Äzimbay Ğali. Foto: Qazaquni.kz

Qıtay men Resey KSRO-nıñ kebin kiedi. Mäselen, Qıtay men Reseydiñ ekonomikalıq damu qarqını bayaulap keledi. Egerde 1979 jıldan bastap Qıtaydıñ jılma jıl ekonomikalıq ösu qarqını 10% assa. 2018 jıldan bastap 6%ke deyin tömendedi. Qalay bolsa da osı jıldarı Qıtay öte biik körsetkişter men nätijelerge jetti. Bügingi künde Qıtay älemdegi eñ ekonomikası quattı eki memleketterdiñ biri. Biraq Qıtaydıñ jedel damuı kommunistik qwqıqtıq-sayasi jüyede jürdi. Sondıqtan Qıtaydıñ kommunistik qwqıqtıq-sayasi jüyesi onıñ damu barısın tejey bastadı. Egerde 1980-90 jıldardağı damu körsetkişter qarqını ras bolsa, al 2014 jıldardan bastap ekonomikalıq qarqındau ürdisi kümän tuğızadı, sebebi “qosıp jazu- pripiski” köp taraytın boldı. YAğni guberniyalar men jergilikti bilik ökilderi damu körsetkişterin “qosıp jazu- pripiski” jasaytın boldı, sebebi lauazımdı qızmetkerler Beyjiñdegi basşılarğa esep beru kerek edi. Sondıqtan qızmet qwzırınan ayırılmas üşin azdı köpti jalğan aqparat beretin ayla şarğı köp taradı. Egerde Şığıs provinciyalarda twrmıs 1980-90 jıldarda eselep jaqsarsa jäne 2018 jılğa taman olar jaqsı twrmıstıq standartqa jetti, al Batıs ölkelerde de oydağıday biik kölemde täuirlese de, mısalı Şınjañ-Wyğır (Sinczyan )– ölkesi salıstırmalı türde qarqındau tömenirek boldı, sondıqtan bwl ölkedegi han' wltı ökilderiniñ birazı ata mekenderine köşe berdi, al Ükimet İşki Qıtaydan qomaqtı qarjımen han'dardı Şınjañğa tasumen älek. Bolaşaqta bwl migraciyalıq proekten Beyjiñ bas tartuğa mäjbür boladı, sebebi Memlekettik byudjetke tım qımbat tüsetin boladı. Qıtay han'darınıñ biletini Şığıs Qıtaydağı twrmıs tört esedey artıq, al Batıs ölkelerde twrmıs anağwrlım tömen. Bwnday jağday KSRO-da da boldı. Beyjiñdegi kompartiya basşılığı Şınjañda wyğırdıñ wlesin 28 % (Qazaqstandağı qazaqtıñ kezindegi ülesi) jetkize almaydı. 1970 jıldan bastap Mäskeudiñ otarlau sayasatı tım pärmensizdigin körsetti: köşirip äkelgenderden köşip ketkenderdiñ sanı artıq boldı. Qazaqstan men Orta Aziyadağı dekolonizaciya ürdisi 1970 jıldan bastalıp bügingi künge deyin jürip keledi. Qazaqstan bügin orıs jwrtşılığı 18%, yağni 3. 3 million köleminde.

Reseydiñ ekonomikalıq damu qarqını bayaulap keledi. Soñğı on jılda Reseyde ekonomikalıq stagnaciya. Ekonomikalıq stagnaciya mwnay bağasınıñ ösuine qaramastan orın aldı, al soñğı tört jılda- 2014 jıldan bastap twrmıs deñgeyi tömendep keledi. Resey qatarınan eki soğıs jürgizude: Süriya men Ukrainada.

Twjırımdar :

  1. Qıtaydıñ ekonomikalıq damuı bayaulau kezeñine tireldi. Qıtaylıq han'dar odan äri Şığıs ölkelege odan arı wmtılatın boladı. Sonınmen birge demografiyalıq disproporciyalar öz äserin bildiredi. Bwl jağday Şığıs ölkelerge han'dardıñ wmtılısın küşeytedi. Şınjañdı otarlau mümkindigi tömendeydi. Qıtaydıñ ekonomikasınıñ damuınıñ bayaulau sebebi kommunistik jüyeniñ narıqtıq ekonomikanıñ tejeu äserinen. Al Qıtay bileuşileri sayasi jüyesin özgertuge qwlıq körsetpey keledi.
  2. Qıtay negizinen monowlttıq memleket, biraq olarda ölkelik -mädeni mentaldıq özgeşilik tım orasan. Sondıqtan Qıtaydı birtekti memleket deuge kelmeydi.
  3. Qıtay men Resey AQŞ pen Evropalıq Odaqtıñ belgili şekteuine kezikti, bwl da Qıtaydıñ qarqının tejeydi. Resey AQŞ pen Evropalıq Odaq sankciyalarınan zardap şegude. Resey ozıq tehnologiyalardan tıs qalıp otır.
  4. Qıtay men Reseydiñ auqın auqın öz sayasatın qayta qarastıru sayasi dästüri bar. Putin men Şi Jinpin(Si Czin'pin) kete qalsa öz sayasatın ärtarapta özgertui äbden ıqtimal. Sondıqtan jaña bileuşilerdiñ ekonomikalıq sayasatı men az wlttar sayasatın özgertui ıqtimal. Sol kezde qazekeñ Qıtaydan sau etkeni jön. Birazdan keyin Qıtaydıñ özi qazaqtı janşudı bäseñdetip olarğa belgili erkindik beredi. Qıtay wyğırları wlttıq erekşilikteri wlttıq sanasına ayrılmaydı. Biraq Qıtay tiline beyim wyğırlar ülesi olardıñ jartısına juıq böligine jetui ıqtimal.
  5. Bolaşaqta Qıtay men Reseydiñ eleuli jaqındasuı men odaqtası bolmaydı. Qıtaydıñ Batıs elderiniñ qıspağına tüsui olardıñ bizge degen sayasatınıñ özgeruine äkeledi. Qıtaydıñ Qazaqstanğa degen sayasatı odan arı jwmsaradı: osığan baylanıstı qazaq mäselesin köteru orındı.
  6. Qıtay men Resey Brejnevtiñ twsındağı KSRO siyaqtı boladı. Sırtı jıltır, işi –ekonomikalıq pärmensiz. Qıtay men Reseyde halıq jaqsı twrmıstı qattı qalaydı. Sondıqtan Halıqtıñ bwl talabın bilik nazardan şığarmaydı.
  7. Qıtay men Resey imperiyalıq piğıldağı halıqtar, sondıqtan olarda äskeri –jaugerşilik bilik toptarı körşi memleketterimen soğısqa itermeleydi. Qıtay men Reseydiñ qoldarı qışıp kimge tiiserin wdayı josparlap otıradı. Reseydiñ Ukraina men Süriyağa soqtığuı sonıñ kuäsi. Qıtay öziniñ dästürli özimdiki degen ölkelerge tiisedi. Ekonomikalıq jäne finanstıq ekspansiya aluğa qwştar Täjikstan men Qırğızstan alğaşqı tauqımettermen kezdesedi. Bir jaqsısı Qıtay men Resey mwsılman elderge soqtıqqandı jaqsı körmey, olardı ekonomikalıq jolmen täueldi qılu jolın qarastıradı.
  8. Reseyde bilikti, äsirese Putindi sınau köbeydi. Sansız youtube şığaruşılar Putindi kündiz tüni sınauda. Qıtayda internet şekteuli, biraq Qıtayda da jergilikti bilikti sınau köp. Bizdiñ oyımızşa, aldımen Reseydiñ bas biligi halıq narazılığınıñ örşuinen özgerui mümkin, Qıtay biligi tiyanaqtı. Olardıñ qızığı aldıda.

“The Qazaq Times”