قىتايدىڭ قۇلدىراۋى نەمەسە ءليۋدىڭ اجالى

ومىردە ءوزىنىڭ وزگەشە قولتاڭباسىن قالدىرعان جازۋشى ليۋ شياۋبو قىتايداعى نوبەل  سىيلىعىن العان تۇڭعىش ادام بولدى. جاسىل شاردىڭ استىندا تاۋسىلمايتىن جىر بولعان وسى سىيلىققا ول 2010 جىلى يە بولعان ەدى. توعىز جىل تاس بۇعاۋدا عۇمىر كەشكەن ليۋ مىرزا وتكەن اپتادا باقيلىق بولدى. ونىڭ ءولىمى اسا كورنەكتى تراگەديانىڭ بەلگىسى جانە اياقتالماس اڭگىمە بولاتىنداي. سونداي-اق،  بۇل ونىڭ ءومىرىن تابانعا تاپتاعاندارعا قاتاڭ ەسكەرتۋ بولدى، دەپ جازادى  cn.nytimes.com سايتى. 

ەگەر قاندايدا ءبىر ەل ءوزىنىڭ ەڭ اق ەدىل ادامدارىن جانىشتاپ،  ولاردى بايلاپ -ماتاسا،  ونداي ەل ۇلى مەملەكەت بولا المايدى. ەگەر ءبىر مەملەكەت ليۋ شياۋبو سياقتى ادامداردىڭ اۋزىنا قاقپاق قويسا،  ونداي ەل ەشقاشان «الپاۋىت ەل» بولا المايدى. ادامداردىڭ قاسىرەتىن وياتقان ساياسي ءتۇزىلىس – ول ەڭ ءالسىز ساياسي ءتۇزىلىس.

بۇلاي ايتۋ ارينە قىتاي ەلىن العاباسار ەل دەپ تانىپ،  ول ەلگە شاڭ جۋىتپايتىندارعا قىشقىلداۋ تيەرى داۋسىز. كوپتەگەن جىلدان بەرى  قىتاي جاقتاۋشىلارىندا "وسى ءبىر ەلدىڭ ەڭسە كوتەرىپ،  الەمدەگى ءبىرىنشى ەلگە اينالۋىنا  از عانا ۋاقىت قالدى" دەگەن كوزقاراستار پايدا بولدى. ءتىپتى كەلەلى ىستەرگە جەڭىل-جەلپى بولجام جاسايتىن ساراپشىلار: "اقش-تىڭ GDP-ءى 1,86 تريلليون اقش دوللارىنا  تەڭ،  ول جىلىنا 2%-دىق وسىممەن كوتەرىلەدى. ال،  GDP ء–ى 1,12 تريلليون بولعان قىتايدا ىشكى جالپى ءونىم قۇنى جىلىنا 6% وسىممەن كوتەرىلۋدە. مىنەكي،  وسىلايشا ەسەپتەگەندە،  ەندى ون جىلدا قىتاي اقش-تى باسىپ وزادى", - دەيدى.

دەگەنمەن  "كەيدە بولادى-اۋ" دەگەن بولجامنىڭ ءوزى بوس اڭگىمە بولىپ قالاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. ەكونوميست پاۋل سامۋلەلسوننىڭ (Paul Samuelson)  1961 جىلعى بولجامىنا قاراڭىز: «كەڭەس وداعى 1984 جىلدان 1997 جىلعا دەيىن اقش-تان وزىپ وتەدى. جاپونيانىڭ GDP -ءى 2000 جىلى اقش-تى ارتقا تاستايدى. ەۋروپا وداعى دا جاسىل شار ەكونوميكاسىنىڭ كوشىن باستايدى» .

ەندەشە قىتاي مەن جوعارىداعى ەلدەردە نەندەي ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتار بار؟ مىسالى ونشاقتى جىلدان بەرى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ رەسمي ءوسىمى اياق الىسى باياۋلاۋدا. قازىر ءتىپتى بۇل ەلدەگى ەكونوميكاداعى ىلگەرىلەۋ «تيان- انمىن الاڭىنداعى قىرعىنشىلىق» داۋىرىنەن بەرگى ەڭ تومەنگى شەككە جەتتى. قىتاي بانكىنىڭ ءتيىمسىز كرەديتىنىڭ ءوسىمى 12 جىلدان بەرگى ەڭ جوعارعى شەككە جەتتى. ال،  كەرىسىنشە ءوندىرىستىڭ ءونىم مولشەرى 16 جىلدان بەرگى ەڭ تومەنگى نۇكتەنى كورسەتىپ وتىر. قىتايلىق ەڭبەك كۇشتەرىنىڭ جاس مولشەرى قوعامعا بارعان سايىن قىسىم كەلتىرۋدە. ءبىر عانا 2015 جىلدىڭ ىشىندە 5 ميلليون ەڭبەك كۇشى جوعالعان. بىلتىر قىتاي التىنىنىڭ سىرتقا اعىلىۋى 640 ميلليارد اقش دوللارىنا جەتسە،  قىتايداعى ورتا جوعارى جىك ساناتىنداعى ادامدار ءۇي ساۋداسىن ەرىككەننىڭ ەرمەگىنە اينالدىرۋدا.

بۇلاردىڭ بارلىعىنا قاراي وتىرىپ مىنانى بايقاۋعا بولادى: قىتاي مەملەكەتى ءبىر جاسى ەگدەلەگەن قارت سپورتشىعا ۇقسايدى. ول ءدال ءوزى سياقتى ەكونوميكالىق تۇلعالارمەن بىرگە دامۋدىڭ كۇدىر جولىندا تىرىسىپ كەلەدى. بۇل ەكونوميكالىق تۇلعالار قات-قابات قيىنشىلىقتار استىندا جىلدامدىقپەن ءوسىپ-جەتىلۋگە جانتالاسۋدا. الايدا،  جالعا بەرۋدەگى باعانىڭ اسپانداۋى، زاۋىتتارداعى ەڭبەكشىلەرگە بەرىلەتىن جالاقىنىڭ جوعارىلاۋى،  حالىق سانى تەپە-تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋى قاتارلى فاكتورلاردان ونىڭ العا باسقان قادامى تىعىرىققا تىرەلۋدە. مىنە وسىدان،  ورتاشا دەڭگەيدەگى كىرىس تومەندەپ كەتتى. بۇعان قاراپ وتىرساق،  بىراز جىلدار بۇرىن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ كورسەتكەنىندەي: «1960 جىلى ورتاشا كىرىستە 101 ەكونوميكالىق تۇلعا بولسا،  2008 جىلى جوعارى كىرىستى ەكونوميكالىق تۇلعا بار بولعانى 13-كە تۇراقتاعان».

مىنە وسىدان قىتايدى كەلەشەكتە تىم سۇرەڭسىز جاعداي كۇتىپ تۇرعانىن اڭعارۋعا بولادى: نەگە ولاي دەيمىز؟  ونىڭ جاۋابىن ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان ليۋ شياۋبو ايتىپ بەرە الادى.

«قىتايدىڭ ويانۋى» دەگەن ايتىلىمعا يمانداي ۇيىپ جۇرگەن كەيبىر باتىس ەلدەرى ادامدىق قۇقىق دەگەن اتىمەن جوق وسى ءبىر مەملەكەتتىڭ قال-جايىن جاقسى بىلەدى. سونداي-اق،  ادامدىق قۇقىق ءىسىنىڭ ەل ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعىنا كەلىپ-كەتەرى جوق دەپ ويلايدى. ولاردىڭ ويىنشا، ەكونوميكا تەك كاپيتالعا سۇيەنەدى،  استە قۇن كوزقاراسىنا ەمەس. سونداي-اق،  قىتايدىڭ ادام قۇقىعىن شەڭگەلدە ۇستاعان اتالمىش ساياسي باعدارىنىڭ ارتىقشىلىقتارى دا بارشىلىق. وسى ارتىقشىلىقتاردىڭ ارقاسىندا قىتاي ەلى دەموكراتيانى جولعا قويىپ وتىرعان كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ ويىنا كىرىپ  شىقپاعان جەتىستىكتەرگە جەتتى دەپ سانايدى.

بۇل ءبىر تىم عاجاپ كوزقاراس. شەڭگەلىنە الۋشى ارينە بەلگىلى مەزەتتەردە باي بولۋى بەك مۇمكىن. الايدا، ولار تاريحتان بەرى ەشقاشان زامانعا ساي بولماعان. بىرتە-بىرتە ونداي جەردە جىن-جىبىر سالتانات قۇرا باستايدى. ەكونوميكانى ساياساتپەن تىزگىندەۋ دەگەنىمىز - ءىس جۇزىندە شىرىكتەسۋ مەن كاپيتال بايلانىسىن اجىراتا الماۋدان تۋىنداعان كۇلكىلى دۇنيە. كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەيجىڭ ءالى دە ەكونوميكانى مەملەكەتىنىڭ جارناماسى رەتىندە بەتكە ۇستاۋمەن كەلەدى. اتاعىنان ات ۇركەتىن ساندىق ستاتيستيكالاردى كورسەتىپ ءبىر قاتەلەسسە،  دامۋدىڭ ءوزىن ەل ارمانىنىڭ سيمۆولىنا بالاپ ەكى قاتەلەسىپ وتىر.

مۇنداي كوزقاراستىڭ وزەكتى قاتەلىگى سول – قۇن كوزقاراسىنىڭ ءبىرتۇرلى كاپيتال ەكەنىن اجىراتا بىلمەۋدە جاتىر.

«باسەكەلەستىك تۋرالى فيلوسوفيانى»  جوققا شىعارۋ  – شىن مانىندە ادامدار اراسىنداعى قارسىلاستىق تانىمدى، كەكتەنۋدى جوققا شىعارۋ. بۇل ليۋ شياۋبونىڭ سوت زالىندا جازعان ءسوزى ەدى. ونىڭ وسى ءسوزى كەيىن ول نوبەل سىيلىعىن العانداعى قۇتتىقتاۋ سوزىنە اينالعان ەدى (ول  نوبەل سىيلىعىنىڭ ساحناسىنا كەلە الماعان. سەبەبى تۇرمەدە ەدى. سونداعى ادامدار وسىنى ايتىپ ولەڭدەتىپ،  وعان قۇرمەت بىلدىرگەن بولاتىن) .

ول تاعى دا بىلاي دەگەن ەدى: «رەفورما جاساپ، ەسىك اشۋ ءۇشىن ەلدىڭ ءىشى-سىرتىندا جانعا جايلى ورتا قالىپتاستىرۋ كەرەك. ادامدار اراسىنداعى قۇرمەت پەن سۇيىسپەنشىلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ،  تەڭ بولماعان مۇددەلەر مەن قۇن كوزقاراستارىن تەڭەستىرۋ ءۇشىن،  ادامدار مەيىرىمىن وياتۋ كەرەك. سوندا عانا ەل-جۇرتتىڭ جاسامپازدىق كۇشىنىڭ دامۋى مەن ادامگەرشىلىك ورنىنا كەلىپ،  ناعىز ادامدىق قاسيەتتى تابا الامىز».

ادامنىڭ جاسامپازدىق كۇشى تەك ەركىندىككە سۇيەنەدى. ارقانداي جاڭالىق باسەكەلەر مەن قايشلىقتار اراسىندا بارلىققا كەلەدى. ءارى جاڭالىق اتاۋلىنىڭ ءبارى قوعام مەن زاڭنىڭ شەكتەۋىنە ۇشىرامايدى. جالپى ەكونوميكا الەمى جاڭاشا ارناعا بەتىن بۇرعان بۇگىنگى تاڭدا  ونىڭ ەركىندىككە قاتىستى تالابى ءتىپتى كۇشەيە تۇسۋدە. پايدالى اقپاراتتار مەن قاجەتتى اقپاراتتار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى مۇمكىندىگىنشە ازايتۋ كەرەك. ەكونوميكاداعى كەرەكتى اقپارات دەپ جۇرگەندەردىڭ كوبى ءىس جۇزىندە ساياسي اقپارات سانالادى. ونىڭ ەكونوميكا دامۋىنا كەلتىرەر زالالىن مولشەرلەۋ اسا قيىن.

ليۋ شياۋبو بىلاي تۇسىنەتىن: «ساياسي رەفورما جاسالمايىنشا،  قىتايدىڭ ەكونوميكاسى كۇندەردىڭ بىرىندە كۇيرەيدى». كورەگەن جازۋشى الىستى بولجاعان وسى ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن تۇرمەنىڭ تۇبىنە كەتكەن ەدى. «ءبىزدىڭ قازىرگى ءتۇزىلىسىمىز وڭالماسا بولمايتىنداي،  اياق الىپ جۇرگىسىز اۋىر دەڭگەيگە جەتتى» دەپ اتتانداعان بولاتىن ول.

ەلىن عانا ەمەس،  كۇللى دۇنيە حالقىنىڭ ەركىندىگى مەن ادامزات ساناسىنىڭ دامۋى جايلى شىر-پىر بولعان تاۋ تۇلعا بۇل دۇنيەدەن وتكەندە دە،  ءوز كولەڭكەسىنەن قورىققان بەيجىڭ ول جايلى جازىلىمداردىڭ بارىنە شەكتەۋ قويىپ جاتقاندا،  ونى اقتاۋشىلار عالامتور الەمىندە وعان ازا بىلدىرگەن ەدى. Wall Street Journal-دىڭ ءتىلشىسى نيكول حۋڭگتىڭ (Nicole Hong) قولىنا قالام ات قولدانىپ جازعان بەلگىسىز ءبىر ادىلەتشىل ازاماتتىڭ ولەڭى ىلىنگەن ەدى. قىتايداعى اق جۇرەكتى اقيقات سۇيەر قاۋىم،  سىزدەر دە وقىڭىزدار:

«توپىراقپەن باتىردى باستى حالىق،

تامىرى ونىڭ ونەدى تاستى جارىپ».

مىنەكي،  بۇل  cn.nytimes.com  سايتى مەن Wall Street Journal- ىندا جاريالانعان ماقالا. الەمدە اسىرەسە شيرەك عاسىردان بەرى تالاي ەلدى شاڭ قاپتىرىپ،  الەمدىك نارىقتا، ساياسي ىرىقتىلقىقتا الدىڭعى ورىنعا كوتەرىلىپ ۇلگەرگەن قىتاي ەلىنىڭ ىشكى ساياساتى مەن ادامدىق قۇقىققا قاراتا ۇستانعان تۇزىلىستەرى كۇن وتكەن سايىن ساراپشىلار مەن اقپارات دۇنيەسىنىڭ ءجيى باراتىن تاقىرىبىنا اينالۋدا. اسىرەسە،  تاريحى تىم تەرەڭدە جاتقان وسى ەلدەن نوبەل  سىيلىعىن العان ساناۋلى عانا ادامدار جايلى كۇللى دۇنيە اسا كوپ جازىلىمدار جاريالاعان. ءبىر قىزىعى،  ءبىر جارىم ميلليارد حالىقتان جالعىز ءارى تۇڭعىش بولىپ نوبەل سىيلىعىن العان جازۋشى ليۋ شياۋبونىڭ ءولىمى ونسىز دا جانعالى تۇرعان وتقا ماي قۇيعانداي بولعانى داۋسىز. ءوز ەلى وزەككە تەپكەنىمەن، وزگە ەلدەرگە رۋحى تاۋداي بيىك تۇلعا سانالعان،  تاعدىرى تىم قيلى جازۋشى جونىندە سايتىمىزدا وتكەن اپتادا  كولەمدى ماقالا جاريالاۋىمىز -قىتاي جۇيەسىنىڭ قۇلدىراۋىنا قاراپ، ەل بيلىگىنىڭ بارومەترى بولعان ليۋ شياۋبو سەكىلدى بولاشاققا ەندى قادام باسىپ كەلە جاتقان ادامداردىڭ  وز ەلىمىزدە دە بار ەكەندىگىن ەسكەرگەندىگىمىز. ءارى ولاردىڭ  تاعدىرى تۋرالى ويلانىپ،  ەل ەرتەڭىنە نە ىستەپ بەرە الاتىنىن، دۇرىسى، نە ىستەتە الاتىنمىز تۋراسىنداعى كۇماندى كوزقاراسىمىزدى جاسىرا الماعاندىعىمىز.

“The Qazaq Times”