Foto: syrboyi.kz

2021 jıl Qazaqstan üşin kütpegen oqiğalarğa tolı boldı. Eldiñ sayasi keñistigindegi procester men oqiğalar bilik pen oğan ıqpal etetin toptardıñ jasırın qaqtığısın ayqın körsetip berdi. Sayasi-äleumettik üderisterdiñ  sebepteri men dinamikasın zertteu el men qoğamnıñ odan äri damu bağıtı turalı qorıtındı jasauğa mümkindik beredi. YAğni, 2021 jıl Qazaqstannıñ jaña tarihında Prezident Qasım-Jomart Toqaevtıñ wstanımı men közqarasına  bağa beretin är türli oqiğalar men qaralı datalardan twrdı. Oğan qosa, Qazaqstan biligi äli künge deyin resmi türde Keñes Odağına qarsı «köterilis» nemese «töñkeris» dep moyındamağan Almatı qalasında bolğan  Jeltoqsan oqiğasına biıl 35 jıl tolıp otır. Sol kezde halıq  Mäskeudiñ Qazaqstanda jürgizgen sayasi diktaturasına bağınbadı. Onısın alğaş ret  köteriliske şığıp bayqatqan bolatın. Sonımen qatar, biıl  Jañaözen oqiğasına da 10 jıl toldı. Jwrtşılıq osı uaqıtqa deyin qarusız azamattar oqqa wşqan oqiğanıñ şığu sebepteri men oğan kinälilerge qatıstı mäsele jayında   Q.Toqaevtıñ resmi wstanımın bilgisi keledi.

2021 jıldıñ basınan bastap, Prezident Q.Toqaev pen ükimettiñ arasındağı qarım-qatınasqa qatıstı alañdatarlıq eskertuler payda bola bastadı. 2020 jıldıñ qazan ayında ötken Wlttıq Qoğamdıq Senim Keñesiniñ otırısında Qazaqstan Prezidenti Q.Toqaev 2021 jıldı «Täuelsizdiktiñ 30 jıldığı» dep jariyalau turalı şeşimin jariyaladı. «Bwl jürip ötken jolımızdı tağı bir saralap, qorıtındı jasauğa mümkindik beredi», degen edi. Biraq, ükimettiñ resmi saytında 2021 jıl «Qazaqstanda balalar men jasöspirimder oquın qoldau jılı» dep jariyalanğanı turalı habarlama äli de twr.  Bwl ğana emes Ükimet pen Prezidenttiñ bir-birimen säykes kelmeytin pikirleri men şeşimderi  jıl boyı jii qaytalandı.

2021 jıldıñ basındağı eñ mañızdı oqiğa elimizdiñ 5 sayasi partiyası qatısqan Qazaqstan Parlamenti Mäjilisiniñ  saylauı boldı. Qazir  saylau nauqanı kezindegi jañaşıl bastamağa tolı  partiyalardıñ bağdarlamaların da, sodan keyin parlamenttiñ tömengi palatasına deputat bolıp ketkenderdi eşkim esine tüsire almaytını anıq. Nauqannıñ bastı erekşeligi – bwl Nwrswltan Nazarbaev bilikten ketkennen keyin Qasım-Jomart Toqaevtıñ prezidenttigi twsında ötken alğaşqı saylau bolğandığı.  Saylau Prezident Q.Toqaevtıñ 2019, 2020 jıldardağı halıqqa joldaularında uäde etken sayasi özgeristerdiñ bastaluına betbwrıs jasaytın kezeñi boluı mümkin edi.

Biraq oppoziciya saylauğa qatıspadı. Aşıq aqparat bolmadı. Qoğamdıq wyımdardıñ saylauğa deyin jäne  keyin jasalatın äleumettik saualnaması dwrıs jürgizilmedi. Saylauda eldegi partiyalar ğana emes,saylaudı wyımdastırıp, onı ötkizip bergen  Ortalıq saylau komissiyası da ädettegidey  jeñisin toyladı. Halıq üşin bir ğana tosınsıy boldı. Ol saylauğa boykot jariyalağan (JSDP) Qazaqstannıñ Jalpıwlttıq social-demokratiyalıq partiyası. Mwnı bäsekelesterin sayasi twrğıdan bolmasa da, eñ bolmağanda psihologiyalıq twrğıdan jeñuge naqtı mümkindikteri bolğan oppoziciyalıq partiyanıñ «sayasi suicidi» dese äbden boladı.  Saylau biliktiñ sayasi bäsekelestikke tötep bere almaytındığın jäne Qazaqstannıñ sayasi salasında köppartiyalıq jüye qwruğa dayın emestiginiñ tağı bir mısalı boldı. Tipti dästürli türde avtoritarizm men jabıqtığı üşin sınğa alınatın Özbekstannıñ özi 2021 jılğı saylauğa jaña partiyalardıñ qatısuına mümkindik berdi. Solardıñ qatarında jañadan tirkelgen ekologiyalıq partiyası da bar. Osığan qarap jaqın arada bizdiñ oğamda narazılıq müddesin aşıq bildiretin oppoziciya köşbasşıları men sayasi partiyalar qwrılatın şığar degen oy tuadı. 2021 jıldıñ kelesi mañızdı oqiğası, bizdiñ abıroyımızğa oray, «köleñkede» qalğan Europalıq Odaq Parlamentiniñ Qazaqstanğa qatıstı qararı bolğanın ayta ketken jön. Onda el tarihında alğaş ret Qazaqstan biligine EO-nıñ sankciyaların qoldanuı  mümkin ekendigi körsetildi. Bwl eldegi adam qwqıqtarınıñ bwzıluına jol bergen şeneunikterge qarsı paydalanıladı. Oğan deyin Euroodaqtıñ Qazaqstanğa qatıstı qararlarında tek auızşa ündeu men wsınıstar ğana bolatın. Sondıqtan, mwnı  2021 jılı jañadan bastalğan qauipti ağım desek te boladı. Öytkeni, Euroodaq pen aranıñ «salqınday» bastağanı Qazaqstan ekonomikasına jaqsılıq äkelmeytini anıq. Qayta onıñ qwldırauına äkelip soğadı.

Jasırın mäselelerdiñ, qaqtığıstardıñ, bilik organdarına degen  senimsizdiktiñ artıp bara jatqandığın Qazaqstannıñ joğarı  lauazım ieleriniñ telefondarınıñ tıñdaladı-mıs degen aqparat rastauı mümkin. Mäselen, sıbaylas jemqorlıqtı jäne wyımdasqan qılmıstı zertteu ortalığı (OCCRP) 2021 jılı şildede Prezident Q.Toqaevtıñ, prem'er-ministr A. Maminniñ jäne Almatı qalasınıñ äkimi B.Sağıntaevtıñ jeke telefondarın  bwzıp, tıñdauğa şabuıl jasaluı mümkin degen mälimet tarattı.

2021 jılı Qazaqstannıñ sayasi salası twraqtılıq pen senim ülgisine aynala almadı. YAğni, atom elektr stanciyaların salu mäselesi, Sberbankpen  ıntımaqtastıq, Biriñğay Jinaqtau Zeynetaqı Qorı men «Otbası banki» qızmeti töñiregindegi tüsiniksiz procester men şeşimder osını körsetti. Quanışqa oray, ükimettiñ memlekettik qwrılımdardıñ cifrlıq derekteri men Qazaqstan azamattarı turalı derekterdi «Sberbank» cifrlıq platformasınıñ baqılauına köşiru turalı şeşimi  memorandumnan äri aspay qaldı. Qazaqstan halqı bergen qwpiyalardı akcionerlik qoğamnıñ baqılauına senip tapsıru  turalı ükimet şeşiminiñ nätijesin elestetu de,  boljau da qiın. Sebebi keybireuler qwpiyasın reseylik bankke emes, tipti  ata-anasına aytuğa kelispeydi. XXI ğasırdağı täuelsizdik – bwl tek aumaqtıq twtastıq, täuelsiz sırtqı sayasat pen egemendi eldiñ valyutası ğana emes, sonımen qatar jeke derekter, memlekettiñ, el halqınıñ qwpiyası. Sondıqtan, onday mağlwmat memlekettiñ özinde saqtalıp, basqarıluı kerek.

Öz kezeginde, Sberbanktiñ cifrlıq platformasın satıp alu turalı şeşimniñ küşin joyuğa,  Q.Toqaevtıñ zeynetaqı qorların BJZQ-dan şığaru üşin eñ tömengi jetkiliktilik şegin arttırudı keyinge qaldıruına  äleumettik jeliniñ asa zor ıqpalı tidi. Sebebi, onda qarapayım azamattar oy-pikirlerin aşıq ayttı. Osı jolı el twrğındarınıñ sayasi sauattılığı men belsendiligi artqanı anıq bayqaldı. Ökinişke qaray, 2021 jılı ükimettiñ, jergilikti bilik organdarı men  qwqıq qorğau organdarı şeşetin keybir kişigirim mäselelerge Prezident Q.Toqaevtıñ özi aralasuına tura keldi. Mäselen, dizel' otınınıñ tapşılığı, halıqtı jappay vakcinaciyalaudıñ bayau jürgizilui, zañsız kesilgen ağaştar, zeynetaqı şeginiñ birden artıp ketui  jäne ministrdiñ orınbasarları men äkimdik deñgeyinde qaralatın qarapayım mäseleler köp jağdayda memleket basşısınıñ aralasuınan keyin ğana şeşimin taptı.Ükimet pen jergilikti şeneunikterdiñ sılbır qimılın reseylik deputattar men sayasatkerler öz esebine paydalanuğa tırısıp baqtı. Olar «Qazaqstanda wltşıldıq qalıptasıp, orıs tili qısımğa alınıp jatır»,-dep dabıra jasadı.

2020-2021 jıldar elimizdiñ wltaralıq kelisimi jağınan da alañdauşılıq tuğızdı. Oğan sebep bar.  2021 jıldıñ kökteminde Jambıl oblısınıñ Masançi auılında bolğan oqiğa boyınşa sot procesi ayaqtalğannan keyin däl osığan wqsas talay jayttıñ beti aşıla bastadı. Bükil halıq Almatı oblısındağı Pidjim auılı turalı bildi. Twrğındardıñ joldı bölise almauı nemese tüsinispeuşilikten bolğan wrıs-töbelestiñ bäri lezde äleumettik jelige şığa keletin boldı. Mwnday kezde arandatuşılar da ayaq astınan tabılıp jattı. Osılay kelispeuşilikten bastalğan oqiğa etnosaralıq qaqtığıstarğa aparıp soğadı. Bwğan köp jağdayda şeneunikter men qauipsizdik qızmetkerleriniñ jäybiraqattığı da sebep bolıp jatadı.

Qorıta aytsaq, 2021 Qazaqstan halqına arnalğan joldauda jäne deputattar men partiyalardıñ saylaualdı uädelerinde aytılğan sayasi reformalar men özgeristerge ümit artqan jıl boldı. Biraq jıl qorıtındısı köñil quantpaydı. Sarapşılardıñ aytuınşa, elde sayasi jüyeniñ osaldığı, tranzittik kezeñniñ kürdeliligi, qos biliktiñ beleñ aluı optimistik emes, pessimistik boljamdarınıñ orındalğanın körsetedi. AES salu josparlarına qatıstı ekiwştı mısaldar, Sberbankpen, BJZQ-men, «Otbası bankpen» ıntımaqtastıq turalı memorandum, vakcinaciya men sıbaylas jemqorlıq qatıstı dau-damay  2021 jılı biliktiñ qoğamdağı bedelin nığayta almadı. Tipti keybir şeneunikter üşin degradaciya deñgeyiniñ şarıqtau şegi Hamenova hanım  boldı. Ol öziniñ minez-qwlqına say ekijüzdilik pen jağımpazdıqtıñ ülgisin körsetip berdi.

Şarip Işmuhamedov,

A+ Analytics