ءۇمىت ۇزىلگەن جىل نەمەسە 2021 جىلدىڭ قورىتىندىسى

2021 جىل قازاقستان ءۇشىن كۇتپەگەن وقيعالارعا تولى بولدى. ەلدىڭ ساياسي كەڭىستىگىندەگى پروتسەستەر مەن وقيعالار بيلىك پەن وعان ىقپال ەتەتىن توپتاردىڭ جاسىرىن قاقتىعىسىن ايقىن كورسەتىپ بەردى. ساياسي-الەۋمەتتىك ۇدەرىستەردىڭ  سەبەپتەرى مەن ديناميكاسىن زەرتتەۋ ەل مەن قوعامنىڭ ودان ءارى دامۋ باعىتى تۋرالى قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ياعني، 2021 جىل قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇستانىمى مەن كوزقاراسىنا  باعا بەرەتىن ءار ءتۇرلى وقيعالار مەن قارالى داتالاردان تۇردى. وعان قوسا، قازاقستان بيلىگى ءالى كۇنگە دەيىن رەسمي تۇردە كەڭەس وداعىنا قارسى «كوتەرىلىس» نەمەسە «توڭكەرىس» دەپ مويىنداماعان الماتى قالاسىندا بولعان  جەلتوقسان وقيعاسىنا بيىل 35 جىل تولىپ وتىر. سول كەزدە حالىق  ماسكەۋدىڭ قازاقستاندا جۇرگىزگەن ساياسي ديكتاتۋراسىنا باعىنبادى. ونىسىن العاش رەت  كوتەرىلىسكە شىعىپ بايقاتقان بولاتىن. سونىمەن قاتار، بيىل  جاڭاوزەن وقيعاسىنا دا 10 جىل تولدى. جۇرتشىلىق وسى ۋاقىتقا دەيىن قارۋسىز ازاماتتار وققا ۇشقان وقيعانىڭ شىعۋ سەبەپتەرى مەن وعان كىنالىلەرگە قاتىستى ماسەلە جايىندا   ق.توقاەۆتىڭ رەسمي ۇستانىمىن بىلگىسى كەلەدى.

2021 جىلدىڭ باسىنان باستاپ، پرەزيدەنت ق.توقاەۆ پەن ۇكىمەتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قاتىستى الاڭداتارلىق ەسكەرتۋلەر پايدا بولا باستادى. 2020 جىلدىڭ قازان ايىندا وتكەن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ 2021 جىلدى «تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى» دەپ جاريالاۋ تۋرالى شەشىمىن جاريالادى. «بۇل ءجۇرىپ وتكەن جولىمىزدى تاعى ءبىر سارالاپ، قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، دەگەن ەدى. بىراق، ۇكىمەتتىڭ رەسمي سايتىندا 2021 جىل «قازاقستاندا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر وقۋىن قولداۋ جىلى» دەپ جاريالانعانى تۋرالى حابارلاما ءالى دە تۇر.  بۇل عانا ەمەس ۇكىمەت پەن پرەزيدەنتتىڭ ءبىر-بىرىمەن سايكەس كەلمەيتىن پىكىرلەرى مەن شەشىمدەرى  جىل بويى ءجيى قايتالاندى.

2021 جىلدىڭ باسىنداعى ەڭ ماڭىزدى وقيعا ەلىمىزدىڭ 5 ساياسي پارتياسى قاتىسقان قازاقستان پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ  سايلاۋى بولدى. قازىر  سايلاۋ ناۋقانى كەزىندەگى جاڭاشىل باستاماعا تولى  پارتيالاردىڭ باعدارلامالارىن دا، سودان كەيىن پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىنا دەپۋتات بولىپ كەتكەندەردى ەشكىم ەسىنە تۇسىرە المايتىنى انىق. ناۋقاننىڭ باستى ەرەكشەلىگى – بۇل نۇرسۇلتان نازارباەۆ بيلىكتەن كەتكەننەن كەيىن قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پرەزيدەنتتىگى تۇسىندا وتكەن العاشقى سايلاۋ بولعاندىعى.  سايلاۋ پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ 2019, 2020 جىلدارداعى حالىققا جولداۋلارىندا ۋادە ەتكەن ساياسي وزگەرىستەردىڭ باستالۋىنا بەتبۇرىس جاسايتىن كەزەڭى بولۋى مۇمكىن ەدى.

بىراق وپپوزيتسيا سايلاۋعا قاتىسپادى. اشىق اقپارات بولمادى. قوعامدىق ۇيىمداردىڭ سايلاۋعا دەيىن جانە  كەيىن جاسالاتىن الەۋمەتتىك ساۋالناماسى دۇرىس جۇرگىزىلمەدى. سايلاۋدا ەلدەگى پارتيالار عانا ەمەس،سايلاۋدى ۇيىمداستىرىپ، ونى وتكىزىپ بەرگەن  ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى دا ادەتتەگىدەي  جەڭىسىن تويلادى. حالىق ءۇشىن ءبىر عانا توسىنسىي بولدى. ول سايلاۋعا بويكوت جاريالاعان (جسدپ) قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى. مۇنى باسەكەلەستەرىن ساياسي تۇرعىدان بولماسا دا، ەڭ بولماعاندا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان جەڭۋگە ناقتى مۇمكىندىكتەرى بولعان وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ «ساياسي ءسۋيتسيدى» دەسە ابدەن بولادى.  سايلاۋ بيلىكتىڭ ساياسي باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە المايتىندىعىن جانە قازاقستاننىڭ ساياسي سالاسىندا كوپپارتيالىق جۇيە قۇرۋعا دايىن ەمەستىگىنىڭ تاعى ءبىر مىسالى بولدى. ءتىپتى ءداستۇرلى تۇردە اۆتوريتاريزم مەن جابىقتىعى ءۇشىن سىنعا الىناتىن وزبەكستاننىڭ ءوزى 2021 جىلعى سايلاۋعا جاڭا پارتيالاردىڭ قاتىسۋىنا مۇمكىندىك بەردى. سولاردىڭ قاتارىندا جاڭادان تىركەلگەن ەكولوگيالىق پارتياسى دا بار. وسىعان قاراپ جاقىن ارادا ءبىزدىڭ وعامدا نارازىلىق مۇددەسىن اشىق بىلدىرەتىن وپپوزيتسيا كوشباسشىلارى مەن ساياسي پارتيالار قۇرىلاتىن شىعار دەگەن وي تۋادى. 2021 جىلدىڭ كەلەسى ماڭىزدى وقيعاسى، ءبىزدىڭ ابىرويىمىزعا وراي، «كولەڭكەدە» قالعان ەۋروپالىق وداق پارلامەنتىنىڭ قازاقستانعا قاتىستى قارارى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. وندا ەل تاريحىندا العاش رەت قازاقستان بيلىگىنە ەو-نىڭ سانكتسيالارىن قولدانۋى  مۇمكىن ەكەندىگى كورسەتىلدى. بۇل ەلدەگى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرگەن شەنەۋنىكتەرگە قارسى پايدالانىلادى. وعان دەيىن ەۋرووداقتىڭ قازاقستانعا قاتىستى قارارلارىندا تەك اۋىزشا ۇندەۋ مەن ۇسىنىستار عانا بولاتىن. سوندىقتان، مۇنى  2021 جىلى جاڭادان باستالعان قاۋىپتى اعىم دەسەك تە بولادى. ويتكەنى، ەۋرووداق پەن ارانىڭ «سالقىنداي» باستاعانى قازاقستان ەكونوميكاسىنا جاقسىلىق اكەلمەيتىنى انىق. قايتا ونىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوعادى.

جاسىرىن ماسەلەلەردىڭ، قاقتىعىستاردىڭ، بيلىك ورگاندارىنا دەگەن  سەنىمسىزدىكتىڭ ارتىپ بارا جاتقاندىعىن قازاقستاننىڭ جوعارى  لاۋازىم يەلەرىنىڭ تەلەفوندارىنىڭ تىڭدالادى-مىس دەگەن اقپارات راستاۋى مۇمكىن. ماسەلەن، سىبايلاس جەمقورلىقتى جانە ۇيىمداسقان قىلمىستى زەرتتەۋ ورتالىعى (OCCRP) 2021 جىلى شىلدەدە پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ، پرەمەر-مينيستر ا. ءماميننىڭ جانە الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ب.ساعىنتاەۆتىڭ جەكە تەلەفوندارىن  بۇزىپ، تىڭداۋعا شابۋىل جاسالۋى مۇمكىن دەگەن مالىمەت تاراتتى.

2021 جىلى قازاقستاننىڭ ساياسي سالاسى تۇراقتىلىق پەن سەنىم ۇلگىسىنە اينالا المادى. ياعني، اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ ماسەلەسى، سبەربانكپەن  ىنتىماقتاستىق، بىرىڭعاي جيناقتاۋ زەينەتاقى قورى مەن «وتباسى بانكى» قىزمەتى توڭىرەگىندەگى تۇسىنىكسىز پروتسەستەر مەن شەشىمدەر وسىنى كورسەتتى. قۋانىشقا وراي، ۇكىمەتتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ تسيفرلىق دەرەكتەرى مەن قازاقستان ازاماتتارى تۋرالى دەرەكتەردى «سبەربانك» تسيفرلىق پلاتفورماسىنىڭ باقىلاۋىنا كوشىرۋ تۋرالى شەشىمى  مەموراندۋمنان ءارى اسپاي قالدى. قازاقستان حالقى بەرگەن قۇپيالاردى اكتسيونەرلىك قوعامنىڭ باقىلاۋىنا سەنىپ تاپسىرۋ  تۋرالى ۇكىمەت شەشىمىنىڭ ناتيجەسىن ەلەستەتۋ دە،  بولجاۋ دا قيىن. سەبەبى كەيبىرەۋلەر قۇپياسىن رەسەيلىك بانككە ەمەس، ءتىپتى  اتا-اناسىنا ايتۋعا كەلىسپەيدى. XXI عاسىرداعى تاۋەلسىزدىك – بۇل تەك اۋماقتىق تۇتاستىق، تاۋەلسىز سىرتقى ساياسات پەن ەگەمەندى ەلدىڭ ۆاليۋتاسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جەكە دەرەكتەر، مەملەكەتتىڭ، ەل حالقىنىڭ قۇپياسى. سوندىقتان، ونداي ماعلۇمات مەملەكەتتىڭ وزىندە ساقتالىپ، باسقارىلۋى كەرەك.

ءوز كەزەگىندە، سبەربانكتىڭ تسيفرلىق پلاتفورماسىن ساتىپ الۋ تۋرالى شەشىمنىڭ كۇشىن جويۋعا،  ق.توقاەۆتىڭ زەينەتاقى قورلارىن بجزق-دان شىعارۋ ءۇشىن ەڭ تومەنگى جەتكىلىكتىلىك شەگىن ارتتىرۋدى كەيىنگە قالدىرۋىنا  الەۋمەتتىك جەلىنىڭ اسا زور ىقپالى ءتيدى. سەبەبى، وندا قاراپايىم ازاماتتار وي-پىكىرلەرىن اشىق ايتتى. وسى جولى ەل تۇرعىندارىنىڭ ساياسي ساۋاتتىلىعى مەن بەلسەندىلىگى ارتقانى انىق بايقالدى. وكىنىشكە قاراي، 2021 جىلى ۇكىمەتتىڭ، جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى مەن  قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شەشەتىن كەيبىر كىشىگىرىم ماسەلەلەرگە پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ ءوزى ارالاسۋىنا تۋرا كەلدى. ماسەلەن، ديزەل وتىنىنىڭ تاپشىلىعى، حالىقتى جاپپاي ۆاكتسيناتسيالاۋدىڭ باياۋ جۇرگىزىلۋى، زاڭسىز كەسىلگەن اعاشتار، زەينەتاقى شەگىنىڭ بىردەن ارتىپ كەتۋى  جانە ءمينيستردىڭ ورىنباسارلارى مەن اكىمدىك دەڭگەيىندە قارالاتىن قاراپايىم ماسەلەلەر كوپ جاعدايدا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ارالاسۋىنان كەيىن عانا شەشىمىن تاپتى.ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ سىلبىر قيمىلىن رەسەيلىك دەپۋتاتتار مەن ساياساتكەرلەر ءوز ەسەبىنە پايدالانۋعا تىرىسىپ باقتى. ولار «قازاقستاندا ۇلتشىلدىق قالىپتاسىپ، ورىس ءتىلى قىسىمعا الىنىپ جاتىر»،-دەپ دابىرا جاسادى.

2020-2021 جىلدار ەلىمىزدىڭ ۇلتارالىق كەلىسىمى جاعىنان دا الاڭداۋشىلىق تۋعىزدى. وعان سەبەپ بار.  2021 جىلدىڭ كوكتەمىندە جامبىل وبلىسىنىڭ ماسانچي اۋىلىندا بولعان وقيعا بويىنشا سوت پروتسەسى اياقتالعاننان كەيىن ءدال وسىعان ۇقساس تالاي جايتتىڭ بەتى اشىلا باستادى. بۇكىل حالىق الماتى وبلىسىنداعى پيدجيم اۋىلى تۋرالى ءبىلدى. تۇرعىنداردىڭ جولدى بولىسە الماۋى نەمەسە تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن بولعان ۇرىس-توبەلەستىڭ ءبارى لەزدە الەۋمەتتىك جەلىگە شىعا كەلەتىن بولدى. مۇنداي كەزدە ارانداتۋشىلار دا اياق استىنان تابىلىپ جاتتى. وسىلاي كەلىسپەۋشىلىكتەن باستالعان وقيعا ەتنوسارالىق قاقتىعىستارعا اپارىپ سوعادى. بۇعان كوپ جاعدايدا شەنەۋنىكتەر مەن قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ جايبىراقاتتىعى دا سەبەپ بولىپ جاتادى.

قورىتا ايتساق، 2021 قازاقستان حالقىنا ارنالعان جولداۋدا جانە دەپۋتاتتار مەن پارتيالاردىڭ سايلاۋالدى ۋادەلەرىندە ايتىلعان ساياسي رەفورمالار مەن وزگەرىستەرگە ءۇمىت ارتقان جىل بولدى. بىراق جىل قورىتىندىسى كوڭىل قۋانتپايدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ەلدە ساياسي جۇيەنىڭ وسالدىعى، ترانزيتتىك كەزەڭنىڭ كۇردەلىلىگى، قوس بيلىكتىڭ بەلەڭ الۋى وپتيميستىك ەمەس، پەسسيميستىك بولجامدارىنىڭ ورىندالعانىن كورسەتەدى. اەس سالۋ جوسپارلارىنا قاتىستى ەكىۇشتى مىسالدار، سبەربانكپەن، بجزق-مەن، «وتباسى بانكپەن» ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋم، ۆاكتسيناتسيا مەن سىبايلاس جەمقورلىق قاتىستى داۋ-داماي  2021 جىلى بيلىكتىڭ قوعامداعى بەدەلىن نىعايتا المادى. ءتىپتى كەيبىر شەنەۋنىكتەر ءۇشىن دەگراداتسيا دەڭگەيىنىڭ شارىقتاۋ شەگى حامەنوۆا حانىم  بولدى. ول ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا ساي ەكىجۇزدىلىك پەن جاعىمپازدىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ بەردى.

شاريپ يشمۋحامەدوۆ،

ا+ Analytics