ءازىمباي عالي: قىتاي مەن رەسەي كسرو-نىڭ كەبىن كيەدى

قىتاي مەن رەسەي كسرو-نىڭ كەبىن كيەدى. ماسەلەن، قىتاي مەن رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنى باياۋلاپ كەلەدى. ەگەردە 1979 جىلدان باستاپ قىتايدىڭ جىلما جىل ەكونوميكالىق ءوسۋ قارقىنى 10% اسسا. 2018 جىلدان باستاپ 6%كە دەيىن تومەندەدى. قالاي بولسا دا وسى جىلدارى قىتاي وتە بيىك كورسەتكىشتەر مەن ناتيجەلەرگە جەتتى. بۇگىنگى كۇندە قىتاي الەمدەگى ەڭ ەكونوميكاسى قۋاتتى ەكى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. بىراق قىتايدىڭ جەدەل دامۋى كوممۋنيستىك قۇقىقتىق-ساياسي جۇيەدە ءجۇردى. سوندىقتان قىتايدىڭ كوممۋنيستىك قۇقىقتىق-ساياسي جۇيەسى ونىڭ دامۋ بارىسىن تەجەي باستادى. ەگەردە 1980-90 جىلدارداعى دامۋ كورسەتكىشتەر قارقىنى راس بولسا، ال 2014 جىلداردان باستاپ ەكونوميكالىق قارقىنداۋ ءۇردىسى كۇمان تۋعىزادى، سەبەبى “قوسىپ جازۋ- پريپيسكي” كوپ تارايتىن بولدى. ياعني گۋبەرنيالار مەن جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى دامۋ كورسەتكىشتەرىن “قوسىپ جازۋ- پريپيسكي” جاسايتىن بولدى، سەبەبى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر بەيجىڭدەگى باسشىلارعا ەسەپ بەرۋ كەرەك ەدى. سوندىقتان قىزمەت قۇزىرىنان ايىرىلماس ءۇشىن ازدى كوپتى جالعان اقپارات بەرەتىن ايلا شارعى كوپ تارادى. ەگەردە شىعىس پروۆينتسيالاردا تۇرمىس 1980-90 جىلداردا ەسەلەپ جاقسارسا جانە 2018 جىلعا تامان ولار جاقسى تۇرمىستىق ستاندارتقا جەتتى، ال باتىس ولكەلەردە دە ويداعىداي بيىك كولەمدە تاۋىرلەسە دە، مىسالى شىنجاڭ-ۇيعىر (سينتسزيان )– ولكەسى سالىستىرمالى تۇردە قارقىنداۋ تومەنىرەك بولدى، سوندىقتان بۇل ولكەدەگى حان ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرازى اتا مەكەندەرىنە كوشە بەردى، ال ۇكىمەت ىشكى قىتايدان قوماقتى قارجىمەن حانداردى شىنجاڭعا تاسۋمەن الەك. بولاشاقتا بۇل ميگراتسيالىق پروەكتەن بەيجىڭ باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى، سەبەبى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تىم قىمبات تۇسەتىن بولادى. قىتاي حاندارىنىڭ بىلەتىنى شىعىس قىتايداعى تۇرمىس ءتورت ەسەدەي ارتىق، ال باتىس ولكەلەردە تۇرمىس اناعۇرلىم تومەن. بۇنداي جاعداي كسرو-دا دا بولدى. بەيجىڭدەگى كومپارتيا باسشىلىعى شىنجاڭدا ۇيعىردىڭ ۇلەسىن 28 % (قازاقستانداعى قازاقتىڭ كەزىندەگى ۇلەسى) جەتكىزە المايدى. 1970 جىلدان باستاپ ماسكەۋدىڭ وتارلاۋ ساياساتى تىم پارمەنسىزدىگىن كورسەتتى: كوشىرىپ اكەلگەندەردەن كوشىپ كەتكەندەردىڭ سانى ارتىق بولدى. قازاقستان مەن ورتا ازياداعى دەكولونيزاتسيا ءۇردىسى 1970 جىلدان باستالىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءجۇرىپ كەلەدى. قازاقستان بۇگىن oرىس جۇرتشىلىعى 18%، ياعني 3. 3 ميلليون كولەمىندە.

رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنى باياۋلاپ كەلەدى. سوڭعى ون جىلدا رەسەيدە ەكونوميكالىق ستاگناتسيا. ەكونوميكالىق ستاگناتسيا مۇناي باعاسىنىڭ وسۋىنە قاراماستان ورىن الدى، ال سوڭعى ءتورت جىلدا- 2014 جىلدان باستاپ تۇرمىس دەڭگەيى تومەندەپ كەلەدى. رەسەي قاتارىنان ەكى سوعىس جۇرگىزۋدە: ءسۇريا مەن ۋكراينادا.

تۇجىرىمدار :

1. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى باياۋلاۋ كەزەڭىنە تىرەلدى. قىتايلىق حاندار ودان ءارى شىعىس ولكەلەگە ودان ارى ۇمتىلاتىن بولادى. سونىنمەن بىرگە دەموگرافيالىق ديسپروپورتسيالار ءوز اسەرىن بىلدىرەدى. بۇل جاعداي شىعىس ولكەلەرگە حانداردىڭ ۇمتىلىسىن كۇشەيتەدى. شىنجاڭدى وتارلاۋ مۇمكىندىگى تومەندەيدى. قىتايدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنىڭ باياۋلاۋ سەبەبى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ نارىقتىق ەكونوميكانىڭ تەجەۋ اسەرىنەن. ال قىتاي بيلەۋشىلەرى ساياسي جۇيەسىن وزگەرتۋگە قۇلىق كورسەتپەي كەلەدى.
2. قىتاي نەگىزىنەن مونوۇلتتىق مەملەكەت، بىراق ولاردا ولكەلىك -مادەني مەنتالدىق وزگەشىلىك تىم وراسان. سوندىقتان قىتايدى بىرتەكتى مەملەكەت دەۋگە كەلمەيدى.
3. قىتاي مەن رەسەي اقش پەن ەۆروپالىق وداقتىڭ بەلگىلى شەكتەۋىنە كەزىكتى، بۇل دا قىتايدىڭ قارقىنىن تەجەيدى. رەسەي اقش پەن ەۆروپالىق وداق سانكتسيالارىنان زارداپ شەگۋدە. رەسەي وزىق تەحنولوگيالاردان تىس قالىپ وتىر.
4. قىتاي مەن رەسەيدىڭ اۋقىن اۋقىن ءوز ساياساتىن قايتا قاراستىرۋ ساياسي ءداستۇرى بار. پۋتين مەن شي جينپين(سي تسزينپين) كەتە قالسا ءوز ساياساتىن ءارتاراپتا وزگەرتۋى ابدەن ىقتيمال. سوندىقتان جاڭا بيلەۋشىلەردىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى مەن از ۇلتتار ساياساتىن وزگەرتۋى ىقتيمال. سول كەزدە قازەكەڭ قىتايدان ساۋ ەتكەنى ءجون. ءبىرازدان كەيىن قىتايدىڭ ءوزى قازاقتى جانشۋدى باسەڭدەتىپ ولارعا بەلگىلى ەركىندىك بەرەدى. قىتاي ۇيعىرلارى ۇلتتىق ەرەكشىلىكتەرى ۇلتتىق ساناسىنا ايرىلمايدى. بىراق قىتاي تىلىنە بەيىم ۇيعىرلار ۇلەسى ولاردىڭ جارتىسىنا جۋىق بولىگىنە جەتۋى ىقتيمال.
5. بولاشاقتا قىتاي مەن رەسەيدىڭ ەلەۋلى جاقىنداسۋى مەن وداقتاسى بولمايدى. قىتايدىڭ باتىس ەلدەرىنىڭ قىسپاعىنا ءتۇسۋى ولاردىڭ بىزگە دەگەن ساياساتىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلەدى. قىتايدىڭ قازاقستانعا دەگەن ساياساتى ودان ارى جۇمسارادى: وسىعان بايلانىستى قازاق ماسەلەسىن كوتەرۋ ورىندى.
6. قىتاي مەن رەسەي برەجنەۆتىڭ تۇسىنداعى كسرو سياقتى بولادى. سىرتى جىلتىر، ءىشى –ەكونوميكالىق پارمەنسىز. قىتاي مەن رەسەيدە حالىق جاقسى تۇرمىستى قاتتى قالايدى. سوندىقتان حالىقتىڭ بۇل تالابىن بيلىك نازاردان شىعارمايدى.
7. قىتاي مەن رەسەي يمپەريالىق پيعىلداعى حالىقتار، سوندىقتان ولاردا اسكەري –جاۋگەرشىلىك بيلىك توپتارى كورشى مەملەكەتتەرىمەن سوعىسقا يتەرمەلەيدى. قىتاي مەن رەسەيدىڭ قولدارى قىشىپ كىمگە تيىسەرىن ۇدايى جوسپارلاپ وتىرادى. رەسەيدىڭ ۋكراينا مەن سۇرياعا سوقتىعۋى سونىڭ كۋاسى. قىتاي ءوزىنىڭ ءداستۇرلى وزىمدىكى دەگەن ولكەلەرگە تيىسەدى. ەكونوميكالىق جانە فينانستىق ەكسپانسيا الۋعا قۇشتار تاجىكستان مەن قىرعىزستان العاشقى تاۋقىمەتتەرمەن كەزدەسەدى. ءبىر جاقسىسى قىتاي مەن رەسەي مۇسىلمان ەلدەرگە سوقتىققاندى جاقسى كورمەي، ولاردى ەكونوميكالىق جولمەن تاۋەلدى قىلۋ جولىن قاراستىرادى.
8. رەسەيدە بيلىكتى، اسىرەسە ءپۋتيندى سىناۋ كوبەيدى. سانسىز youtube شىعارۋشىلار ءپۋتيندى كۇندىز ءتۇنى سىناۋدا. قىتايدا ينتەرنەت شەكتەۋلى، بىراق قىتايدا دا جەرگىلىكتى بيلىكتى سىناۋ كوپ. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الدىمەن رەسەيدىڭ باس بيلىگى حالىق نارازىلىعىنىڭ ورشۋىنەن وزگەرۋى مۇمكىن، قىتاي بيلىگى تياناقتى. ولاردىڭ قىزىعى الدىدا.

“The Qazaq Times”