پيفاگوردىڭ دانالىعى نەمەسە ۆلاديمير پۋتين نە تۋرالى ايتتى...

«قازاقستان – ءبىزدىڭ ەڭ جاقىن وداقتاستارىمىزدىڭ ءبىرى. ءبىز قازاقستانمەن بىرەگەي قارىم-قاتىناس ورناتتىق... ءيا، بۇل تولىق ماعىناسىندا ايتار بولساق، ورىس ءتىلدى ەل». ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ وتكەن جىلدىڭ 23 جەلتوقسانىندا ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا وسىلاي دەپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى دامۋىن قورىتىندىلادى. وسىعان قاراپ رەسەيلىك ساياسي قۇرىلىمداردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە قارسى  اقپاراتتىق شابۋىلدارى توقتاتاۋى مۇمكىن، دەگەن بولجام جاساپ وتىرمىز. ياعني، سونداي سەنىم ۇيالايدى. ولار ءبىر جىل بويى تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتۋگە مەديا-رەسۋرستارىن قازاقستانعا باعىتتاپ كەلدى. ءسويتىپ، وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ارقاسىندا رەيتينگىن كوتەرۋگە تىرىستى.

ارينە، مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى ايتىلعان مۇنداي پىكىرلەرگە ءبىزدىڭ قوعامنىڭ «ەتى ءولىپ كەتتى»، دەۋگە بولادى. سوندىقتان، مۇنى رەسەيدىڭ كەزەكتى رەت ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتپەك بولعىسى كەلگەنى دەپ قابىلدادى. سونىمەن بىرگە، رەسەيدە ءبىزدىڭ ەلىمىزدى حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ تاۋەلسىز سۋبەكتىسى رەتىندە قاراستىرۋعا ياعني، الداعى ۋاقىتتا  قالاي دامۋ كەرەكتىگىن، قاي جولمەن جۇرەتىندىگىن ءوزى شەشەدى، دەگەندى ءالى قابىلداي الماعاندىعىن كورسەتتى

راسىندا دا، سوڭعى كەزدە قازاقستاندىقتار رەسەيلىك ساياساتكەرلەر تاراپىنان قازاقستاننىڭ تاريحىنا، جەرىنە، ەگەمەندىگىنە قاتىستى تولاسسىز ايتىلىپ كەلە جاتقان  الۋان ءتۇرلى پىكىرلەرگە تاڭعالۋدان قالدى. ەندى وسىنىڭ ءبارىن قويىپ، قازاقستاننىڭ ءتىلىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا شىقتى.

وسىنى كورە وتىرىپ، كەيدە مەن رەسەي باسشىلىعىنا ءبىز تۋرالى ايتقان شىنايى ويلارى  ءۇشىن العىس ايتقىم كەلەدى. ايتپەسە، تەك قانا رەسمي جاڭالىقتاردان عانا حاباردار بولىپ، بوساڭسىپ كەتەر مە ەدىك. شىندىعىندا سىرت كوز سىنشى. سوندىقتان، وزگەلەردىڭ  ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ وتىز جىلداعى دامۋ ناتيجەسى تۋرالى ايتقانى ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى. بۇل ءوزىمىزدى باعالاۋ ءۇشىن دە قاجەت.

شىنىندا دا، ەگەمەندىك العالى بەرى ءجۇرىپ وتكەن كەزەڭدى قوسا العاندا، ەلتاڭبا، ءانۇران، ۇلتتىق ۆاليۋتا سياقتى اتريبۋتتاردىڭ بولۋىنا قاراماستان، ماسكەۋگە تاۋەلدىلىك كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانىن مويىنداۋ كەرەك. ونى كوپتەگەن سالادان بايقاۋعا بولادى. اتاپ ايتار بولساق، قازاقستاننىڭ ۇقشۇ اسكەري ۇيىمى مەن  ەاەو-نىڭ ەكونوميكالىق ۇيىمىنا مۇشەلىگىنەن باستاپ، رەسەيدىڭ اقپاراتتىق الاڭىنا دەيىن قازاقستاندى رەسەيگە تاۋەلدى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. ونىڭ ۇستىنە رەسەيلىك تەلەارنالاردىڭ ءبارى بىزدە ەمىن-ەركىن كورسەتىلەدى. وكىنىشكە قاراي، ارامىزدا وتكەن كەڭەستىك كەزەڭگە دەگەن ساعىنىشىن باسا الماي جۇرگەندەر ءالى دە بار. ولار رەسەي جاقتان ايتىلاتىن ءاربىر وي پىكىرگە قوسىلىپ وتىرادى.

ارينە، رەسەيمەن ءوزارا ءتيىمدى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇراقتى دامۋى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى. بىراق مۇنداي ىنتىماقتاستىق ەكى تاراپتىڭ مۇددەلەرىنىڭ قاتاڭ تەڭگەرىمىنە، ياعني تەڭدىك پەن ادىلەتتىلىككە قۇرىلۋى ءتيىس.

تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە قازاقستاندا تەك قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە نەگىزدەلگەن ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتى قۇرۋدىڭ كوپتەگەن مۇمكىندىكتەرى بولدى. سول وتىز جىلدىڭ ىشىندە اگرارلىق ەلدەردەن ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىعان كوشباسشىسىعا اينالعان كورەيا رەسپۋبليكاسى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى سياقتى مەملەكەتتەردىڭ مىسالدارى بارشاعا ءمالىم. ال، حالقى كوپ ەمەس، كەڭ بايتاق جەرى مەن تابيعي بايلىعى ءبىر وزىنە جەتىپ ارتىلاتىن  قازاقستان كەدەيشىلىكتەن ارىلا الماي وتىر. ماسەلەن، ءالى كۇنگە دەيىن اۋىلدا تۇراقتى ينتەرنەت جوق، مەكتەپتەردى تەحنيكالىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ وتە تومەن. ءالى كۇنگە دەيىن وقۋشىلار ءۇش اۋسىممەن وقيدى. مۇنىڭ قالاي بولعانىن باسقالارعا ايتىپ ءتۇسىندىرۋ قيىنعا سوعاتىنى انىق.

تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، وتىز جىلدا ءبىز قازىرگىدەن مۇلدە باسقا مەملەكەت قۇرا الار ەدىك. شىنداپ كەلگەندە، قازىرگى ۋاقىتتا  حالىقتىڭ ساياسي جۇيەسى مەن مادەنيەتى بۇرىنعى كسرو-دان مۇرا بولىپ قالعان داستۇرلەردەن الشاق ەمەس. ناعىز كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ جوقتىعى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۇمىسىنا شەكتەۋ قويۋ، باسقا پىكىردى قابىلداماۋ، سىبايلاس جەمقورلىق، ازاماتتىق قوعامنىڭ السىزدىگى سياقتى ماسەلەلەر  كوپتەگەن پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەرگە ءتان. بۇل ءبىزدىڭ دە وسال تۇسىمىز ەكەنى انىق.  ال كرەملدىڭ ساياسي ەكونوميكالىق جانە اقپاراتتىق قىسىمى  قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ مىندەتتەرىن جەدەل شەشۋ قاجەتتىگىن راستايدى.

«قازاقستان ءالى شىنايى ەگەمەندىككە قول جەتكىزە العان جوق. ەل كەڭەستىك وتارشىلدىق ءداستۇردى جالعاستىرىپ كەلە جاتىر»، دەگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى قازبەك يسانىڭ پىكىرىمەن بەلگىلى دارەجەدە كەلىسۋگە دە بولادى. وكىنىشكە قاراي، 1916 جىلعى كوتەرىلىس بولسىن، 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق بولسىن، 1986 جىلعى جەلتوقسان قاسىرەتى بولسىن، ت.ب. ءبىزدىڭ زامان تۇرعىسىنان باعالاۋدى قاجەت ەتەتىن وسىنداي «اقتاڭداقتار» ءالى دە كوپ.

تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قازاقستاندى نىعايتىپ، قازاق ءتىلىن دامىتۋداعى كۇش-جىگەرىن وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك اپپارات جۇزەگە اسىرا المادى. ونى ءتيىمسىز جۇمىس ءتاسىلى مەن  شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرى ويلاپ تاپقان سىبايلاس جەمقورلىق جۇيەسى باسىپ تاستادى.

قازىرگى قازاقستاندى كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ جاڭعىرىعى ءالى دە مازالايدى. بۇل سوزىمىزگە كوپتەگەن دەرەكتەر  دالەل. ماسەلەن، 2020 جىلى قازاقستان دەموكراتيا، ءباسپاسوز بوستاندىعى يندەكسى بويىنشا زيمبابۆە، رۋاندا، وزبەكستان، رەسەي جانە گوندۋراس سىندى انتي-كوشباسشىلاردان كەيىنگى ورىندارعا يە بولىپ، سايكەسىنشە 128 بەن 155 ورىنداردى يەلەندى. بۇل بۇرىنعى  ساياسي جۇيەنىڭ كەلەڭسىز تۇستارى ساقتالىپ قالعان دەگەن ويدى راستاي تۇسەدى. ماسەلەن، ماڭدايشا تاقتالاردى، كوشە بەلگىلەرىن جانە باسقا دا قوعامدىق ورىنداردى جوبالاۋدى تىلدىك قايتالاۋ تاجىريبەسى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىنىڭ تارىلۋىنا، توقىراۋىنا اكەلەر ەدى. ازەر دەگەندە  بۇل ماسەلە وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا عانا ءوز شەشىمىن تاپتى.

تاۋەلسىزدىك تۇسىندا قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ ءتۇرلى مەملەكەتتىك جوبالارى مەن باعدارلامالارى جۇزەگە اسىرىلىپ، وعان قىرۋار بيۋدجەت قاراجاتى جۇمسالدى. دەگەنمەن، ونىڭ ءبارى ناقتى ناتيجە بەرمەدى. وسىنداي «بوس جۇمىستىڭ» ناتيجەسىندە ستراتەگيانىڭ ماقساتى مەن  جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ وبەكتيۆتى تۇسىنىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ ءمان-ماعىناسى جوعالدى. بۇل رەتتە ۇلت بىرلىگى، حالىقتىڭ ىنتىماعى، ستراتەگيالىق يگىلىك جونىندە ءسوز قوزعاۋ دا قيىن. بىراق، ءدال وسى ايتىلعاندار باستى باسىمدىققا يە ەكەنى داۋسىز.

ماسەلەن، سوڭعى قابىلدانعان 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسى كوپ جاعىنان جوسپارلاعان ناتيجەگە جەتە المادى.  تانىمال دەگەن الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ وزدەرى  2020 جىلى قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن حالىق ۇلەسىنىڭ توقسان پايىزعا دەيىن وسەتىنىن راستاۋعا باتىلى بارۋى ەكىتالاي. سونداي-اق، مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردىڭ بارلىعىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى باستاپقىدا جوسپارلانعانداي ۆ1 دەڭگەيىندە مەڭگەرۋىن قامتاماسىز ەتە الماعانىمىز دا انىق. قازىرگى قازاق ءتىلىن دامىتۋ جوبالارى مەن باعدارلامالارى ستراتەگيالىق ماقساتتاردى بەلگىلەمەي، تەك ارالىق مىندەتتەردى ورىنداۋعا باعىتتالىپ جاتىر.

مۇنداي تاپسىرمالاردى ديرەكتيۆاعا جازىپ الىپ، ودان دا كوپ اقشا جۇمساۋ وڭاي بولۋى مۇمكىن. بىراق ولار بۇكىل قوعام ءۇشىن ايتارلىقتاي تابىسقا قول جەتكىزۋگە اسەر ەتپەيدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ازاماتتارىمىز جوعارىدا ايتىلعان ادەتتەردى قالىپتاستىرادى. بۇلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، كورشى ەلدىڭ باسشىلارى ءبىزدىڭ  ىشكى ماسەلەمىزدى بايىپپەن تالقىلاۋىن توقتاتپاق ەمەس. وزدەرىنە ءتيىمسىز شەشىمدەر شىعا قالسا، دابىرا سالۋدى قويمايدى. ال، ءبىزدىڭ قوعام  قازاق ءتىلىنىڭ  قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان مەملەكەتتىك جوبالاردىڭ ناتيجە بەرمەيتىنىنە ابدەن ۇيرەنىپ الدى. مۇندايدا  ەجەلگى گرەك  فيلوسوفى پيفاگوردىڭ «ادەت پەن قۇلدىق ۇيلەسەدى» دەگەن دانا ءسوزى ەسكە تۇسەدى.....

 شارىپ يشمۇحامەدوۆ، A+Analytics