسى تابانى تايعان كوشپەلىنىڭ باعىمەن بىرگە تاريح ساحناسىنان كەتتى.

“The Qazaq Times”