Köşpendilerdiñ eñ soñğı imperiyası qalay joyıldı?

Wltımız boyınan otarlıq däuirdiñ zardabı tolıq ayığıp bolmadı. Sonıñ işinde eñ auırı – wlttıq sananıñ sırqatı. Bwl sırqat wlttıñ köñil kökjiegin keñitpey keledi. Äsirese, tarihi sanası – öz tarihına, özi qatısqan öñirdiñ, adamzattıñ tarihına degen tanımı älide şiderli küyde. Onıñ mısalı – "XXI ğasırdağı Qazaq-Joñğar soğısı".  Bügingi ädebietimiz ben kino salasınan tartıp, halıq arasında tarap jürgen "bwralqı sözden" qwralğan küldirgilerimizge deyin joq joñğarmen äli jaulasıp, äli de joñğar qualap jürgenimiz. Köşpendiniñ bağı tayğan twsta, alıstağı eki imperiyanıñ jäne basqa da sebep-saldardıñ aydauımen dala kökjaldarı biriniñ alqımın biri şaynap, öz dalasında qan tögisip sahnasın bosatıp şığa berdi. Eñ ökiniştisi bügingi halıqtıñ öz tarihına degen tanımı. Keşegi otarşıldar üyretken tarih boyınşa äli de dala erkelerin tağı, jabayı sanalsa, joñğarlar turalı jazılğan kitap pen tüsirilgen kino bitkende şapqınşı, otarlauşı, qırıp-joyuşı sanalıp jür. Ärine, Joñğar şapqınşılığınıñ Qazaq ordasına tigizgen zardabın joqqa şığara almaymız. Biraq, Joñğar imperiyasına tek osı qırınan qarau "kiiz tuırlıqtı" halıq retinde qanşalıqtı ädildik bolar edi? 

Olay bolsa Joñğarlar kim edi? Olar qazaqtıñ birden bir baqtalas jauı boldı ma? Wlı dalanı dübirletken joñğarlardıñ sanı qanşa edi? Kimdermen soğıstı, kimdi wtıp, kimnen wtıldı? Köşpendiniñ soñğı imperiyası qalay qwrılıp, küni qalay battı? Mine bwl swraqtarğa Erzat Käribaydıñ izdenisinen tuğan maqalası arqılı jauap berip körelik. 

Alğaşqı Oyrat imperiyası

Adamzat tarihındağı köşpendilerdiñ eñ soñğı imperiyasın oyrattar qwrdı. Şıñğıs qağannıñ alğaşqı örleu däuirinde oyrattar Bayqal köliniñ soltüstik batısındağı orman taypaları bolatın. Oyrat, buriyat, qırı tümet, bwlağaçin, keremuçin, arasut, küştemi qatarlı qidan tildes( büginşe aytqanda moñğol tildes) orman taypaları Sibir ormandarında añşılıqpen şwğıldanğan. Olar bwl mekenge 840 jıldarı, yağni, Wyğwr qağanatın qwlatqan Qarhastar bastağan Sibir türkileri wyğwrlardan qalğan ien saharağa qonıs audarğanda, oyrattar Sibir türkilerinen qalğan ien dalalarğa qonıs audardı dep twspaldauğa boladı.

1209 oyrat Qwdwqa bek Joşınıñ äskerlerine bağınadı. Derekterde tümen tütin degenine qarağanda sanı 50 mıñ aynalasında bolsa kerek. YUan' imperiyasındağı halıqtar işinde de Oyrattar ataladı. Moğwl (Moñğol) imperiyası öz işinen bölşektene bastağan kezde oyrattar küşeye bastaydı.  YUan' handığı men Ügeday, Şağatay handıqtarınıñ arasındağı 40 jılğa sozılğan soğıstıñ nätijesinde moğwldardıñ Orhonnan batısqa qarayğı tobı Altaydan asıp, 1300 jıldarı Altay-Täñirtau arası men Barköl-Şuğa deyingi alapta «Moğwlstandı» qwradı.  Moğwldardan bosap qalğan batıs Moñğoliyağa oyrattar ie boladı da sanı tez ösip 1360 jıldarı 200 mıñ adamnan asıp ülken küşke aynaladı. Moğwlstandıq moğwldar Batıs Moñğoiyanı «Qalmaq jeri» dep atay bastaydı. 1368 jılı YUan' imperiyası qwlap, 100 mıñnan asa moñğoldıñ Moñğol saharasına qaytuı oyrattarmen bolğan qaqtığıstı küşeytti.

1399 jılı Oyrat begi Ügiş Qaşqa Şığıs Moñğoldıñ  Elibek hanın öltirip orınına Kentemirdi otırğızadı. 1414 jılı oyrat äskerleri Miñ Qıtay äskerlerimen soğısadı. Al, Moğwlstan hanı Uäyis oyrattarmen 61 ret soğısıp tek  bir retinde ğana jeñgen eken. Uäyis oyrat begine qarındasın wzatadı, odan Mahmwt tuadı. Mahmwt  1412 jılı Şığıs Moñğoldı jeñip, hanı Benaşıldı öltiredi.  1416 jılı Mahmwt asut taypasınıñ (Asuttar şığısqa ketken alandar) hanı Aluhayınan jeñilip soğısta öledi de, orınına wlı Toğan otıradı. Toğan 1434 jılı asuttardı oysırata jeñip, Aluhayındı öltiredi. Totobwqanı han tağına otırğızıp, özi han äuletiniñ qızın alıp uäziri boladı, şın mänisinde barlıq bilikti öz qolında wstaydı.

Toğannıñ wlı Esenniñ twsında oyrattar şığısta jwrjındar (Şürşit) men koreylerdi bağındıradı; batısı Qwmılğa, Altay tauına, şığısı Japon teñizine tireletin, soltüstigi Bayqal köline , oñtüstigi Qıtay qorğanına twtasatın Moğwl imperiyasınan keyingi «Oyrat imperiyasın» qwrıp şığadı. 1449 jılı Esen oyrattardı bastap Miñ imperiyasınıñ astanası Pekindi qorşaydı, 500 mıñ Qıtay äskerin 30 mıñ oyrat qolı tas-talqan etip jeñip, Miñ patşasın twtqındap masqara kelisimderge qol qoyğızadı. 1428 jılı oyrattar batısta Sığanaq boyında Äbilqayır han äskerlerin jeñip, onı da teñsiz bitimderge  maqwl etedi. 1469 jılı Moğwlstan hanı Jünis te oyrattardan oysıray jeñiledi.

1490 jıldarı Oyrat imperiyası qayta älsirep,  Qwbılay wrpağı Batmöñke dayan han oyrattardı oysırata jeñedi. Osımen bir uaqıtta Moğwlstandağı Swltan Ahmet han da oyrattarğa qarata birqatar jeñisti soğıstar jasaydı. Tarihta ol oyrattarğa tanıtqan qataldığı üşin «Alaşa han» (Qanişer han) atanğan bolatın. 1505 jılğı joyqın soğıstarda qalqa men cahardıñ birikken küşinen  jeñilis tapqan oyrattar Moñğoliyadan ığıstırıladı. Olar Altay asıp Moğwlstan jwrtınıñ jayılımına talasadı. Talastı soğıstarda moğwl taypaların jeñip batısqa quadı. Moğwl taypalarınan 400-500 mıñ halıq 1507-1508 jıldarı şığıstağı wlan-baytaq jayılımdarınan ayırılıp batısqa bosıp ketedi, bwlar keyin qazaq qwramına enedi. Bwğan qosa Şaybani hanmen soğıstarda jeñilgen Moğwlstannıñ küni bata bastaydı.  Qazaq handığına kirgen körşiles wlıstardıñ ru-taypaları arasında eñ köbi de Moğwlstan ru-taypaları. Moğwldardıñ şamamen 400 mıñ adamı Qasım hanğa bağınğannan keyin Qazaq handığınıñ halıq sanı millionnan asıp, äskeri 300 mıñğa jetken bolatın.

Osılayşa oyrattıñ batıs şekarası qazirgi İle boyına deyin keledi. Bwdan Moğwlstannıñ Qazaq handığın wzaq jıldar boyı oyrattardıñ şabuılınan qorğap kelgenin añğaruğa boladı. Moğwlıstannıñ ıdırap ondağı köşpeli taypalardıñ qazaqtarğa qosıluına jäne Şağatay äuletiniñ tek Qaşqariyağa ğana ie bolıp qaluına oyrattar tikeley äser etti. Moğwlstandı küyretip jerin jaulap alğan da oyrattar deuge boladı. Al onıñ belsendi jağı bolsa moğwl köşpendileri qazaqtarğa qosılıp köbi Wlı jüzdi (Dulat, Qañlı, Jalayır t.b ), birqatarı Orta jüzdi (Abaq kerey) qwrap, Qazaq handığınıñ äleuetin köterdi.

  Ekinşi Oyrat-Joñğar imperiyası

1.      Edil Qalmaqtarınıñ handığı

1520-1620 jıldarı oyrattardıñ şığısta qalqa-caharmen, batısa Qazaq ordasımen soğısı bir sät tolastamadı.  Qazaq ordası tarihındağı eñ qwdiretti han Täueken hannıñ twsında, yağni,1590 jıldarı oyrattıñ torğauıt, dürbit taypaları Qazaq ordasına bağındı. Esim hannıñ twsında da oyrattarmen teke-tires soğıstar bolıp twrdı, biraq birliginen ayırılğan oyrattar jeñilis tauıp otırdı. 1600 jıldarı Torğauıttıñ Hororlık täyşisi bastağan 50 mıñ torğauıt jasaqtarı (qalmaqtar) Tarbağataydan ayrılıp batısqa köşedi. Olar qazirgi Pavlodar, Aqmola oblıstarın bir mezet mekendeydi. Mäşqwr Jüsiptiñ aytuınşa: «Qazaqtan bwrın Sarıarqanı qalmaqtar bir mezet jaylağan, qalmaqtan qalğan molalardı da kezdestiruge boladı », – deydi. Dese de jer iesi qazaqpen qaqtığıs tolastamay olar Sarıarqanı endey ötip 1635 jıldarı Edilge jetip toqtaydı da, noğaylardı oysırata şauıp, batısqa quadı.

Qazaqtıñ «Qız Jibek» jırında qalmaqtardıñ Kişi jüz jerinen ötkendegi soğıstarınıñ körinisi beynelengeni belgili, aytalıq, qazaqtar men qalmaq Horenniñ soğısı. Al, noğay-qalmaq soğısı «Er tarğın», «Qambar» jırlarında körinis tapqan.  Bwl atalğan jırlarda şapqınşı qalmaqtardan jerinen ayırılıp zardap şekken noğaylardıñ zarı aytıladı. «Qambar» jırında: «Şatırın tigip şañdatıp, Noğaylınıñ sazında siz de otırsız kösilip. Ayılıñdı jimaysıñ, ayağıñdı kösilip... elşige beynet barma eken, orınsız mağan asıldı, Älin bilmey Noğaylar, keltirdi qattı aşudı...» degen jır joldarı qalmaqtardıñ üstem bolğanın körsetedi. Ş.Uälihanov öz derekterinde (1850 jıldar): «İledegi qalmaqtardıñ noğaydı şapqan jırları maqtanışpen aytıladı», – deydi. Äbilğazınıñ aytuınşa ol Mañğıstauda qalmaqtarğa baradı, Hiuanı neşe märte qalmaqtardıñ şapqanın aytadı, bwğan qarağanda Jideli-Baysındağı qoñırattıñ qaharmanı «Alpamıs» jırı da osı qalmaqtarmen bolğan soğıstı tarihi artqı körnis deuge boladı.

Mine bwlarğa qarasaq, Qalmaq territoriyası Mañğıstau, Atırau, Orınbor, Oral, Astrahan oğan qosa Kavkazğa deyin jetken. Bar-joğı 300 mıñğa jeter-jetpes qalmaqtar öz twsında osınşalıq jauıngerlik tanıtadı. Şığısta qazaqtarmen de ünemi qırqısumen ötedi. 1725-1731 jıldarı Kişi jüzdiñ Äbilqayır hanı olarmen neşe märte şayqasadı, ataqtı «Qalmaq qırılğan» şayqası Joñğarlarmen emes, Edil Qalmağımen bolğan edi. Qostanay jerindegi Batır  Bayan da osı batıstağı qalmaqtarmen soğısadı. Qazaq tarih zertteu tanımında şığıstağı Joñğar negizgi taqırıp bolğan da, Kişi jüz ben Orta jüzdiñ batıs rularınıñ qalmaqqa qarsı soğıstarı köp aytılmay keledi. Jauınger Qalmaqtar keyingi kezde Resey bodandığın qabıldadı, orıs patşaları qalmaqtı Osmanalı imperiyasına qarsı aydap salıp otırdı. Qalmaqtıñ jaujürek 70-80 mıñ sarbazı wrıs dalasında qaza boldı. Al, osı soğıstan keyin Qalmaqtar işine işki Reseyden qara şekpendileri köşirilip, şoqındıru bastaladı, bwdan qaşqan Qalmaqtar 1770 jılı Wbaştıñ bastauında Joñğariyağa qaşa köşedi. Bwl qazaq tarihında «Şañdı jorıq» degen atpen qalğan. 180 mıñ qalmaqtan Joñğariyağa 60 mıñnan asa qalmaq jetken.

Resey imperiyasınıñ saharanı jaulau sayasatına, öz twsında Qazaq handığı men orıs arasında twrğan noğaylar uaqıttıq qalqan bolıp twrdı. Al, şığıstan jorıq jasap kelgen qalmaqtar olardan da basım tüsip, orıs armiyasın bet keltirmey twrdı. Qazaq ordasınıñ qwramındağı batıstağı ru-taypalar qalmaqtardan zardap şekti. Dey twrğanmen qalmaqtar Reseydiñ qazaq dalasına jasaluı mümkin otarlıq qadamdarın keminde jartı ğasırdan astam uaqıt keri şegindirdi.

2. Joñğar Imperiyası

1620 jılı Oyrattıñ çoros taypasınıñ täyşisi Qaraqwlay çorostardı bir tu astına toptap qalqa-cahardıñ Altan hanımen soğıstı. 1623 jılı Altan handı jeñdi jäne  Abaqan, Enisey, Altay-Sayandağı qırğız, hakas, tıba (tıva), altay, wrañqaylardı tügel bağındırdı. 1629 jılı hoşouıt taypasınıñ Güş hanın jeñip hoşouıttardı Täñirtau alabınan Tibet jerine ketuge mäjbür etti. Osılayşa Qaraqwlay şığısı  Barkölden batısı İle boyı, soltüstigi Eniseyge deyingi alaptı tolıq qaramağına alıp, oyrattıñ dürbit jäne hoyt taypaları oğan tize bükti.  Qaraqwlaydan keyin Batwr qontayşısı bilikke keldi, 1640 jılı Batwr «Oyrat zañın» ornatıp, Tibetten Lama ağımındağı buddizmdi jalpılastırdı.

1635-1652 jıldarı Oyrat pen Qazaq handığı arasında üş iri soğıs boldı. Bwnıñ biri äygili «Orbwlaq şayqası» edi. Onda 600 äskerin ot qarumen qarulandırğan Jäñgir han 50 mıñnan asa Joñğar qolın jeñip şığadı. Batwr qontayşıdan keyin onıñ orınına wlı Señge otıradı,  biraq taq talasında Señge ölip, onıñ orınına Tibette din üyrenip jürgen inisi Galdan Boçigit (Tibetşe esim) otıradı. Galdannıñ taqqa otıruımen Joñğar imperiyasınıñ jaña däuiri bastaladı.

Joñğar-Manjur (Man'çjur) soğısı

Manjurlardıñ arğı tegi – Şürjender (Şürşitter). Şürjender soltüstik şığıs Qıtayda mekendeytin Twñğıs tekti balıqşı-añşı taypalar bolatın. X-XI ğasırlarda olar qidanardıñ basqaruında boldı, keyin Şürjen kösemi Ongin apage Şürjenderdi birlikke keltirdi de, Qidanarğa qarsı soğıstı.  1125 jılı Qidan imperiyasın qwlatıp, onıñ orınına şürjenderdiñ «Altan patşalığın» qwrıp şıqtı. Olar oñtüstiktegi Qıtay patşalığı Sün imperiyasın jeñip, territoriyasınıñ teñ jartısın basıp aldı. 1211 jılğa deyin Moñğoliyanı sırttay iemdendi, 1211-1216 jıldarı Şıñğıs qağannıñ 100 mıñ äskeri 400 mıñ Şürjen äskerin tügeldey qırğınğa wşırattı, osıdan bastap şürşittiñ küni bata bastadı. 1234 jılı Ügeday qağan Şürjen patşalığın bir jolata joyıp 48 million adamdı qırğındağan. Şürjender osıdan tartıp 1616 jılğa deyin bas kötere almadı.

1616 jılı Nwrqaş Şürjenderdi biriktirdi de, «Altan patşalığın» qayta qwrdı. Oñtüstikke jorıqtarda Qıtaydıñ Miñ patşalığın jeñdi. Onıñ wlı Qontayşı patşalıq atın Cin' (twnıq degen mağınada), Şürjen atın Manjurğa özgertti. 1644 jılı şürjender Qıtaydıñ Miñ patşalığın joydı da, arası 20 jılda twtas Qıtaydı basıp aldı. Bwl soğıstarda keminde 30 millionnan asa qıtay qırıldı. Manjurler 1636 jılı Qwbılay wrpaqtarınan patşalıq mördi tartıp aldı. Osıdan bastap moñğoldardıñ Şığıs Aziyadağı patşalığı tolıq joyıldı. Halqa men caharlar manjurlarğa bağınıp olardıñ eñ tirekti äskeri küşine aynaldı. Osıdan keyin Joñğar men manjur arasında Moñğoliya, Şığıs Türkistan jäne Tibet sındı üş strategiyalıq aymaqqa talas soğıstarı bastaldı.

Joñğardıñ jorıq joldarı.

Moñğoliyağa talas soğısı

1670 jılı taqqa otırğan Galdan 1678 jılı Tibet din bası V dalaylamadan «Biçigit han» degen ataq aldı. Eki jıldan keyin 12 mıñ ğana äskermen barıp Qaşqariyanı bağındırdı. Sodan bastap Qaşqariyanıñ 600 mıñnan astam otırıqtı-eginşi halıqı Joñğardıñ ekonomikalıq tireginiñ birine aynaldı. Qaşqariyanı bağındıru 600-700 mıñ ğana halqı bar joñğarlardı mal bağu sındı şaruaşılıq isterinen qolın bosatıp, soğısqa jaramdı erlerine tügeldey jorıqqa şığuğa mümkindik berdi.

1680 jılğı soğısta Joñğar Qazaq handığın jeñip Sayram qalasın qirattı da, batıs şekarasın Şuğa deyin keñeytti jäne qırğızdardı özine bağındırdı.  1688 jılı Galdannıñ qolı Ortalıq Moñğoliyadağı qalqalardıñ Tüçet hanın jeñip oñtüstikke qudı. Sol jılı şildede Manjurlardıñ Arani bastağan 30 mıñ äskeri Joñğarlardan oysıray jeñilip, köbi qırıldı. 1690 jılı Cin' imperiyasınıñ Kañşi patşası 200 mıñ äskermen Joñğarğa qarsı jorıqqa şıqtı. Sebebi, bwl twsta Joñğar handığı Moñğoliyanıñ jartısınan astam territoriyasın basıp alıp, Pekinge 350 şaqırım jerge deyin jetken. Manjurdıñ qosınına qalqa men caqarlar da tartıldı. Wlanpwdünda bolğan soğısta  birneşe jüz auır zeñbiregi bar Cin' armiyasına Galdannıñ 30 mıñ attı jasağı tötep bere almadı. Onıñ üstine, qalqa men cahar sındı moñğol taypalarınıñ attı jasaqtarı da köp boldı.

1695 jılı Moñğoliyağa 30 mıñ jasaqpen attanğan Galdan serendi Manjur qolı 80 mıñ Jaumododa kütip aldı. Osı kezde Joñğar bileuşileri arasında bülik tudırğan Suan Rabdan taqqa otırıp, Galdanğa jetkiziletin kömekti üzip tastadı. Cin' jasağımen soğısta Galdan seren jeñilip, 1697 jılı qwsadan öledi. Osılayşa Joñğar men Cin' arasındağı Moñğoliyağa talas wrıstarı manjurlerdiñ jeñisimen ayaqtalıp, Moñğoliya jeri qalqanıñ bileuine qaldırıldı.

Qazaq handığın ıdıratqan soğıs

Suan Rabdan bilikti qolına alğannan keyin bar nazarın batısqa audardı da, 50 jılğa sozılğan Qazaq-Joñğar soğısı bastaldı. Sol soğıstardıñ birinde 1718 jılı Äbilqayır han men Qayıp han bastağan 30 mıñ qazaq äskeri joñğarlarmen soğısta oysıray jeñilip  qırıladı. 1720 jıldardağı soğıs turalı Qojamqwlbek Balıhi: «Qontayşı bir lek äskermen qırğızdarğa attandı, Qırğızdarda bir lekpen qarsı şıqtı, Joñğarlar olardı jeñip özderine bağındırdı. Endi odan arı Qazaq jerine attandı, Qazaqtar üş lekpen qarsı attandı, eki jaq tabandasıp bir ay soğıstı, eñ soñında jeñis samalı käpirler jağına şıqtı da, qazaqtar eki lek äskeri qırılıp qalğanı qaştı...Bwl jeñisten keyin Hiua men Bwqardıñ qarsılasuğa şaması kelmedi. Qontayşı da olarğa «sender jaqqa meniñ äskerim simaydı» dedi, osılayşa olar bağındı», – degen.

Bwl 1720 soğıs tarihtağı  «Aqtaban şwbırındığa» säykes keledi. Şäkerim Qwdayberdiwlı bwl soğıstağı qazaq qolınıñ şığını turalı: «Qazaqtar üş eseniñ ekeuinen ayırldı»  dep jazğan. Özinen üş ese köp qazaqtarğa qarsı Joñğar äskeriniñ jeñimpaz soğıs jasauı olardıñ ot qarularına tikeley baylanıstı. Tarihi derekterden joñğarlar Şved oficeri Renattı twtqındağannan keyin oğan neşe ondağan zeñbirek jasatqanı belgili, sonımen qatar Orıs qamaldarınan ot qarudı satıp alğan, könbese tartıp alğan. Sol zamandağı Mäurennahr derekterinde «Qazaqtar Mäurennahr qalalarına tolıp ketti, tonauşılıqpen aynalısıp Mäurennahrdı qwrtuğa aynaldı» degen . Osı orayda 1724 jılı qwrılğan jaña handıq – Qoqan handığı qazaq-joñğar soğısınan qaşqan äskerlerge süyene otırıp qwrılğan boluı mümkin degen boljam jasauğa boladı.

Bwl soğıstardan keyin Joñğariyanıñ batıs şekarası Auğanstannıñ Qwndız aymağına deyin jetip, Orta Aziyanıñ basım köp aumağın, Tibet pen Şığıs Türkistandı jäne Sibir dalasın qamtığan, territoriya aumağı 6 mln şarşı şaqırımdı qwraytın köşpendilerdiñ iri imperiyasına aynaldı.

Al, joñğarlardan auır jeñilisten keyin Qazaq ordası esin qayta jiya almay, birtindep ıdırauğa qaray bet aldı. Birtwtas bilik jürgizetin hanı bolmadı jäne bir hanğa bağınbadı. Qazaq ruları öz-öz aldına tarta bastadı. Bwl ıdıraudı keyin Abılay han da, onıñ nemeresi Kenesarı han da biriktire almadı. Şıñğıs wrpağınıñ biligi älsirep, kerisinşe är rudıñ batırları men bileriniñ biligi küşeydi. Bwnday ürdis Äz-Täuke hannıñ twsında bastalğanımen Joñğar soğısınan keyin tipti küşeydi. Ru-taypalar arasındağı balans bwzılıp, ülken rular kişi rularğa tırnağın batırıp, jayılımğa talastı. Bwl jağday Reseydiñ qazaq dalasın soğıssız basıp aluına jağday jasadı.

Sibir dalasına talas

Sibirde orıstar Tümen bekinisin saluımen Joñğariya men Resey arasında Sibir dalasına talas bastalıp ketti. 1606 jılı 200 ot qarumen qarulanğan Orıs äskeri 600 Joñğardan jeñilip qaşıp ketti. 1649 jılı joñğarlar Tomskke şabuıldadı. 1673 jıldarıda joñğar-qırğız jasaqtarı Sibir jerindegi orıs qamaldarın örtedi. Seren Dondoptiñ  on mıñ jasağı 2 mıñ orıs jasağın qırıp saldı... Joñğar men Resey arasında ülkendi-kişili osınday qaqtığıstar bolıp twrdı. Äri bwl qaqtığıstar Joñğar handığı tarih sahnasınan ketkenşe jalğasıp otırdı.

Tibetke talas

1716 jılı Suan Rabdannıñ äskeri Tibettiñ ortalığı Lhasanı basıp alıp, dürbit hanın öltirdi. Bwnıñ soñınan Cin' imperiyasınıñ 200 jasağın tügelge juıq qırıp saldı. Alayda, 1720 jılı manjurler Joñğarğa qarsı auır qol attandırıp, tibet dalasın äreñ tartıp aldı.

Şığıs Türkistanğa talas nemese Joñğar genocidi

1725 jılı Cin' jasaqtarı Şığıs Türkistannıñ şığıs qaqpası Barköldi aldı. Eki jaq Qwmıl men Twrpanda da san ret keskilesken wrıs saldı. 1727 jılı Suan Rabdan ölip onıñ orınına Galdan Seren taqqa otırdı. Galdan Seren  twsında qazaqtar Joñğarğa qarata birneşe ret jeñisti soğıs jürgizip, qazaq jerindegi Joñğar qolınıñ betin qaytardı. Salıstıra qarağanda, Galdan Seren kezinde qazaq-joñğar soğıstarı Suan Rabdan kezinen az boldı.  1740-1742 jıldarı Joñğar qolı Sarıarqağa basıp kirip Abılay han twtqındaldı. Qazaq handığı uaqıtşa joñğarlarğa bağındı. 1745 jılı Galdan Seren öldi de Joñğar handığı işinde bilikke talas bastaldı. Suan Dorjını öltirip bilik almaq bolğan Lama Dorjığa Ämirsana men Dauaçı qarsı şıqtı. Bwl jağdaydan sätti paydalana bilgen qazaqtar 1755 jılğa deyin birqatar tabıstı jeñisterge jetip otırdı. 1755 jılı Ämirsana Manjur qolın bastap kelip Dauaçını wstap berdi. Biraq, özi de bayandı bilikke qol jetkize almay soñında manjurlarğa qarsı köteriliske şıqtı, onıñ soñı 200 mıñ Cin' äskeriniñ joñğarlarğa bağıttağan genocid qırğınımen ayaqtaldı. Cin' generalı Uy YUannıñ esteliginde: «Joñğardıñ onnan ekisi aştıq pen aurıudan qırıldı, onnan biri Reseyge qaştı, onnan biri qazaqtarğa ketti, qalğanı bizdiñ jasaqtar jağınan qırıldı, mıñdağan şaqırım aumaqta birde-bir joñğar qalmadı» dep jazğan.  Bir sözben aytqanda, Cin' imperiyasınıñ şapqınşılığına qarsı joñğarlar soñına deyin şayqasıp, tize bükpey qırılıp ketken. Osıdan bastap twtas Şığıs Türkistan jeri Cin' territoriyasına kirdi.

Söz soñı

Joñğar birneşe ğasır boyı Qazaq handığına qauip töndirgen jauı bolıp twrğanımen Cin' imperiyasınıñ batısqa irge keñeytuin bir ğasırğa deyin toqtatıp, manjurlerdiñ Orta Aziyağa ıqpal etuine mümkindik bermedi. Qalmaqtar men Joñğarlar Patşalıq Reseydiñ Twran dalasına jasağan ekspanciyasına da  eñ ülken tosqauıl qoyğan küş boldı. Joñğar men qalmaq ıdırağannan keyin orıs patşalığınıñ saharağa basqan adımı tezdey tüsti. Qazaq halqında «Jauıñ da er bolsın» degen tämsil söz de dala zañına bağınap, dosına adal, jauına qatal bolğan, köşpeli jauınger joñğarlarğa qaratılsa kerek. Joñğar men qalmaq joyılğan soñ joñğar taypalarınıñ qaldıqtarı qalqa men caharğa aparıldı, qazir de qalqa men caqar arasında dürbit, zahçin, hoyıt, hoşouıt hoşwndarı bar. Imperiya ıdırağannan keyin qazaq qwramına kirgen joñğar ruları da jeterlik. Sebebi, tarihi derekterde 600 mıñnan asa joñğardıñ onnan biri qazaq arasına ketkeni anıq aytıladı. Sol twstağı qazaq bileuşileri Joñğar imperiyası qwlağannan keyin territoriyasın tez arada keñeytip, bügingi qazaq territoriyasınıñ qalıptasuına negiz qaladı. Qırğız ben altay işinde de joñğardıñ qaldıq ruları saqtalğan. Qazir älemde 500 mıñnan astam oyrat tektiler ömir süredi. Osılayşa zamanında saharanı dübirge salğan köşpendilerdiñ eñ soñğı imperiyası tabanı tayğan köşpeliniñ bağımen birge tarih sahnasınan ketti.

“The Qazaq Times”