Sayasatker, qoğam qayratkeri Tölegen Jükeev. Foto: Azattyq.org
Redakciyamızğa tarih ğılımdarınıñ doktorı Esenğazı Quandıqtan Qauipsizdik keñesiniñ bwrınğı hatşısı, memleket jäne qoğam qayratkeri Tölegen Jükeev turalı jazğan "Qisıq köşemen" tüzu jürgen azamat turalı estelik" attı maqala kelip tüsti. Avtordıñ ötinişimen maqalanı eş özgerissiz sayt oqırmandarına wsınudı jön kördik. 
Äñgime arqauı bolğalı otırğan azamat, ol isimen keşegi «Alaş ardaqtılarınıñ» sarqıtı ekendigin ömirde däleldegen, wltına, otanına adal qızmet etken memleketşil twlğa!
Alataudıñ asqar şıñındağı aqşa bwltpen şağılısıp jatqan aq qarday, aqkümistey aq bwyra şaşı, wltına degen adaldığınıñ simvolınday körinip, osı azamattıñ tek bir öziniñ jaratılısına ğana tän qwbılıs ekendigin ayqındap twrğanday.
Eñsesi är uaqıtta biik twratın, ünemi «jaqsılıqqa at baylap, jamandıqtı qaqpaylap jüretin», aqiqattan attamağan, «qisıq köşemen jürse de tüzu jüretin» Tölegen Tilekwlı Jükeevti tanitın köpşilik jwrt qadirlep, özgelerge ülgi twtadı. Köre almaytındar onı «serıy kordinal» dep mwqatbaq boladı. Al osı aytqan özge tildegi eki sözdi özderi mänin tüsinbese de, betalbatı lağıp adam sanası qabılday almaytın sandıraqtar aytıp jala jabadı. (Mısalı, «ol da bilikte Nazarbaevpen birge qızmettes bolğan» degen dälelsiz jalpılama ayıptaular)
Eşkimge jağımpazdanbaytın ömirdegi özindik wstanımı bar, azamattıq közqarası adamgerşilikpen wştasqan, mañayına izgilik şaşıp jüretin ädetine, onı biletin jwrt tänti. Memlekettik mäseleni şeşer jerde «barlap wşatın Baba bürkittey» ädeti onı qızmette adastırıp körgen joq.
Jaqsınıñ jaqsılığın ayt nwrı tasısın degen dana babalarımız. Osı sözge jüginsek Tölegen Jükeev älde kimder sekildi, sen kimsiñ dep bäldenbey, bwldanbay, "men kimmin" bilesiñ be, dep keude kerip "kisimsimeytin" qarapayım biyazı minezi ben mädeniettiliktiñ ülgisin körsetip jüredi. Täuelsizdikke endi qol jetip täy-taylap twrğan jıldarı, birneşe memleketşil azamattardı tuğan jerine, ruına emes iskerlikterine, bilimderine qarap, alalamay ağalıq qamqorlıq jasap olardı joğarı lauazımdı qızmetterge wsındı, büginde ökinişke oray bwl qwndılıq özgelerdiñ boyınan tabıla qoymaytın zäru qasiet endi saudağa aynaldı.
Tölegen mırza bilikte bolğan 90-jıldarı Qazaqstan tarihındağı 12 prem'er-ministrdiñ eñ sauattısı, qiınşılıq kezeñde alğaş ekonomikalıq reforma jasağan Äkejan Qajıgeldindi, qazaqstandıqtardıñ alğısına bölengen jas reformatorlar Mäskeudiñ Bauman atındağı tehnikalıq oqu ornın bitirgen Ğalımjan Jaqiyanovtı, Resey universitetiniñ tülegi zañger, ğılım doktorı Nağşıbay Şaykenovti joğarğı memlekettik qızmetke wsınadı. Tökeñniñ köregendigi adam tanitın erekşe qabletiniñ däleli retinde aytarım, bwl azamattardıñ qızmet barısında är jıldarı Nazarbaevtıñ jürgizgen sayasatın basında qoldasa da, keyinde qoğamnıñ totalitarlıq bağıttağı teris jolğa ketip bara jatqandığına közderi jetken soñ, narazılıq bildirip oppoziciya qatarına ötuleri dälel.
Keyinen olar Nazarbaev qwrğan sıbaylastıq jemqorlar wyasına kirmegendikteri üşin qudalauğa tüsti. Mine Tölegen kezinde qoğamğa auaday qajet memleketşil azamattardı joğarı lauazımdı qızmetke tarta bilgen .
Joğarıda esimderi atalğan azamattar Tölegenge jerles te, rulas ta, tuıs ta emester, al büginde bilikti jasaqtau sıbaylastıq täsil arqılı «öz adamdarın-rulastarın» tağayındau arqılı jüzege asuda. Tipti jaña soñğı «saylanğan»-tağayındalğan Parlamenttiñ qwramı da ılği «derte bwzbaytın» jandayşap-jağımpazdar. Bwl täsil demokratiyamen sıyıspaytın memleketti qwrdımğa aparatın jol.
Mine qoğamdıq qayşılıqtardı şeşu barısındağı täjiribesinde, Tökeñ jauaptı memlekettik qızmetke är türli adamdar wsınılğan kezde meritokratiya (yağni eñ darındılar biligi) principinen attap ötpey memleketşildikti birinşi orınğa qoya bilgen jäne onday tañdaudıñ şeber-bilgiri bolğan.
Täuelsizdiktiñ alğaşqı jıldarı memlekettiñ joğarğı biligindegi memleketşil azamattardıñ biregeyi, Tölegen Jükeev arnaulı komissiyanı qwramında 28 naurız 1994 jılı Qazaqstan men Resey memleketteri arasında Bayqoñır ğarış aylağın jalğa beru jöninde kelissözge qatısadı. Kelissöz sağat 11-den bastalıp, keşki 17 -ge deyin sozıladı, eki tarap ta öz wsınıstarınan taymaydı. Aradağı kelispeuşilik Resey tarapın bastap kelgen V.S.Çernomırdin jalğa berudiñ tölem aqısı 30 million AQŞ dolları dese, Tölegen Jükeev däleldi faktiler keltirip 150 million AQŞ dolları boladı dep, olardıñ aytqandarına könbeydi. Osı uaqıt aralığında qanşama üzilister jariyalanıp stol basına qayta-qayta otırıp, är tarap öz aytqandarınan aynımay, özara kelispeuşilik jalğasa beredi.
Qazaqstan delegaciyası qwramında barğan sol kezdegi QR Prem'er-ministri Sergey Tereşenko, Tölegenge qayta-qayta kelip V.S. Çernomırdinniñ aytqan somasına kelisip qol qoya salşı, dep ügitteydi. Osı uaqıtta kelissözdiñ sozıluına alañdağan N.Nazarbaev habarlasıp «Tölegen büginnen qaltırmay osı mäseleni dereu şeşu kerek» deydi. Ol uaqıtta Nazarbaev diktatorlıq bilikke äli tolıq jete qoymağan kezi bolatın, sondıqtan birbetkey öte sauattı Jükeevke qattı qısım jasay almaydı. Tek sol künnen qaltırmay şeşudi tapsıradı. Kelissöz barısında äkki sayasatker Jükeev bwltartpaytın dälelder keltiru arqılı, qarsı taraptı aytqanına köndiredi. Osılayşa kelissözdiñ aqır soñında keşke taman Tölegenniñ talabı orındalıp, Resey qazaqstanğa Bayqoñır aylağın paydalanğanı üşin 115 million AQŞ dolları köleminde tölem aqı töleytin bolıp kelisimge qol qoyadı. Mine sol jolğı Tölegenniñ tabandılığı men otansüygiştik qasietiniñ arqasında sodan bergi uaqıtta qazınamızğa 3 milliardqa juıq qarjı tüsip keldi.
Eger sol kezde Qazaqstanğa janı aşımağan Prem'er–Ministr S.Tereşenkonıñ tilin alğanda, elimizge asa qajetti qanşama qarjıdan ayrılar edik. Mine osınday sauattılığımen joğarğı bilikte jürgende Tölegen ağamız Angliyanıñ 1855-1865 jıdarı Prem'er-Ministri bolğan memleket basşısı Genri Djon Tepl Palmerstonnıñ «Angliyanıñ mäñgilik dosı joq, mäñgilik müddesi ğana bar» degen ösietindey şeşimge kelip, öz wltınıñ keleşegine janı aşığan, memleketşildik qadamdarı jeterlik. Al osı danalıq köripkeldik ösietti memleketti basqaru täjiribesinde jii qoldanğandıqtan köpşilik bwl sözdiñ avtorı Uniston Çerçil' dep şatasıp jür. Al şındığında bwl danalıq sözdiñ avtorı Wlı Britaniyanıñ sırtqı sayasatı men qorğanıs salasın basqarğan memleket qayratkeri 1855-1865 jıldarı Angliyanıñ Prem'er-Ministri bolğan Genri Djon Tepl Palmerston edi.
Al büginde bizdiñ şeneunikter basşısınıñ mañında baqsışa şır-köbelek aynalıp, tek bas şwlğıp läppay taqsır deuden basqanı bilmeytin jandayşap, jağımpazdar sıbaylastıqqa salınıp, özderiniñ sauatsızdıqtarımen memleketke orasan zor ziyan şektirip otır. Al qazirgi biliktegiler «Resey men Qıtaymen mäñgilik dospız» dep keude qağıp olarğa sayasi ekonomikalıq salada, wlttıq müddelerin satıp, eselerin jiberip «täueldi-otar» rölinde otır.
Amerikandıqtardıñ wranına aynalğan sol eldiñ äygili jazuşısı Mark Tvenniñ: "Eger azamat öz eliniñ sayasi kiiminiñ tozğandığın köre twra, onı tozdı dep aytıp, onı jañartuğa at salıspasa, ol öz Otanınıñ satqını" degen sözi Tölegen Jükeevtiñ wltına qızmet etip memleketşil bolıp qalıptasuına ıqpal etip, ömirlik qağidasına aynalğan.
Osı aytqanımnıñ däleli retinde mına kelesi oqiğanı nazarlarıñızğa wsınudı jön kördim, öytkeni bolğan oqiğanıñ kuäliligine, aqiqat ekendigine senimsizdik dau tumauı üşin.
1995 jılğı referendum arqılı halıq müddesine kereqar, aldağı memlekettik töñkeriske jol aşqan zañsız qabıldanğan Qazaqstan Respublikasınıñ jaña Konstituciyası Franciya memleketiniñ Konstituciyasınıñ köşirmesi edi. Avtoritarlı bilikti jüzege asıratın Konstituciya qanday boluı kerek ekendigi turalı, Nazarbaevtıñ közqarasın qalıptastıruda bastı röl atqarğan adam-Prezidenttiñ ştattan tıs keñesşisi Franciya azamatı, Aleks Moskoviç boldı. Moskoviçtiñ ata-anası Resey imperiyasında tuıp, 1917 jılğı revolyuciyalardan keyin şet elge emigraciyağa ketken orıstar edi. Al Moskoviç Qazaqstanda prezidentke sayasi mazmwnda keñester berumen birge, öziniñ biznes müddesi BUIG (qwrılıs) TOMPSON jäne t.b. Franciyanıñ kompaniyalarına lobbilik jasadı.
1995 jılğı 29 säuirde ötken Prezidenttiñ ökilettiligin wzartu turalı ötkizilgen birinşi referendumnan keyin, N. Nazarbaev wzaq jıldar oyında jürgen jaña konstituciyanıñ jobasın jasauğa dereu kiristi. Osı bas qwjat yağni Ata-zañnıñ mätinin jazuğa tartılğan bastı mamandar: zañ ğılımdarınıñ doktorı Nağaşıbay Şaykenov, zañgerler Bauırjan Mwhamedjanov jäne Konstantin Kolpakov. Sol kezde osı konstituciyanıñ jobasın qoldı- ayaqqa twrğızbay maqtauda aldarına jan salmağan biliktiñ apologetteri – joğarı memleket şeneunikteri, keyin osı azamattar jwrtqa belgili ataqtı oppozicionerler atandı. Bwl elge belgili oppozicionerler-memleket qayratkerleriniñ eki maydandağı äreketterin jwrttıñ köbi biledi.
Nazarbaevtıñ sol kezdegi memlekettik bilikti iemdenu äreketine qarsılıq bildirgen memlekettiñ joğarğı basşılarınıñ arasında birdi-ekili azamattar da boldı. Olar vice-prezident Erik Asanbaev, memlekettik keñesşi Tölegen Jukeevter edi.
Memleketşil piğıl tanıtqan Tölegen Jukeev öziniñ qızmet lauazımın paydalanıp, Ata Zañnıñ avtoritarlıq bağıtta jazıluına kedergi jasau maqsatında, zañğa sarapşılar kerek degen sıltaumen Franciyadan körnekti, intellektualdar Franciya memleketiniñ zañgerleri men qwqıqtanuşıları, Franciyanıñ Konstituciyalıq Keñesiniñ bwrınğı törağası, äri Sırtqı ister ministri R.Dyuma, franciyanıñ ataqtı oyşılı, ekonomisi, Evropa qayta qwru jäne damu Bankiniñ birinşi prezidenti J.Atali, jäne Sorbonna universitetiniñ zañger professorı J.Keskesondardı şaqırtadı.
Ökinişke oray memlekettik bilikti äbden iemdenip alğan Nazarbaev pen onıñ jandayşap zañgerleri, täuelsiz sarapşılar aytqan eskertuler men wsınıstardı qabıldamay tastadı. Sol kezdegi şetel sarapşılarınıñ missiyası orındalmay tek qağaz jüzinde ğana olardıñ esimderi tizimde körsetilumen ğana şekteldi.
Osınday janı jaysañ, ädilettilik pen ädiletsizdikke, aq pen qarağa şekara qoya bilip söyleytin, adamgerşiliktiñ auılınan när alğan, körgeni köp azamattıñ büginde demokratiya jolında maydanğa şıqqan Janbolat Mamaydı qoldap, intellektualdı ruhani tälimgeri boluınıñ özi Tökeñniñ keleşek memlekettiñ täuelsizdik twğırın qauipten saqtauğa, demokratiyalıq qwndılıqtardı jetildirudegi köregendigi dep bilem! Bwl pikirge barlıq ädiletti jaqtaytın azamattar men azamatşalar da qosıladı degen oydamın. Öytkeni Janbolat sekildi jol bastar «serke» büginde diktatorlıq rejimnen äbden üreylenip, jasıp qalğan azamattıq qoğamğa auaday qajet bolıp twr. Öytkeni Janbolat «köptiñ közi jetken şındıq jeñbey qoymaydı degen qağidanı» basşılıqqa alğan, bolaşaqtağı isine senimdi.. lider.
Nazarbaevtıñ täuelsiz Qazaqstandağı avtoritarlıq ärketiniñ asqınuı, Tökeñniñ özi aytqanday «demokratiyanıñ tınısın tarıltıp, twnşıqtıra berdi» endi bwlay bir jerde onday diktatormen qızmettes bolu mümkindigi şektelip, wlt patriotı Tökeñ üşin mäni qalmadı.
Osınday qısıltayañ şaqta bilik qwrsauınan qwtılu oñay bolmağandıqtan, eriksiz şet elge, elşilik qızmetke erikti türde ketedi. Alğaşında 1996-2000 jıldarı Oñtüstik Korey eline, keyinen 2001-2003 jıldarı Iran memleketinde barlığı 7 jıldan astam uaqıt elşi bolıp keyin öz ötinişimen müldem memlekettik qızmetten ketedi.
Al osı ağamızday wltjandılıq tanıtuğa tiisti ziyalı qauım ökilderi büginde bäri bolmasa da, köpşiligi keñestik däuirdegi ädiske salıp «tasağa tığılıp» är türli sıltau aytıp, bwğıp otır. Olar ötken keñestik däuirden qalğan üreydi boylarınan şığaruğa därmensiz küy keşude.
Abroyıñız asqaq, mereyiñiz üstem, märtebeñiz biik Tölegen AĞA, jastarğa önegeli ömir körsetken abız aqsaqal atanıp, tarih betinde esimiñiz atalsın !!!
Esenğazı Quandıq
Tarih ğılmdarınıñ doktorı, professor