ەسەنعازى قۋاندىق: «قيسىق كوشەمەن» ءتۇزۋ جۇرگەن ازامات تۋرالى ەستەلىك!

ەڭسەسى ءار ۋاقىتتا بيىك تۇراتىن، ۇنەمى «جاقسىلىققا ات بايلاپ، جاماندىقتى قاقپايلاپ جۇرەتىن»، اقيقاتتان اتتاماعان، «قيسىق كوشەمەن جۇرسە دە ءتۇزۋ جۇرەتىن» تولەگەن تىلەكۇلى جۇكەەۆتى تانيتىن كوپشىلىك جۇرت قادىرلەپ، وزگەلەرگە ۇلگى تۇتادى. كورە المايتىندار ونى «سەرىي كوردينال» دەپ مۇقاتباق بولادى. ال وسى ايتقان وزگە تىلدەگى ەكى ءسوزدى وزدەرى ءمانىن تۇسىنبەسە دە، بەتالباتى لاعىپ ادام ساناسى قابىلداي المايتىن ساندىراقتار ايتىپ جالا جابادى. (مىسالى، «ول دا بيلىكتە نازارباەۆپەن بىرگە قىزمەتتەس بولعان» دەگەن دالەلسىز جالپىلاما ايىپتاۋلار)

ەشكىمگە جاعىمپازدانبايتىن ومىردەگى وزىندىك ۇستانىمى بار، ازاماتتىق كوزقاراسى ادامگەرشىلىكپەن ۇشتاسقان، ماڭايىنا ىزگىلىك شاشىپ جۇرەتىن ادەتىنە، ونى بىلەتىن جۇرت ءتانتى. مەملەكەتتىك ماسەلەنى شەشەر جەردە «بارلاپ ۇشاتىن بابا بۇركىتتەي» ادەتى ونى قىزمەتتە اداستىرىپ كورگەن جوق.

جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن دەگەن دانا بابالارىمىز. وسى سوزگە جۇگىنسەك تولەگەن جۇكەەۆ الدە كىمدەر سەكىلدى، سەن كىمسىڭ دەپ بالدەنبەي، بۇلدانباي، "مەن كىممىن" بىلەسىڭ بە، دەپ كەۋدە كەرىپ "كىسىمسىمەيتىن" قاراپايىم بيازى مىنەزى بەن مادەنيەتتىلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ جۇرەدى. تاۋەلسىزدىككە ەندى قول جەتىپ ءتاي-تايلاپ تۇرعان جىلدارى، بىرنەشە مەملەكەتشىل ازاماتتاردى تۋعان جەرىنە، رۋىنا ەمەس ىسكەرلىكتەرىنە، بىلىمدەرىنە قاراپ، الالاماي اعالىق قامقورلىق جاساپ ولاردى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە ۇسىندى، بۇگىندە وكىنىشكە وراي بۇل قۇندىلىق وزگەلەردىڭ بويىنان تابىلا قويمايتىن ءزارۋ قاسيەت ەندى ساۋداعا اينالدى.

تولەگەن مىرزا بيلىكتە بولعان 90-جىلدارى قازاقستان تاريحىنداعى 12 پرەمەر-ءمينيستردىڭ ەڭ ساۋاتتىسى، قيىنشىلىق كەزەڭدە العاش ەكونوميكالىق رەفورما جاساعان اكەجان قاجىگەلديندى، قازاقستاندىقتاردىڭ العىسىنا بولەنگەن جاس رەفورماتورلار ماسكەۋدىڭ باۋمان اتىنداعى تەحنيكالىق وقۋ ورنىن بىتىرگەن عالىمجان جاقيانوۆتى، رەسەي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى زاڭگەر، عىلىم دوكتورى ناعشىباي شايكەنوۆتى جوعارعى مەملەكەتتىك قىزمەتكە ۇسىنادى. توكەڭنىڭ كورەگەندىگى ادام تانيتىن ەرەكشە قابلەتىنىڭ دالەلى رەتىندە ايتارىم، بۇل ازاماتتاردىڭ قىزمەت بارىسىندا ءار جىلدارى نازارباەۆتىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىن باسىندا قولداسا دا، كەيىندە قوعامنىڭ توتاليتارلىق باعىتتاعى تەرىس جولعا كەتىپ بارا جاتقاندىعىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ، نارازىلىق ءبىلدىرىپ وپپوزيتسيا قاتارىنا وتۋلەرى دالەل.

كەيىنەن ولار نازارباەۆ قۇرعان سىبايلاستىق جەمقورلار ۇياسىنا كىرمەگەندىكتەرى ءۇشىن قۋدالاۋعا ءتۇستى. مىنە تولەگەن كەزىندە قوعامعا اۋاداي قاجەت مەملەكەتشىل ازاماتتاردى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە تارتا بىلگەن .

جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان ازاماتتار تولەگەنگە جەرلەس تە، رۋلاس تا، تۋىس تا ەمەستەر، ال بۇگىندە بيلىكتى جاساقتاۋ سىبايلاستىق ءتاسىل ارقىلى «ءوز ادامدارىن-رۋلاستارىن» تاعايىنداۋ ارقىلى جۇزەگە اسۋدا. ءتىپتى جاڭا سوڭعى «سايلانعان»-تاعايىندالعان پارلامەنتتىڭ قۇرامى دا ىلعي «دەرتە بۇزبايتىن» جاندايشاپ-جاعىمپازدار. بۇل ءتاسىل دەموكراتيامەن سىيىسپايتىن مەملەكەتتى قۇردىمعا اپاراتىن جول.

مىنە قوعامدىق قايشىلىقتاردى شەشۋ بارىسىنداعى تاجىريبەسىندە، توكەڭ جاۋاپتى مەملەكەتتىك قىزمەتكە ءار ءتۇرلى ادامدار ۇسىنىلعان كەزدە مەريتوكراتيا (ياعني ەڭ دارىندىلار بيلىگى) پرينتسيپىنەن اتتاپ وتپەي مەملەكەتشىلدىكتى ءبىرىنشى ورىنعا قويا بىلگەن جانە ونداي تاڭداۋدىڭ شەبەر-بىلگىرى بولعان.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى مەملەكەتتىڭ جوعارعى بيلىگىندەگى مەملەكەتشىل ازاماتتاردىڭ بىرەگەيى، تولەگەن جۇكەەۆ ارناۋلى كوميسسيانى قۇرامىندا 28 ناۋرىز 1994 جىلى قازاقستان مەن رەسەي مەملەكەتتەرى اراسىندا بايقوڭىر عارىش ايلاعىن جالعا بەرۋ جونىندە كەلىسسوزگە قاتىسادى. كەلىسسوز ساعات 11-دەن باستالىپ، كەشكى 17 -گە دەيىن سوزىلادى، ەكى تاراپ تا ءوز ۇسىنىستارىنان تايمايدى. اراداعى كەلىسپەۋشىلىك رەسەي تاراپىن باستاپ كەلگەن ۆ.س.چەرنومىردين جالعا بەرۋدىڭ تولەم اقىسى 30 ميلليون اقش دوللارى دەسە، تولەگەن جۇكەەۆ دالەلدى فاكتىلەر كەلتىرىپ 150 ميلليون اقش دوللارى بولادى دەپ، ولاردىڭ ايتقاندارىنا كونبەيدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قانشاما ۇزىلىستەر جاريالانىپ ستول باسىنا قايتا-قايتا وتىرىپ، ءار تاراپ ءوز ايتقاندارىنان اينىماي، ءوزارا كەلىسپەۋشىلىك جالعاسا بەرەدى.

قازاقستان دەلەگاتسياسى قۇرامىندا بارعان سول كەزدەگى قر پرەمەر-ءمينيسترى سەرگەي تەرەششەنكو، تولەگەنگە قايتا-قايتا كەلىپ ۆ.س. چەرنومىرديننىڭ ايتقان سوماسىنا كەلىسىپ قول قويا سالشى، دەپ ۇگىتتەيدى. وسى ۋاقىتتا كەلىسسوزدىڭ سوزىلۋىنا الاڭداعان ن.نازارباەۆ حابارلاسىپ «تولەگەن بۇگىننەن قالتىرماي وسى ماسەلەنى دەرەۋ شەشۋ كەرەك» دەيدى. ول ۋاقىتتا نازارباەۆ ديكتاتورلىق بيلىككە ءالى تولىق جەتە قويماعان كەزى بولاتىن، سوندىقتان بىربەتكەي وتە ساۋاتتى جۇكەەۆكە قاتتى قىسىم جاساي المايدى. تەك سول كۇننەن قالتىرماي شەشۋدى تاپسىرادى. كەلىسسوز بارىسىندا اككى ساياساتكەر جۇكەەۆ بۇلتارتپايتىن دالەلدەر كەلتىرۋ ارقىلى، قارسى تاراپتى ايتقانىنا كوندىرەدى. وسىلايشا كەلىسسوزدىڭ اقىر سوڭىندا كەشكە تامان تولەگەننىڭ تالابى ورىندالىپ، رەسەي قازاقستانعا بايقوڭىر ايلاعىن پايدالانعانى ءۇشىن 115 ميلليون اقش دوللارى كولەمىندە تولەم اقى تولەيتىن بولىپ كەلىسىمگە قول قويادى. مىنە سول جولعى تولەگەننىڭ تاباندىلىعى مەن وتانسۇيگىشتىك قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا سودان بەرگى ۋاقىتتا قازىنامىزعا 3 ميللياردقا جۋىق قارجى ءتۇسىپ كەلدى.

ەگەر سول كەزدە قازاقستانعا جانى اشىماعان پرەمەر–مينيستر س.تەرەششەنكونىڭ ءتىلىن العاندا، ەلىمىزگە اسا قاجەتتى قانشاما قارجىدان ايرىلار ەدىك. مىنە وسىنداي ساۋاتتىلىعىمەن جوعارعى بيلىكتە جۇرگەندە تولەگەن اعامىز انگليانىڭ 1855-1865 جىدارى پرەمەر-ءمينيسترى بولعان مەملەكەت باسشىسى گەنري دجون تەپل پالمەرستوننىڭ «انگليانىڭ ماڭگىلىك دوسى جوق، ماڭگىلىك مۇددەسى عانا بار» دەگەن وسيەتىندەي شەشىمگە كەلىپ، ءوز ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە جانى اشىعان، مەملەكەتشىلدىك قادامدارى جەتەرلىك. ال وسى دانالىق كورىپكەلدىك وسيەتتى مەملەكەتتى باسقارۋ تاجىريبەسىندە ءجيى قولدانعاندىقتان كوپشىلىك بۇل ءسوزدىڭ اۆتورى ۋنيستون چەرچيل دەپ شاتاسىپ ءجۇر. ال شىندىعىندا بۇل دانالىق ءسوزدىڭ اۆتورى ۇلى بريتانيانىڭ سىرتقى ساياساتى مەن قورعانىس سالاسىن باسقارعان مەملەكەت قايراتكەرى 1855-1865 جىلدارى انگليانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولعان گەنري دجون تەپل پالمەرستون ەدى.

ال بۇگىندە ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر باسشىسىنىڭ ماڭىندا باقسىشا شىر-كوبەلەك اينالىپ، تەك باس شۇلعىپ ءلاپپاي تاقسىر دەۋدەن باسقانى بىلمەيتىن جاندايشاپ، جاعىمپازدار سىبايلاستىققا سالىنىپ، وزدەرىنىڭ ساۋاتسىزدىقتارىمەن مەملەكەتكە وراسان زور زيان شەكتىرىپ وتىر. ال قازىرگى بيلىكتەگىلەر «رەسەي مەن قىتايمەن ماڭگىلىك دوسپىز» دەپ كەۋدە قاعىپ ولارعا ساياسي ەكونوميكالىق سالادا، ۇلتتىق مۇددەلەرىن ساتىپ، ەسەلەرىن جىبەرىپ «تاۋەلدى-وتار» رولىندە وتىر.

امەريكاندىقتاردىڭ ۇرانىنا اينالعان سول ەلدىڭ ايگىلى جازۋشىسى مارك تۆەننىڭ: "ەگەر ازامات ءوز ەلىنىڭ ساياسي كيىمىنىڭ توزعاندىعىن كورە تۇرا، ونى توزدى دەپ ايتىپ، ونى جاڭارتۋعا ات سالىسپاسا، ول ءوز وتانىنىڭ ساتقىنى" دەگەن ءسوزى تولەگەن جۇكەەۆتىڭ ۇلتىنا قىزمەت ەتىپ مەملەكەتشىل بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ، ومىرلىك قاعيداسىنا اينالعان.

وسى ايتقانىمنىڭ دالەلى رەتىندە مىنا كەلەسى وقيعانى نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم، ويتكەنى بولعان وقيعانىڭ كۋالىلىگىنە، اقيقات ەكەندىگىنە سەنىمسىزدىك داۋ تۋماۋى ءۇشىن.

1995 جىلعى رەفەرەندۋم ارقىلى حالىق مۇددەسىنە كەرەقار، الداعى مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە جول اشقان زاڭسىز قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسى فرانتسيا مەملەكەتىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ كوشىرمەسى ەدى. اۆتوريتارلى بيلىكتى جۇزەگە اسىراتىن كونستيتۋتسيا قانداي بولۋى كەرەك ەكەندىگى تۋرالى، نازارباەۆتىڭ كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋدا باستى ءرول اتقارعان ادام-پرەزيدەنتتىڭ شتاتتان تىس كەڭەسشىسى فرانتسيا ازاماتى، الەكس موسكوۆيچ بولدى. موسكوۆيچتىڭ اتا-اناسى رەسەي يمپەرياسىندا تۋىپ، 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيالاردان كەيىن شەت ەلگە ەميگراتسياعا كەتكەن ورىستار ەدى. ال موسكوۆيچ قازاقستاندا پرەزيدەنتكە ساياسي مازمۇندا كەڭەستەر بەرۋمەن بىرگە، ءوزىنىڭ بيزنەس مۇددەسى بۋيگ (قۇرىلىس) تومپسون جانە ت.ب. فرانتسيانىڭ كومپانيالارىنا لوببيلىك جاسادى.

1995 جىلعى 29 ساۋىردە وتكەن پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋ تۋرالى وتكىزىلگەن ءبىرىنشى رەفەرەندۋمنان كەيىن، ن. نازارباەۆ ۇزاق جىلدار ويىندا جۇرگەن جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىن جاساۋعا دەرەۋ كىرىستى. وسى باس قۇجات ياعني اتا-زاڭنىڭ ءماتىنىن جازۋعا تارتىلعان باستى ماماندار: زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ناعاشىباي شايكەنوۆ، زاڭگەرلەر باۋىرجان مۇحامەدجانوۆ جانە كونستانتين كولپاكوۆ. سول كەزدە وسى كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىن قولدى- اياققا تۇرعىزباي ماقتاۋدا الدارىنا جان سالماعان بيلىكتىڭ اپولوگەتتەرى – جوعارى مەملەكەت شەنەۋنىكتەرى، كەيىن وسى ازاماتتار جۇرتقا بەلگىلى اتاقتى وپپوزيتسيونەرلەر اتاندى. بۇل ەلگە بەلگىلى وپپوزيتسيونەرلەر-مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ەكى مايدانداعى ارەكەتتەرىن جۇرتتىڭ كوبى بىلەدى.

نازارباەۆتىڭ سول كەزدەگى مەملەكەتتىك بيلىكتى يەمدەنۋ ارەكەتىنە قارسىلىق بىلدىرگەن مەملەكەتتىڭ جوعارعى باسشىلارىنىڭ اراسىندا ءبىردى-ەكىلى ازاماتتار دا بولدى. ولار ۆيتسە-پرەزيدەنت ەرىك اسانباەۆ، مەملەكەتتىك كەڭەسشى تولەگەن جۋكەەۆتەر ەدى.

مەملەكەتشىل پيعىل تانىتقان تولەگەن جۋكەەۆ ءوزىنىڭ قىزمەت لاۋازىمىن پايدالانىپ، اتا زاڭنىڭ اۆتوريتارلىق باعىتتا جازىلۋىنا كەدەرگى جاساۋ ماقساتىندا، زاڭعا ساراپشىلار كەرەك دەگەن سىلتاۋمەن فرانتسيادان كورنەكتى، ينتەللەكتۋالدار فرانتسيا مەملەكەتىنىڭ زاڭگەرلەرى مەن قۇقىقتانۋشىلارى، فرانتسيانىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، ءارى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ر.ديۋما، فرانتسيانىڭ اتاقتى ويشىلى، ەكونوميسى، ەۆروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى ج.اتالي، جانە سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭگەر پروفەسسورى ج.كەسكەسونداردى شاقىرتادى.

وكىنىشكە وراي مەملەكەتتىك بيلىكتى ابدەن يەمدەنىپ العان نازارباەۆ پەن ونىڭ جاندايشاپ زاڭگەرلەرى، تاۋەلسىز ساراپشىلار ايتقان ەسكەرتۋلەر مەن ۇسىنىستاردى قابىلداماي تاستادى. سول كەزدەگى شەتەل ساراپشىلارىنىڭ ميسسياسى ورىندالماي تەك قاعاز جۇزىندە عانا ولاردىڭ ەسىمدەرى تىزىمدە كورسەتىلۋمەن عانا شەكتەلدى.

وسىنداي جانى جايساڭ، ادىلەتتىلىك پەن ادىلەتسىزدىككە، اق پەن قاراعا شەكارا قويا ءبىلىپ سويلەيتىن، ادامگەرشىلىكتىڭ اۋىلىنان ءنار العان، كورگەنى كوپ ازاماتتىڭ بۇگىندە دەموكراتيا جولىندا مايدانعا شىققان جانبولات مامايدى قولداپ، ينتەللەكتۋالدى رۋحاني تالىمگەرى بولۋىنىڭ ءوزى توكەڭنىڭ كەلەشەك مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن قاۋىپتەن ساقتاۋعا، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى جەتىلدىرۋدەگى كورەگەندىگى دەپ بىلەم! بۇل پىكىرگە بارلىق ادىلەتتى جاقتايتىن ازاماتتار مەن ازاماتشالار دا قوسىلادى دەگەن ويدامىن. ويتكەنى جانبولات سەكىلدى جول باستار «سەركە» بۇگىندە ديكتاتورلىق رەجىمنەن ابدەن ۇرەيلەنىپ، جاسىپ قالعان ازاماتتىق قوعامعا اۋاداي قاجەت بولىپ تۇر. ويتكەنى جانبولات «كوپتىڭ كوزى جەتكەن شىندىق جەڭبەي قويمايدى دەگەن قاعيدانى» باسشىلىققا العان، بولاشاقتاعى ىسىنە سەنىمدى.. ليدەر.

نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىز قازاقستانداعى اۆتوريتارلىق اركەتىنىڭ اسقىنۋى، توكەڭنىڭ ءوزى ايتقانداي «دەموكراتيانىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، تۇنشىقتىرا بەردى» ەندى بۇلاي ءبىر جەردە ونداي ديكتاتورمەن قىزمەتتەس بولۋ مۇمكىندىگى شەكتەلىپ، ۇلت پاتريوتى توكەڭ ءۇشىن ءمانى قالمادى.

وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا بيلىك قۇرساۋىنان قۇتىلۋ وڭاي بولماعاندىقتان، ەرىكسىز شەت ەلگە، ەلشىلىك قىزمەتكە ەرىكتى تۇردە كەتەدى. العاشىندا 1996-2000 جىلدارى وڭتۇستىك كورەي ەلىنە، كەيىنەن 2001-2003 جىلدارى يران مەملەكەتىندە بارلىعى 7 جىلدان استام ۋاقىت ەلشى بولىپ كەيىن ءوز وتىنىشىمەن مۇلدەم مەملەكەتتىك قىزمەتتەن كەتەدى.

ال وسى اعامىزداي ۇلتجاندىلىق تانىتۋعا ءتيىستى زيالى قاۋىم وكىلدەرى بۇگىندە ءبارى بولماسا دا، كوپشىلىگى كەڭەستىك داۋىردەگى ادىسكە سالىپ «تاساعا تىعىلىپ» ءار ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، بۇعىپ وتىر. ولار وتكەن كەڭەستىك داۋىردەن قالعان ۇرەيدى بويلارىنان شىعارۋعا دارمەنسىز كۇي كەشۋدە.

ابرويىڭىز اسقاق، مەرەيىڭىز ۇستەم، مارتەبەڭىز بيىك تولەگەن اعا، جاستارعا ونەگەلى ءومىر كورسەتكەن ابىز اقساقال اتانىپ، تاريح بەتىندە ەسىمىڭىز اتالسىن !!!

تاريح عىلمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور