نۇرجان قۋانتايۇلى: ۇرەيلى ءۇش كۇن (اڭگىمە-انتيۋتوپيا)

قازاقتىڭ ولجاسىمەن.
                          ۇرەيلى ءۇش كۇن
بىلەزىكتەگى ديسپلەيى دىڭ ەتە قالدى. قاراسا، ءسىزدى 11.00-دە ماحاللا جاندارمى لي مىرزا ءوزىنىڭ وفيسىندە كۇتەدى، دەگەن حابار تۇر. تاعى نە كەرەك بۇعان، دەپ ويلادى ەرىمبەت. اڭدىعانى مەن بولدىم عوي بۇل ءيتتىڭ. ياپىراۋ، ميكروچيپ بار، بىلەزىك-ديسپلەي بار، كوشە مەن اۋلا تولعان سپۋتنيك كامەرا، ۇيدەگى ينتەرنەتپەن دە ءبىلىپ تۇر وتىرعان-تۇرعانىڭدى، كىرگەن-شىققانىڭدى. بۇعان نە كەرەك؟ ىشكەن تاماق، كيگەن كيىم – ءبارىن كورىپ وتىر. قاي ۋاقىتتا تۇشكىرگەنىڭە دەيىن جازىلىپ تۇرادى. سەكۋندىنا دەيىن. ەندى نەگە بۇل مەنى تەرگەۋگە شاقىرا بەرەدى. باسقا ءىسىم جوق پا مەنىڭ.
اۋەلى دۇكەنگە بارىپ ۇلىنا ءسۇت الىپ، ارتىنشا ۇلدى ءۇي ىرگەسىندەگى بالاباقشاعا اپارىپ، پاتەرىنە قايتا كىردى. سودان سوڭ وسى ماحاللانىڭ جاندەرمەريا تۇرعان عيماراتىنا اسىقپاي اياڭدادى. تەز-اق جەتىپ الۋ كەرەك، بىراق العا باسقان اياعى كەرى تارتا بەردى. بارعىسى جوق. امال بار ما، اقىرى ءدال قاسىنان ءجون عانا ىسىلداپ جىلجىپ كەلە جاتقان كاۋچۋك تروتۋارعا تۇرا قالدى. باسقا – باسقا، ەنى جارتى قۇلاش جىلجىمالى تروتۋار جاندەرمەريا ءۇيىنىڭ تۋرا تۇسىنان وتپەي مە، جەر باۋىرلىپ جىلجىعان باسسىز، تاسپا جىلانعا ۇقساپ، كەۋدەسى ىسىلداپ اينالاسى ەكى-ءۇش مينۋتتا جەتكىزىپ تاستادى.
ەرىمبەت مىرزا، سالەمەتسىز بە، كەلىڭىز، وتىرىڭىز، دەدى لي جاندارم ورنىنان تۇرىپ. جىميىپ قولىن ۇسىندى. سىعىرايعان شەگىر كوزدى، ەڭسەگەي بويلى، جۇقالتاڭ، قاراسۇر، جاس جىگىتتىڭ قولى قارۋلى ەدى، سونى بىلدىرگىسى كەلە مە، الدە ادەتى مە، قول الىسقاندا مۇنىڭ وڭ قولىن ۇنەمى ءوستىپ سىعىمداپ قويادى.
«سالەمەت پە، سۇلتان مىرزا» دەدى ەرىمبەت. ءليدىڭ ەسىمى سۇلتان بولاتىن.
«مونيتوردان شارشاعان جوقسىز با، ەرىمبەت؟ – سودان سوڭ جاۋاپ كۇتپەستەن جەدەلدەتە ءىلىپ اكەتتى. – ءسىز شارشاماسىن دەپ وسىلاي اڭگىمە-دۇكەن قۇرايىق دەپ شاقىرۋعا تۋرا كەلدى».
جاس جاندارمنىڭ ءازىلىم دەپ ايتقان كەزەكشى سوزىنە ەرىمبەت جىميعان بولدى. قاشان دا وسى، قيسىنى جوق، قيۋى جوق، بىردەڭەنى قالجىڭىم دەپ قويىپ قالادى، ەرىكسىز جىميعان بولىپ وتىراسىڭ.
سۇلتان لي مۇنىڭ حال-جاعدايىن سۇراپ، كۇن رايىن، قالا جاڭالىقتارىن ايتىپ ءبىراز وتىردى دا، توتەسىنە كوشتى:
«ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەرىمبەت مىرزا، ءۇش جاسار ۇلىڭىزدى ءسىز جالعىز ءوزىڭىز باعا المايسىز. قاتىنىڭىز جوق. ەكىنشى رەت ۇيلەنبەدىڭىز. شەشەسىز وسكەن بالانىڭ پسيحولوگياسى دۇرىس قالىپتاسپايدى. بالانى قوعامدىق ۇيگە وتكىزەمىز».
ەرىمبەتتىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى.
«جوق، - دەدى داۋسى قارلىعىپ، - ول مۇمكىن ەمەس. بەرمەيمىن، وتكىزبەيمىن بالامدى».
«ءسىزدىڭ بەرمەيمىن دەگەنىڭىزگە زاڭ كونە مە، - دەدى سۇلتان لي الدەبىر پاپكالاردى اقتارىستىرىپ جاتىپ.- زاڭ بالا جاعىندا. قوعامدىق تاربيە ۇيىندە وسەدى، اپتاسىنا ءبىر رەت كەلىپ، التى ساعات جۇزدەسىپ كەتەسىز. ول ۇيدە ۇلدىڭ بارلىق جاعدايى جاسالادى، دارىگەرلەر قارايدى، تاربيە بەرەدى، بالاباقشادان الدەقايدا ارتىق. ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن يۋۆەنال يۋستيتسيادان، بالاباقشا تاربيەشىلەرىنەن ارىز-شاعىم ءتۇستى. بالاڭىزدى جۋىندىرمايتىن كورىنەسىز، باقشاعا كىر بولىپ كەلەدى ەكەن...»
«ونى قاي تاربيەشى ايتىپ وتىر، - دەدى ەرىمبەت مىنا جالاعا كۇيىپ كەتە جازداپ. - كۇندە جۋىندىرام بالامدى، قۇدايعا شۇكىر، ۇيدە ۆاننا بار، سۋ بار. جاتاردا مىندەتتى تۇردە شومىلدىرامىن. تەكسەرەم دەسەڭىزدەر، مۇمكىندىكتەرىڭىز بار عوي، ايتپەسە ۇيگە ۆيدەوكامەرا قويىڭدار، ءبارىن كورىپ وتىراسىڭدار».
«ماسەلە كامەرادا ەمەس. – دەدى جاس جاندارم سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ. - ماسەلە تۇسكەن شاعىمدا. تاربيەشى مەن يۋستيتسيا بەكەر جازبايدى عوي. قىسقاسى، ەرىمبەت مىرزا، ءوز قولىڭىزبەن، ءوز ەركىڭىزبەن ارىز جازعانىڭىز دۇرىس، ءۇش جاسار بالامدى قوعامدىق ۇيگە الىڭدار دەپ. سول دۇرىس بولادى، سوندا اپتاسىنا ءبىر رەت التى ساعات بالاڭىزدى كورە الاتىن بولاسىز. ولاي ەتپەسەڭىز، وندا جاندەرمەريا، يۋۆەنال يۋستيتسيا جانە بالاباقشا وكىلدەرى بار، ءبارى قول قويعان اكت جاسايمىز، سول قۇجات نەگىزىندە سوت شەشىم شىعارادى دا، بالاڭىزدان اكەلىك قۇقىڭىزدى ايىرادى. ءسويتىپ، اقىر اياعىندا قوعامدىق ۇيدە تاربيەلەنگەن بالاڭىزدى ەشقاشان كورە المايتىن بولاسىز».
ەرىمبەت شىداماي ورنىنان تۇرىپ كەتتى:
«سوت مەنىڭ اكەلىك قۇقىمدى ايىرادى ەكەن دەپ قالاي سەنىمدى ايتاسىز، ايىرمايدى ولار».
«وتىرىڭىز، وتىرىڭىز. زاڭ سولاي، ەرىمبەت مىرزا. ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزدا ءتىپتى وڭاي. زاڭ، ايتتىم عوي، بالا جاعىندا. اتا-انا جانە بالا كودەكسىندە بىرنەشە باپ بار، سولاردىڭ ارقاۋىمەن، قاي جاعىنان بولسىن، ءسىزدى اكەلىك قۇقىڭىزدان ايىرا الادى. سولاي. بالانىڭ شەشەسى جوق، وسى سەبەپتىڭ وزىمەن-اق زاڭ بالانى تارتىپ الا الادى».
«ول زاڭدى كىم جاساعان، كىم شىعارعان؟» بۋىنى بوساپ كەتكەن ەرىمبەت ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرىپ قالعانىن ءوزى اڭدامادى.
«كورپوراتسيا پارلامەنتى. سوندىقتان ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ قۇقى، قاي جاعىنان بولسىن، قورعالعان» دەدى سۇلتان جاندارم باسىن كەگجيتىپ.
ەرىمبەت اۋزىنىڭ قۇرعاپ كەتكەنىن سەزدى، ايتسە دە، قولىن جايىپ شاپشاڭ سويلەي جونەلدى:
«ءاۋ، اينالايىندار-اۋ، اۋەلى بالامنىڭ وزىنەن سۇراساڭىزدارشى، كىممەن تۇرعىسى كەلەدى، جاتاردا شومىلا ما، اكەسى ىستىق تاعام ازىرلەپ بەرە مە، ءبارىن اسىقپاي سۇراساڭدارشى وزىنەن. ول - ەس ءبىلىپ قالعان، ەرەسەكتەرشە سويلەيتىن بالا».
«زاڭ بالانىڭ پىكىرىن سۇرامايدى، ەرىمبەت مىرزا، كامەلەتكە تولعانشا بالانىڭ پىكىرى ەسەپكە الىنبايدى. سەنبەسەڭىز، اتا-انا جانە بالا كودەكسىن باستان-اياق وقىپ شىعىڭىز».
«بالاباقشانىڭ قاي تاربيەشىسى ول شاعىم ءتۇسىرىپ جۇرگەن؟ اتى-ءجونىن بىلۋگە بولا ما؟»
«كەيىن كورسەتەمىز شاعىمدى».
«ياپىر-اۋ، ول جەردەگى تاربيەشىلەر كورىپ ءجۇر عوي قانداي ادام ەكەنىمدى. مەن اراق ىشپەيمىن، ناشا شەكپەيمىن، بەيساۋات ءجۇرىسىم جوق، كۇماندى ەسەپتە جوقپىن، ءبارىن بىلەدى عوي ەل. ءCىز دە بىلەسىز، لي مىرزا».
«بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز ەسكى زامانداعى اڭگىمە عوي، ەرىمبەت مىرزا. – دەدى سۇلتان جاندارم قورابىنان ءبىر سيگارەت سۋىرىپ الىپ، ونىسىن ءفۇۋ دەپ ۇرلەپ قويىپ وڭ ەزۋىنە قىستىرىپ جاتىپ. – قازىر، ايتتىم عوي، زاڭ قاتال، اتا-انانىڭ بىرەۋى ومىردە جوق بولسا، نەمەسە ءتىپتى ۇزاق اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالسا، يۋۆەنال يۋستيتسيا بالاڭىزدى زاڭ تالابىنا قاراپ سوتقا بەرىپ، سوت شەشىمىمەن قوعامدىق تاربيە ۇيىنە وتكىزىپ جىبەرە الادى. ءسىز قاي جاعىنان دا ساي كەلىپ تۇرسىز. ونىڭ ۇستىنە شاعىم ءتۇسىپ وتىر. مەنىڭ سىزگە ايتار اقىل-كەڭەسىم: ءوز ەركىڭىزبەن ارىز جازىڭىز قوعامدىق تاربە ۇيىنە وتكىزۋگە. ەسەسىنە بالاڭىزدى جەتىسىنە ءبىر رەت كورىپ تۇراسىز. ال سوت شەشىمىمەن بالا تارتىپ الىنسا، وندا جىلىنا ءبىر-اق رەت قانا كورە الاتىن بولاسىز. ويلانىڭىز».
«ويلاناتىن ەشتەڭە جوق. ارىز جازبايمىن».
«سودان سوڭ... سودان سوڭ بالاڭىزدىڭ، قوعامدىق تاربيە ۇيىندە وسسە، كەلەشەگى دە زور بولادى عوي. تاربيە ءۇيى بارلىق شىعىندى ءوز موينىنا الادى. ءىشىم-جەم، كيىم-كەشەك، ءتورت ۋاق تاماق، بالاڭىزدىڭ ءوز قالاۋى بويىنشا، ءتۇرلى سپورت سەكتسياسى، مۋزىكا، ونەر ۇيىرمەلەرى، تاعى باسقا. مىقتى ماماندار تاربيە بەرەدى. ساباق وقيتىن مۇعالىمنىڭ كۇللىسى ۇزدىك. قوعامدىق تاربيە ۇيىنەن شىققان تۇلەكتىڭ ءبارى ارناۋلى جوعارعى مەكتەپتەرگە تۇسەدى. كەلەشەكتەگى ءومىر ورنىن بەلگىلەۋ ءۇشىن كورپوراتسيا ۇزدىك وقىعان شاكىرتتەرگە مول قارجى بولەدى. ال ءوزىڭىزدىڭ تاربيەڭىزدەگى ول بالانىڭ بولاشاعى نە بولادى؟ ايتىڭىزشى. جوق قوي كەلەشەگى!..»
«كەلەشەگىن كورە جاتارمىز. بىراق مەن بالامنىڭ تاربيەسىن كورپوراتسياعا بەرىپ قويا المايمىن».
«كورپوراتسيانىڭ نەسى جامان؟»
«قوعام تاربيەسى ۇيىنەن شىققان بالا مەنىم بالام بولمايدى، ول بەلگىلى عوي. كورپوراتسيانىڭ قىزمەتكەرى بولادى دا شىعادى. ءومىر بويى كورپوراتسيانىڭ قۇلى بولىپ وتەدى».
«ونداي جالالى ءسوز ايتپاڭىز. مۇنداي سوزدەرىڭىز ءۇشىن زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەسىز».
ەرىمبەت ۇندەمەي قالدى. تومەن قاراپ، سول قولىمەن يەگىن سيپالاپ قويدى.
«قالاي بولسا دا، مەن بالامدى بەرە المايمىن، - دەدى ءبىرازدان سوڭ. - ەرىكتى تۇردە دە، ماجبۇرلەسە دە».
«زاڭ ماجبۇرلەسە، قايدا باراسىز، - دەدى لي اششى جىميىپ. – ال بەرمەدىڭىز دەيىك، ول بالانىڭ كۇنى نە بولادى ەر جەتكەندە. مىنا زاماندا ول بالا بيوروبوتتان دا تومەن دەڭگەيدە كۇن كەشەدى دەپ قورىقپايسىز با؟»
ەرىمبەتتىڭ جۇرەگى سۋىپ كەتتى.
«ءومىر بويى جۇمىسسىز جۇرەتىنى ءوز الدىنا. جۇمىسسىزدارعا كورپوراتسيا بولەتىن جاردەماقىدان دا، مەديتسينا كومەگىنەن دە، زاڭ ورىندارى جاردەمىنەن دە تىس قالۋى ىقتيمال. قىسقاسىن ايتقاندا، قوعامعا قاجەتى شامالى ادام بولۋى ابدەن مۇمكىن».
«قوعام دەگەنىمىز سوندا كورپوراتسيا عانا بولىپ تۇر ما؟»
«ارينە. ءسىز، ماسەلەن، قايدا جۇمىس ىستەيسىز؟»
«مەن ۇيدە وتىرىپ اۋدارما جاسايمىن. تاپسىرىس بويىنشا. ونى ءسىز جاقسى بىلەسىز عوي».
«سول اۋدارمانى سىزگە جاساتىپ وتىرعان تاپسىرۋشىلار دا كورپوراتسياعا قىزمەت ەتەدى عوي، كورپوراتسيا بولىمدەرىنەن ايلىق الادى. اينالىپ كەلگەندە ءبارىڭدى اسىراپ وتىرعان كورپوراتسيا عوي».
«جۇيە سولاي بولسا، نە ىستەي الامىز...»
«مىنە، مىنە. جونگە كەلدىڭىز، ەرىمبەت مىرزا. جۇيە سولاي. ەندەشە ءبىز بالاڭىزدىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، سول جۇيەگە ەنگىزۋىمىز كەرەك، ايتپەسە ول بالادا بولاشاق بولمايتىنىن سەزىپ وتىرسىز. جاس كەزىنەن كەلەشەگىن ەلەسەتە الماسا، ومىردە ورنىن تابا الماسا، ول بالا كەيىن دەپرەسسياعا تۇسەدى، قۇسا بولىپ وتەدى».
«ادامنىڭ ومىردەگى ورنىن كورپوراتسيا بەلگىلەي مە ەكەن؟» دەدى ەرىمبەت مىسقىلمەن.
«البەتتە. ەر جەتكەن سوڭ رەزەرۆاتسيادا ۇيەلەپ جاتقان، ءۇيسىز، كۇيسىز جۇرگەن، كۇنىن ءبىر ۋاق تاماق ءىشۋ ارمانىمەن وتكىزگەن جۇرتتىڭ قاتارىن تولتىرادى. سولاي، ەرىمبەت مىرزا. مەن سىزگە جاقسىلىق ويلاپ وتىرمىن ۇلىڭىزدىڭ كەلەشەگى كەمەل بولسىن دەپ».
«جوق. قالاي بولسا دا، مەن كونە المايمىن بۇل وزبىرلىققا».
«ابايلاپ سويلەڭىز، مىرزا. كىمدى وزبىر دەپ تۇرسىز؟ مەن زاڭ تالابىن ءتۇسىندىردىم سىزگە. – سودان سوڭ شەگىر كوزىن سىعىرايتىپ بۇعان ءبىراز قاراپ وتىردى. - جاقسى، – دەدى ارتىنشا. – ەسكەرتۋىن ەسكەرتتىم. بۇل تاراپتا باسقا جول جوق، نە ءوزىڭىز ءوتىنىش بەرەسىز، نەمەسە زاڭ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى اكت جاساپ، سونىڭ نەگىزىندە سوت شەشىمى شىققان سوڭ ءبىز بالانى سىزدەن الىپ، قوعامدىق تاربيە ۇيىنە وتكىزەمىز. ويلانۋعا ءۇش كۇن مۇرسات بەرەيىن. ساۋ بولىڭىز. ءبىر نارسەنى ەسكەرىڭىز: بالاڭىز الداعى ومىردە بيوروبوتتان دا تومەن ساتىدا تۇرماسىن. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز، قارسىلىعىڭىز ەشتەڭە شەشپەيدى، ونى جاقسى ءبىلۋىڭىز كەرەك».
***
«ەرىمبەت، ەرەكە، - دەپ ەدى سول كۇنى كەشكىسىن قايران حاۋا كۇيەۋىنىڭ جەلكە تۇسىنان كەلىپ، دەمى قۇلاق ءتۇبىن شارپىپ، قوس يىنىنەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، - ەرەكە، بۇگىن ساعان ايتار ەكى جاڭالىعىم بار: ءبىرى جامان، ءبىرى جاقسى. قايسىسىنان باستايىن؟»
«ءدال ەرتەكتەگىدەي بولدى عوي مىنا ءسوزىڭ، – دەدى ەرىمبەت كۇلىمسىرەپ. – ارينە، جاقسىسىنان باستاماي ما ءدايىم».
«وندا... وندا ايتايىن. بىراق سەنبەيسىڭ-اۋ».
«نەگە، ساعان سەنبەگەن كەزىم بولدى ما؟»
«قۋانار ما ەدىڭ؟»
«وۋ، اۋەلى ايتساڭشى، شىراعىم».
«اياعىم اۋىر ەكەن، ەرەكە» دەپ حاۋا قابىرعاداعى نوقاتتى باسىپ قالدى. جارق ەتىپ سامالا نۇر توبەگە تۇتاس جايىلىپ بارىپ، مول جارىق ءتۇستى.
«تۇسىنبەدىم...»
«ءتۇسىنىپ تۇرسىڭ ءبارىن، وتاعاسى. مەن كوتەرىپپىن».
«قويشى، - دەپ ەرىمبەت ەڭسەسىن جازىپ، موينىن بۇرىپ بايبىشەسىنىڭ قارا تورى اجارلى جۇزىنە قاراعان. سەنبەگەنى كوزىنەن كورىنىپ تۇر. – ون بەس جىل بويى دارىگەرلەر قاقساپ، كوتەرە المايسىڭ دەپ ۇكىم شىعارعانى قايدا...»
«بىلەسىڭ عوي، ەرەكە، - دەدى حاۋا قارسىداعى كرەسلوعا تىزە بۇگىپ. - مەن بيوحاكەر بولىپ ءبىراز جۇمىس تا ىستەدىم عوي. بيوتەحنيكانىڭ قازىرگى زامانعى جاڭالىقتارىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن بيوتەحنولوگ مامانداردىڭ ەڭبەگىن لابوراتوريادا قولدانىپ، ساپىرىلىستىرىپ ءجۇرىپ، وزگەشە ءبىر ءتاسىلدى بايقاپ، سول ءتاسىلدىڭ كومەگىمەن دارمەك جاساپ، ونىڭ انالىق بەزدەردىڭ جۇمىسىن كۇشەيتەتىن قابىلەتى بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم... ءومىر بويعى ارمانىم ءبىر قىزىل شاقا، شيكى وكپە كورۋ ەمەس پە ەدى. التى اي بولدى سونى ءىشىپ جۇرگەنىمە. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سول دارمەكتىڭ شيپاسى بولدى ما، ساۋلەمەن قاراتتىم بۇگىن، راس ەكەن».
«نەشە ايلىق» دەدى ەرىمبەت حاۋانىڭ مويىلداي قارا كوزىنە تەسىلە قاراپ.
«ەكى ايلىق».
«اپىراي، ءا، - ەرىمبەت ورنىنان تۇرىپ كەتتى. – ءاي، حاۋا، ءاي، سەنىڭ مىناۋىڭ، راس، كۇشتى جاڭالىق ەكەن. كۇتپەگەن نارسە. دەگەنمەن... دەگەنمەن كوز كورمەي تۇرعان سوڭ كوڭىل سەنبەي مە، قالاي...»
حاۋا ءۇنسىز عانا كۇلدى.
«ءيا، ءوزىمنىڭ دە كوڭىلىم تولىق سەنبەي تۇرعان سياقتى».
«جاڭالىعىڭ عاجاپ ەكەن! – دەدى ەرىمبەت قوس قولىن ءبىر-بىرىنە ۋقالاپ. –وندا كەشكى اسىڭدى ازىرلەپ جىبەر» دەدى سودان سوڭ ايەلىن كورسە، اسقازانى سىزداي قالاتىن ەجەلگى ادەتىمەن .
ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتپەي حاۋا ديسپلەي-تاباعا الدەنەنى قۋىرىپ، داستارحانعا قويا بەردى.
«ەرەكەم-اۋ، سەن قۋانىپ كەتتىڭ بە، الدە قيالداپ كەتتىڭ بە، ەكىنشى جاڭالىعىمدى سۇرامادىڭ عوي» دەدى حاۋا بۋىن بۇرقىراتىپ ىستىق ءشايىن قۇيىپ وتىرىپ.
«قاشانعىداي ءيىسى جوق، بىراق ءدامى وزگەشە ەكەن، – دەدى ەرىمبەت قۋىرداقتىڭ ءبىر قاسىعىن اۋزىنا سالىپ جىبەرىپ. – نە تاعام بۇل؟ تاعى سينتەز بە؟»
«وتاعاسى-اۋ، قازىر سينتەزسىز تاعام تابا الاسىڭ با ءوزى؟»
«زيان ەمەس پە ايتەۋىر؟»
«زيان ەمەس. ۇشىنىپ قالارسىڭ، جيىركەنبەي جەشى، اينالايىن. باياعى زامانداعىداي باعلاننىڭ ەتىن قايدان تاۋىپ بەرە قويايىن. بارىمەن بازار دەشى».
«ءيا، سونىمەن جاعىمسىز جاڭالىعىڭدى ايتا عوي. قۇلاعىم سەندە».
«دەگەنمەن... كەيىنىرەك ايتايىن، تاماق ءسىڭسىن، اس باتسىن».
«ە، جارايدى».
«قىستىڭ ورتاسىندا كۇن ىسىپ كەتتى، 26 گرادۋس ىستىق، جازدا نە بولامىز؟» دەدى حاۋا.
«ايتپا».
ەكەۋى ارنەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، شۇڭكىلدەسە اڭگىمە-دۇكەندەتىپ كەشكى استارىن ءىشىپ الىپ، توق باسايىق دەپ پاركككە شىقتى.
ەرىمبەت كوڭىلدى.
«ەرەكە، سەن ەر جىگىتسىڭ عوي، – دەپ باستادى ءسوزىن حاۋا پاركتىڭ تاستاق، كەڭ، داڭعىل جولىنا تۇسكەندە. – جاس كۇنىڭنەن قايراتتى، اقىلدى، العىر ەدىڭ عوي. قۋ تىرشىلىك قوس بۇيىردەن قىسىپ، قارالا اۋزىن قارا سانعا سالعاندا قاجىماي كەلە جاتقان كەڭ قۇرساق ارىستانىم».
«پاي-پاي-پاي-اي! ءاي، شىراعىم، وراعىتپاي ايتا بەر» دەپ كۇلدى ەرىمبەت.
«باياعى، جاۋگەرشىلىك زاماندا اتالارىمىز ايتقان ەكەن عوي قاتىن جولدا، بالا بەلدە دەپ. ول زاماندا دا تىرشىلىك ەتۋ وڭاي بولماعان عوي. تىرشىلىك دەگەن شىركىن تاۋسىلمايتىن كۇرەس قوي. ءوزىڭ تاۋسىلارسىڭ، ءومىرىڭ تۇگەسىلەر، بىراق سەنىڭ جولىڭدى جالعايتىن، سەنىڭ سالتىڭدى ۇستايتىن ۇرپاعىڭ بولسا، ولمەۋسىرەگەن ءۇمىت وشپەيدى عوي. سول ءۇمىت قوي ادامزاتتى جەتەلەپ، جەتەكتەپ كەلە جاتقان. سوندىقتان ەر-ازاماتقا قىرىق جاس دەگەن نە، ءتايىرى. قامىقپاي، قاجىماي، ەرتەڭگە سەنىم ارتىپ، اياڭداپ، ورلەي بەرۋ كەرەك. سەن، ەرەكە، ماعان جولىقپاي تۇرعاندا دا وتكىر، وجەت جىگىت ەدىڭ عوي، اناۋ-مىناۋعا مۇقالا قويمايسىڭ».
«اتتىڭ باسىن جىبەردىڭ-اۋ، بايبىشە. ايتشى ەندى، اكەسىنىڭ ولگەنىن دە ەستىرتەدى» دەدى ەرىمبەت ءجۇرىسىن توقتاتپاي، دەگەنمەن الدەقايدان پايدا بولعان قوبالجۋ سەزىمى تۇلا بويىن شىمشىمداپ الىپ بارا جاتتى.
حاۋا ءسال ءۇنسىز كەلە جاتتى دا، اسىقپاي جاۋاپ قاتتى:
«دارىگەرلەر ماعان لەيكەميا دەگەن دياگنوز قويدى. ونىڭ تاعى اۋىر ءتۇرى ەكەن. ەم قابىلدارمىن، دەسە دە، كوپكە ۇزامايتىن سەكىلدىمىن».
«نە دەيد؟! – ەرىمبەت كىلت توقتادى. – ول شىركىندەر ايتا بەرەدى، - دەدى ىلە-شالا. - ءار جەرگە قارالۋ كەرەك قوي. سوڭعى دياگنوز باسقا بولىپ شىعۋى ابدەن مۇمكىن».
حاۋا ەرىمبەتتىڭ قولتىعىنان الىپ، جۇرەيىك دەگەندەي يكەمدەپ العا قادام باستى.
«بارىنەن بۇرىن ولار ماعان مىنانداي شارت قويىپ وتىر. قازىرگى زامان اپپاراتتارى لەيكەميانى ەمدەۋگە جارايدى دەيدى. ءۇش ايدا بەلگىلى بولادى، ەمدەلىپ جاتقان ادامدار بار كورىنەدى».
«قانداي شارت؟»
«اۋىر ءدارى، لازەرلى ساۋلە ەنگەن سوڭ اعزادا وزگەرىس بولۋى مۇمكىن دەيدى، سوندا جاتىرداعى بالا ءولىپ كەتەدى ەكەن».
«ەندى؟»
«بالانى الدىرىپ تاستاۋ كەرەك دەپ وتىر ءۇزىلدى-كەسىلدى».
ەرىمبەت قاپەلىمدە اڭىرىپ قالدى. سودان سوڭ جوتكىرىندى. تاماعىن قىرنادى.
«الدىرىپ تاستا. سەنىڭ ءومىرىڭ قىمبات. باس امان بولسا، بالا بەرەر تاعى دا».
حاۋا ۇندەمەدى. ەكەۋى ءبىراز ءۇنسىز ءجۇردى. پاركتىڭ تۇبىنە دەيىن بارىپ قالىپتى. بۇرىلىپ تاستاق جولمەن باياۋ باسىپ كەرى ءجۇردى.
«بىلەسىڭ عوي، ەرىمبەت، مەن شەشەسىز ءوستىم. انا ماحابباتى دەگەندى سەزىنبەي كەلگەن اداممىن. قالاي اجالدان امان قالعانىمدى دا بىلەسىڭ. ءبىر كەزدەگى ەلىمىزدىڭ استاناسىندا جويقىن جەر سىلكىنىسى بولدى عوي. اۋىر ءزىلزالادان قانشاما ءۇي قيراپ، قانشاما ادام وپات بولدى. ءبىزدىڭ باسپانا كىرپىشتەن قالانعان، ۇستىندە بەتون پليتالار جابىلعان، ۇلكەن، جەر ءۇي بولىپتى. سونىڭ ءوزى قارا جەر تۋلاعاندا بۇرىش-بۇرىشى، دودەگەسى مورت كەتىپ، سۋىرىلىپ تۇسكەن اۋىر پليتالار شەشەم بايعۇستى باسىپ قالىپتى. سوندا بار-جوعى جيىرما ۇشتەگى كەلىنشەك. ءزىلزالادان كەيىن قۇتقارۋشىلار ۇيىندىلەردى ارشىپ، قۇلاعان، قاۋساعان ءۇي-ءۇيدى ءتىنتىپ، شالاجانسار جاتسا دا، ءتىرى ادام بار ما دەپ قاراپ كەلە جاتقاندا بىرەۋى تار قۋىستان ادامنىڭ دەنەسىن كورىپ، ءتىرى مە، جوق پا دەپ قولىن سالىپ جىبەرسە، ءبىر كەلىنشەك جاتىر دەيدى، دەنەسى سۋىپ كەتكەن. ايتكەنمەن ەكى جاقتاپ سۇيمەن سالىپ، پليتانى سىرعىتا يتەرىپ، ءمايىتتى كورسە، جاتىسى ەرسى ەكەن دەيدى. ساجدەگە جىعىلعانداي تىزەرلەپ، ماڭدايىن جەرگە قويعان ءمايىتتىڭ ەكى قولى ەكى ءبۇيىرىن جاۋىپ تۇرعان. قۇلاعان پليتا باس سۇيەگىن جانشىپ، ومىرتقاسىن ءۇزىپ جىبەرگەن سەكىلدى. قوي، ولەر ادام ءولدى، ۋاقىت تىعىز، تىرىلەردى تاۋىپ الايىق دەپ قۇتقارۋشىلار اۋىر پليتانى ەپپەن جاتقىزىپ، ارى قاراي كەتىپ قالادى. دەسە دە، الگى توپ ىشىندەگى ءبىر جىگىت ەكى ويلى بولىپ، الدە اۋەستىك بار، الدە باسقا پيعىلمەن، الدە جۇرەگى سەزدى، كىم بىلەدى، قالاي بولسا دا، قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن قايتا ورالىپ، ولگەن كەلىنشەكتىڭ قاسىنا كەلىپتى. تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، الگى قۋىستان باسىن سۇعىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتقان ءمايىتتىڭ قاتىپ قالعان شىنتاعىنىڭ تۇسىنان قولىن سالىپ جىبەرىپ تىنتە باستايدى. كەنەت قوبالجىي ەنتىگىپ، قۋىستان باسىن، قولىن شىعارىپ، اۋدەمجەر كەتىپ قالعان توپقا ايعاي سالىپتى، ءاي، قايتىڭدار، مۇنداي ءسابي بالا بار دەپ. قۇتقارۋشى توپ ۇيگە كەلىپ، ءمايىتتىڭ ۇستىندەگى پليتانى الىپ، سىنىق پەن ءۇيىندىنى تازالاپ، ارشىپ السا، تىزەرلەي بۇك ءتۇسىپ جاتقان ءمايىتتىڭ قوينىندا، ءدال كىندىگىنىڭ استىندا جاتىر دەيدى. ورالعان، قۇنداقتالعان قالپىندا. ءسويتىپ، الگى جاس كەلىنشەك بالام امان قالسىن دەپ ءوزىن قۇربان قىلىپتى. ءۇي قۇلاعاندا بۇك ءتۇسىپ، تىزەرلەپ، بالانى باۋىرىنا الىپ جاتا قالعان عوي. جىگىتتەر نارەستەنى قولعا العاندا پىسىلداپ ۇيقتاپ جاتىر دەيدى».
«سول بالا سەنسىڭ...»
«ءيا، سول بالا مەن ەكەمىن، ەرىمبەت».
«ە، بىلەم عوي، سەن بۇل جايتتى ەسكە العاندى ۇناتا بەرمەيتىن ەدىڭ عوي».
«ەسكە الىپ وتىرعانىم... ەسكە الىپ وتىرعانىم، شەشەسىز وسسەم دە، انا ماحابباتىن سەزىنبەي كەلسەم دە، مەنى جارىق دۇنيەگە اكەلگەن انامنىڭ وسى قايراتىن، ءوزىن قۇربان ەتىپ، بالانى امان الىپ قالعان ەلەۋسىز عانا ەرلىگىن، جەر تۋلاعان ساتتە ساسپاي، ساسقالاقتاماي، بالام امان قالسىن دەپ جانۇشىرا تاپقان امالىن كوز الدىما ەلەستەتتىم عوي. تالاي مارتە. انانىڭ بالاعا دەگەن سەزىمىنىڭ كۇشتىلىگىنە ءتانتى بولىپ، تاماعىما وكسىك تىعىلىپ، كوزىمە جاس كەلىپ، تالەيىمە قايران قالۋشى ەدىم. قۇدانىڭ قۇدىرەتى. كوزىن كورمەسەم دە، بەيشارا انام ءومىر بويى ماعان يدەال بولىپ كەلدى. قاراپ تۇرسام، انا دەگەن ءومىر بەرۋشى، تىرشىلىكتى جالعاستىرۋشى جان عوي. انا بولۋ – ءوزىڭنىڭ قالاۋىڭدى قۇربان ەتىپ، سول بالاعا ءبارىن بەرىپ، ءومىرىڭدى سوعان ارناۋ ەكەن عوي. مەنىڭ شەشەم ءومىرىن مەنى باعىپ-قاعۋعا ارناي الماسا دا، ءوزىن قۇربان ەتىپ جانىمدى امان الىپ قالدى. ونىڭ ەرلىگىن ىستەي الام با، مەنى ومىرگە اكەلگەن سول شەشەمدەي بولا الام با دەپ ءومىر بويى ويلانىپ كەلىپپىن. مىنە، وتىزدىڭ بەسەۋىنەن استىم، ءالى سول ساۋالىما جاۋاپ تابا الماپپىن».
«قىسقاسى...»
«قىسقاسى، مەن وسى ەكى-ءۇش كۇن ابدەن ويلانىپ، الدىرماۋعا بەكىندىم. قۇدىرەت بىزگە جان يەسىن سىيلادى، اكەلۋگە مىندەتتىمىن. دارىگەرلەر نە دەسە، و دەسىن...»
«نە دەپ تۇرسىڭ سەن؟! ءوزىڭ جامان اۋرۋعا كەزىگىپ تۇرساڭ دا، بالانى ومىرگە اكەلمەكسىڭ بە؟ جىندىسىڭ با سەن؟! كىسى اۋەلى ءوزىن ويلاۋ كەرەك، ال سەنىكى نە؟ ولەم دەگەن ءسوزىڭ بە بۇل؟ الدىمەن ءوزىڭ جاقسىلاپ ەمدەلىپ الشى، قازىرگى زاماندا لەيكەميا جازىلمايتىن دەرت ەمەس قوي. دارىگەرلەر بالا ءدارىنىڭ ۋىنا شىداماي ءولىپ كەتەدى دەسە، الدىرىپ تاستا. قىلمىس ەمەس قوي ول. قۇداي دەنگە ساۋلىق بەرسە، بالا اكەلەرسىڭ تاعى. سەن، حاۋا، بۇلاي سىڭار ەزۋلەگەنىڭدى قوي!»
«ساعان بالا كەرەك ەمەس پە؟» دەدى حاۋا ەرىمبەتكە قاراپ.
«سەنىڭ باسىڭدى جۇتىپ ومىرگە كەلگەن بالا كەرەك ەمەس. سەن، قيالي قاتىن، بۇل نيەتىڭنەن قايت. نە دەپ باستى قاتىرىپ تۇرسىڭ».
حاۋا ءۇنسىز كۇلدى.
«ەرەكە، اشۋىڭدى باس».
«باسپايمىن. ەندى بۇل ءسوزىڭدى ەستىمەيتىن بولايىن».
«ماقۇل» دەدى حاۋا جىميىپ.
ەكەۋى ەندى پاركتى ءۇنسىز ارالاپ كەتتى. بيە ساۋىم ۋاقىتتان سوڭ ورتا بويلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، ەتجەڭدى كۇيەۋىنىڭ جىپ-جىلى قولىنان ۇستاعان حاۋا تاعى سويلەپ كەتتى:
«ەرەكە، اعايىنى جوق، جالعىز جىگىت، ەشتەڭەسى جوق، سالت جىگىت دەگەندى ەلەمەي، اكەمنىڭ قارسى بولعانىنا قاراماي، ەتەگىڭنەن ۇستاپ ەدىم. قاتەلەسپەدىم. ۇشپاققا شىقپاساق تا، سەنىمەن باقىتتى عۇمىر كەشتىم دەپ ويلايمىن. ۇلدە مەن مۇلدەگە مالىنمادىم، ەليتاعا ۇقساپ اۋەدەگى درون-ۇيدە تۇرمادىم، ەكو-تاعام جەمەدىم، بىراق ادامنىڭ بۇل دۇنيەدەگى بار اڭسارى سول ما؟ ارينە، جوق. ساعان وكپەم جوق، ەرەكە. جاس كەزىڭدەگى كەيبىر قىلىقتارىڭدى دا كەشىردىم. مەنى جىلاتقان كۇندەرىڭدى دە كەشىردىم. سول كەزدە-اق كەشىرگەمىن، ءوزىڭ بىلەسىڭ. كەشىرە الساق، بويىمىز جەڭىلەيىپ قالادى عوي، جۇرەگىمىز تازارىپ قالادى عوي. ال ءسابيدى دۇنيەگە اكەلۋ كەرەك. ءوزى بەرگەن قۇدىرەت ءوزى جەتكىزەر. ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار دەگەن. ماڭدايىنا جازىلعان عۇمىرى دا بار شىعار».
***
ۇرەيلى ءۇش كۇننەن كەيىن ۇيقىسى بۇزىلىپ، اسقا تابەتى جوعالعان، سالى سۋعا كەتىپ، ەڭسەسى تۇسكەن ەرىمبەت تاعى دا ماحاللا جاندەرمەرياسىنا كەلدى. لي جاندارم ورنىنان تۇرىپ، جىميىپ قارسى الدى.
«ءيا، ەرىمبەت مىرزا، كوڭىل كۇيىڭىز قالاي؟»
«بىزدە قانداي كوڭىل كۇي بولۋشى ەدى، الدە ادەيى سۇرايسىز با. ءۇش ءتۇن ۇيقتاماي شىقتىم. ساماي شاشىم اعارىپ كەتىپتى وسى ءۇش تۇندە. كىسىنىڭ جانىن الاردا ازىرەيىل بۇلاي قيناماس».
«كەشىرىم سۇرايمىن، ەرىمبەت مىرزا. ارتىنان ويلاسام، راسىندا دا سىزگە اۋىرلاۋ شارت قويىپپىن. ارتىقتاۋ كەتىپپىن، كەشىرىم ەتىڭىز».
ەرىمبەت باسىن كوتەرىپ، كوزىنە تۋرا قاراپ، جاندارمدى تانىماي قالدى. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىنعى سۇلتان ەمەس، ءسوزى مايدا، مىنەزى جۇمساق. ياپىر-اۋ، بۇل بالە تاعى نە ويلاپ تاپتى ەكەن، ارتىنا ساقتاعان سىرى بار ما، الدە توبەدەن تاستاپ جىبەرەر ءزىلى بار ما، دەپ ويلادى ەرىمبەت.
«عافۋ ەتىڭىز. سىزدەن ءبىر نارسە سۇراسام بولا ما؟» دەدى سۇلتان لي.
«سۇراڭىز».
«ايەلىڭىزدىڭ اتى-ءجونى كىم ەدى؟»
«حاۋا».
«تولىق اتى-ءجونى؟»
«حاۋا ەرمۇراتقىزى».
«ول كىسى ءۇشىنشى جەر-جاھان سوعىسىندا وسى مەگاپوليستىڭ تۇبىندەگى NN گەتتودا كىم بولىپ ىستەپ ەدى؟»
«مەيىربيكە بولدى-اۋ، بىلۋىمشە».
«قايتىس بولعانىنا ەكى جىل بولدى، ءيا؟»
«ءيا».
«مەن ءوتىنىش جازىپ قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىنەن وسى گەتتوعا قاتىستى ءبىرتالاي قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن الدىم. – دەدى سۇلتان تۇرەگەپ تۇرعان قالپى ۇستەلىنىڭ تارتپاسىنان جۋان-جۋان بىرنەشە پاپكىنى سۋىرىپ الىپ جاتىپ. - كەشە عانا قولىما ءتيدى. حاۋا ەرمۇراتقىزى تۋرالى دا سۇراۋ جاساتقان ەدىم. باعىما قاراي، ول كىسىنىڭ جەكە ءىسى سارى مايداي ساقتاۋلى تۇر».
«بايبىشەمنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ەكى جىل. – دەدى ەرىمبەت ەدەنگە قاراپ وتىرىپ قاجىعان، شارشاڭقى ۇنمەن. – بالامىزدىڭ سوت شەشىمىمەن، كورپوراتسياعا، وي، الگى... قوعام ۇيىنە تاربيەگە الىنۋىنا ونىڭ ەش قاتىسى جوق قوي. قايتا، كوزى ءتىرى بولعاندا ول بەيشارا بۇل قياناتقا توزبەس ەدى».
«جوق، مەن باسقا ماسەلە بويىنشا حابارلاسىپ ەدىم، ەرەكە».
ەرەكە؟ مىنا بالا قازاق داستۇرىمەن ەرەكەگە كوشتى، ءبىر تىقىر تايانىپ تۇر-اۋ، دەپ ويلادى ەرىمبەت.
«حاۋا جەڭگەمىز گەتتوعا قامالعان، سوندا رەزەرۆاتسيادا ءومىر سۇرگەن ءبىراز اداممەن بايلانىستا بولىپتى» دەدى لي. ورنىنا وتىرىپ، ۇستەل ۇستىندەگى الدەبىر جۋان، سۇر پاپكانى الىپ اقتارا باستادى:
«مىنە، فوتوسۋرەتى دە بار ەكەن اپايدىڭ. ورىنسىزداۋ بولسا دا، سىزگە ءبىر سۇراق قويايىنشى، جەڭگەمىز نەدەن قايتىس بولدى؟»
«جامان اۋرۋدان».
«ودان ەمدەلۋگە بولمادى ما ەكەن، قازىرگى مەديتسينادا نەشە ءتۇرلى ادىستەر بار، جاڭا اپپاراتتار بار دەگەندەي...»
«ارينە، بولار ەدى، بىراق ول ۇلىمىزدىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن قالادى. ۇلدى دۇنيەگە كەلتىرمەسە، تەحنولوگيانىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار، ەمدەيمىز، دەپتى دارىگەرلەر. حاۋا بىراق ول جولدان باس تارتتى».
سۇلتان لي ورنىنان تۇرىپ كەتتى. جاسىل كوزى جالت ەتىپ، ءوڭى كۇرەڭىتىپ بىرەر ءسات تۇردى.
«عاجاپ، عاجاپ! ول كىسى وسىنداي شەشىم قابىلدادى ما؟!»
ەرىمبەت ءليدىڭ جۇزىنە وسىنىڭ ەسى دۇرىس پا دەگەندەي اڭىرايىپ ءبىر قارادى دا قويدى. جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى.
«مۇنداي دا بولادى ەكەن-اۋ!..»
«قالاي دەسە بولادى، - دەدى ەرىمبەت اۋىر كۇرسىنىپ. – دارىگەرلەر ەكىنىڭ ءبىرى دەپ شارت قويعاندا حاۋا ءسابيدى دۇنيەگە اكەلەم دەپ شەشىم قابىلدادى. ۇرىستىم ەسىڭ دۇرىس پا دەپ. قويساڭشى بالانىڭ قىلىعىن ىستەمەي دەپ. ماعان سەنىڭ اماندىعىڭ كەرەك، نارەستەنى اكەلىپ، ءوزىڭ كەتىپ قالساڭ، ول جەتىمگە قالاي قارايمىن مەن دەپ. ەرىمبەت، دەدى سوندا. ەرىمبەت، مەن ىشتەگى بالادان باس تارتىپ، جامان اۋرۋدان قۇتىلسام دەپ قانشا ەمدەلسەم دە، ودان قۇلانتازا جازىلىپ كەتەتىنىمە ەشكىم كەپىل بولا المايدى. ول – ءبىر. ەكىنشى، ەمدەلىپ شىقتىم دەيىن، جاقسى، سودان كەيىن بالا كوتەرە الام با، جوق پا، تاعى كەپىلدىك جوق. ءبىر مارتە بالا بەرگەن قۇدىرەت ەكىنشى رەت بەرە مە، مويىنعا بۇرشاق سالىپ، زار يلەپ تىلەپ العان بالانى الدىرتىپ تاستاسام؟ بالاسىز وتكەن عۇمىر باقىتتى عۇمىر دەپ ايتا الماس ەدىم ءوز باسىم. ونىڭ ۇستىنە ىشتەگى شارانا - ۇل ەكەن، ەرىمبەت. سوعىستان كەيىن سەلدىرەپ قالعان ءبىز سەكىلدى ازعانا جۇرت جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتپەسىن دەسەك، بىزگە ۇل بالا كەرەك. ۇرپاق كەرەك. اتىڭ وشكىر جاھان سوعىسىنان سوڭ ورتتەن كەيىنگى جاس بۇتاداي سەلدىرەپ قالدىق. جۇرتىمىز جەر بەتىنەن كوشپەسىن دەسەك... حاۋا، دەدىم مەن شىداي الماي، باسىمىز جاس، قارتايىپ تۇرعامىز جوق، بىردەمەسى بولار، سودان سوڭ... كىم ايتتى ساعان ۇرپاقسىز ءومىر باقىتسىز ءومىر دەپ. مۇلدەم ولاي ەمەس. ول ءسوزىڭنىڭ دە جانى بار شىعار، دەدى حاۋا، بىراق مەنىڭ جاعدايىمدا ءوزىمدى قۇربان قىلعانىم – ەڭ دۇرىس شەشىم. جامان اۋرۋىمەن تور تاستاپ اجال شىركىن ءبارىبىر قويمايىن دەپ تۇر. مەنى تاڭداپ تۇر ول. قازىر قۇرىقتان قۇتىلسام، ەرتەڭ قىلشا مويىنعا سارت ەتكىزىپ قايتا سالۋى مۇمكىن. تاڭداعانى مەن ەكەمىن، السا، السىن، سولاي-اق بولسىن... تاعدىر دەگەن وسى ەمەس پە، ەرىمبەت. كەشەگى الاپات سوعىستا قازا تاپقان بوزداقتاردان، رەزەرۆاتسيادا اشتىقتان ولگەن جاس بالالاردان جانىم ارتىق پا، باسىم ارداقتى ما. جازمىشتان وزمىش جوق. مۇنى... سانام ءتۇيسىنىپ، جۇرەگىم سەزىپ تۇر. تۇلا بويىممەن سەزەمىن. بىراق جۇرەگىمدە قورقىنىش جوق. ۇرەي جوق. بىلەمىن، قۇدىرەتتىڭ ءوزى تاعدىردى سىزىپ بەرەدى. ءبىز ونىڭ سىرىن ۇعا الماسپىز. اقىرەتتىڭ بارى راس بولسا، تاڭدا ماحشاردا جۇزدەسەرمىز. سۇرەمىز بىرگە سوندا. ءبىر عانا اتتەڭ-اي بار، ول - ۇلىمنىڭ جەتىم ءوسۋى، اناسىز ءوسۋى. وعان نە شارا بار بىزدە، نە ىستەي الامىز؟ ەشتەڭە. ول دا جازمىش شىعار. رەتى كەلسە، ساليقالى بىرەۋ جولىقسا، شەشە ورنىنا شەشە تابارسىڭ... رەتى كەلمەسە، ۇلىمدى ەشكىمگە جاۋتەڭدەتپەي وسىرەرسىڭ، ەرەكە. مەن ساعان سەنەمىن، ارىستانىم. سەنىڭ ءوڭىڭ سۋىق بولعانىمەن مەيىرىم ۇيالاعان، جىلى جۇرەگىڭ بار، بالاجاندىسىڭ، مەنىڭ ورنىمدى جوقتاتپاي وسىرەرسىڭ. ءومىر شىركىن – ماڭگىلىك ەمەس قوي، تالقانىڭ تەز-اق تاۋسىلادى... مەن دە سوعىستى، لاگەردى، اشتىقتان شىبىنداي قىرىلعان ەلدى كورگەن اداممىن. ولىمنەن قورىقپايمىن. ءولىم - العانشا عانا ۇرەيلى. ولگەن سوڭ بىزگە ءبارىبىر. جاستىق شاق ءوتتى سوعىسپەن، سوعىستان كەيىنگى تاۋقىمەتپەن. ەندى بالا بەرگەندە، ودان قالاي باس تارتاسىڭ. اجال قازىر الدى نە، ون جىلدان كەيىن الدى نە، ءبارىبىر ەمەس پە. ماڭگى جۇرمەيمىز عوي. تاعدىردىڭ شەشىمى وسى بولسا، مويىنمەن كوتەرۋىمىز كەرەك. ومىرگە ۇرپاق كەلسە، ودان ارتىق نە باقىت بار، وتاعاسى. مەنىڭ شەشىمىم دەپ ساناما مۇنى، قۇدىرەتتىڭ ماڭدايعا جازعانى دەپ ءبىل...»
ەرىمبەت سول كەزدى كوز الدىنا ەلەستەتتى مە، ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز قالدى.
«...ءجا، سونىمەن، قىسقاسى، حاۋا ءتورت-بەس اي وتپەي، التى جارىم ايلىق قىزىل شاقانى ومىرگە اكەلدى. قۋانىشىندا شەك بولمادى. قۋانعانى سونداي، كوزىنىڭ جاسى مونشاقتاپ جىلاي بەرەدى. بالا تاپقان سوڭ دا دارىگەرلەر ەمدەۋگە ىقىلاس ءبىلدىردى. مەن دە ەمدەلۋ كەرەك دەدىم. ول قارسى بولدى، ەمدى تەگىس قابىلداسام، بالا ەمىزە المايتىن بولام، ەمشەك ءسۇتى نارەستەگە جاراماي قالادى دەپ. بىراق مەن جولىن تاپتىم، – قالا سىرتىندا بيە بايلايتىن كىسىمەن كەلىسىپ، باعاسى ۋداي بولسا دا، قازىر جىلقى باعۋ، بيە بايلاۋ دەگەن قالىپ بارادى عوي، – ساۋمالدى ساتىپ الىپ، شاقالاقتىڭ اۋزىنا تامىزىپ، ەپتەپ-ەپتەپ ىشكىزىپ، بيە سۇتىنە ۇيرەتتىك. وعان دا قۋاندىق. ءوز باسىم قاتتى سەندىم ەمدەلىپ، جازىلىپ كەتەدى دەپ. حاۋا دا سونداي سەنىمدە بولعان سياقتى ەدى. دارىگەرلەر دە، وي، قازىر لەيكەميا وبىرعا جاتپايدى، نانوتەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن جازىپ الامىز دەدى. تىم قۇرسا، بالام قاز باسىپ جۇرگەنىنشە شىداي تۇرسام، دەدى ءبىر كۇنى حاۋا. قۇداي اۋزىنا سالدى ما، اقىرى سولاي بولدى. ۇلىمىز ءتاي-ءتاي باسقان كەزدە تۇساۋىن كەستى دە، جۇرەگى مەيىرىمگە تولى، قايران حاۋام ءجۇردى دە كەتتى. ءوزى ايتقانداي، راس، جازمىشتان وزمىش جوق ەكەن. جوقتى بار قىلاتىن، باردى كول قىلاتىن نانوتەحنولوگياسى دا كومەكتەسە المادى. ءومىر شىركىن ءتاتتى عوي، ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى ەكەن، ارتىنان سولقىلداپ جىلاپ قالساق تا، سۇم دۇنيە ءوزىنىڭ شىعىرشىعىن تارتىپ، ديىرمەن تاسىن اينالدىرا جونەلدى. بارىنەن بۇرىن ءتىلى شىعا باستاعان ۇلىما قيىن بولدى. ەلەڭدەپ اناسىن ءالى كۇنگە كۇتۋمەن جۇرگەنىن كورگەنىمدە جۇرەگىم ەزىلىپ، كوكىرەگىم قارس ايىرىلادى. ءسابيدىڭ ءتىلى، بالانىڭ كۇلكىسى ءبارىن ۇمىتتىرادى دەسەك تە، قۋ كەۋدە قوڭىلتاقسىپ تۇرادى ەكەن... ءوستىپ يتشىلەپ ءسۇرىپ جاتقانىمدا سەن جارالى قۇسقا تاس اتاسىڭ. تىرشىلىگىمنىڭ ءسانى، ءومىرىمنىڭ ءمانى دەپ تاپقان ۇلىمدى سەن سوت شەشىمىمەن كورپوراتسياعا، ءاي، الگى قوعام تاربيەسى ۇيىنە وتكىزەم دەپ قيعىلىق سالاسىڭ. ءۇۋھ!.. ودان دا مەنى اتىپ تاستاپ، مايىتىمنەن اتتاپ ءوتىپ، تارتىپ الىپ كەت جالعىزىمدى. شىققىر كوزىم شىرىلداتىپ اكەتىپ بارا جاتقانىن كورمەي-اق قويسىن».
«عافۋ، عافۋ، ەراعا، كەشىرىم سۇرايمىن، ات-شاپان ايىپ مەنىكى. زاڭ تالابى بار، ارينە، ايتكەنمەن كىسىمەن ءتىل تابىسا الۋىمىز دا كەرەك، مەن سول جاعىن ۇمىتىپپىن، كەشىرىم وتىنەم».
سۇلتان لي كابينەتىندە ارى-بەرى ويقاستاپ، ەر باتقان اتتاي قايقاڭداپ ءبىراز ءجۇردى دە، سويلەپ كەتتى:
«البەتتە، مەن كوپ ءومىر كورگەمىن جوق، اعاسى، دەگەنمەن كەشەگى قاندى سوعىستا ادامزاتتىڭ ارتىق اۋزى دەپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتار ماسىل دەپ، ودان قالسا، سەكتانتتار دەپ ءبىزدىڭ ەلدەگى كەيبىر الەۋمەتكە رەزەرۆاتسيا جاساعانىن بىلەسىز. مەن سول توپقا تۇسكەن ءبىر اۋلەتتىڭ ءۇمىت كۇتكەن بالاسى ەدىم، جاسىم سوندا التىدا ەكەن. ءبارى كوز الدىمدا. جاۋ ءبىزدى مالدان تومەن ساناپ تار اۋدانداعى گەتتوعا قامادى. ءجۇز مىڭداپ قامادى. گەتتو ىشىندەگى ادام توزگىسىز تىرشىلىك قانداي: اشتىقتان السىرەگەن جۇرت، اڭىراعان كەمپىر، كۇرسىنگەن شال - ءبارى كوز الدىمدا. شەشەم دىنگە قاتتى بەرىلگەن ادام ەدى. كۇندىز-ءتۇنى ەرنى جىبىرلاپ دۇعاسىن وقىپ جاتاتىن. بارىنەن بۇرىن ءبىز تىرشىلىك ەتكەن گەتتوداعى بالالارعا قيىن بولدى. اجال اۋزىندا تۇرعان بالالار، ىشىندە مەن دە بارمىن، البەتتە، ەرتەڭىن بولجاي الماسا دا، تويىپ تاماق ىشپەگەن سوڭ جوقتان وزگەگە جىلاپ، ىڭىرسىپ، ۇلكەندەردىڭ مازاسىن الاتىن كورىنەمىز. گەتتوداعى جاعداي الگىندەي بولعاندا، كەلەشەك ءتىپتى قاراڭعى بولاتىن. ءولىم لاگەرىنە ايدالىپ كەتۋ قاۋپى كۇشتى ول كەزدە. قارا جۇرەك دۇشپاندا اياۋشىلىق جوق. ۇلكەن-كىشى دەمەي اجال كامەراسىنا ايداپ اكەتۋى وپ-وڭاي بولاتىن. شەشەم ەكەۋمىز گەتتودا ءبىر جىلداي تۇردىق. ءبىر جىلدان كەيىن اشارشىلىق باستالدى. كىسى باسىنا ساناپ بەرەتىن قارا سۋ مەن قارا نان جۇعىنعا جۇق بولمايدى. كارى-قۇرتاڭ ءولىمدى قارسى الۋعا دايىندالا باستادى. ونى مەن، التى جاسار بالا، قايدان تۇسىنەم، كەيىن ەستىگەن اڭگىمەم عوي. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە گەتتو ىشىندە سۇزەك باستالدى دەگەن قاۋەسەت شىعىپتى، ويتكەنى مۇنداعى ەل اشتىقتان ەمەس، سۇزەكتەن ءولىپ جاتىر دەگەن ءسوز تاراعان. سودان، قويشى، قالاداعى اسكەري وكىمەتتىڭ پارمەنىمەن سانيتارلار گەتتو ىشىنە دەزينفەكتسيا جاساۋعا كىرە باستادى. بۇل كەزدە ءولىم-ءجىتىم كوبەيگەن. قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلىپ قالعان شاق. ەل قازاق تاريحىنداعى 1932 جىلدىڭ گەنوتسيدىندەي باسىبايلى ولىمگە كەسىلگەنىن تۇسىنە باستاعان. تىكەنەك سىم قورشاعان، سىرتىندا اسكەر كۇزەتكەن گەتتونىڭ ءار تۇسىنان كىرەتىن جولدارى بار ەدى، سول جولدارمەن سانيتار كولىكتەرى كىرىپ، سۇزەككە قارسى تازالىق باستالىپ كەتتى. سۇزەك گەتتو سىرتىنا شىعىپ كەتسە، اسكەرگە جۇعۋى، قالاداعى ەلگە تاراۋى مۇمكىن. وكىمەت وسىدان قورقادى عوي. ءجا، سونىمەن سانيتار قىز-جىگىتتەر ءجيى كەلەتىن بولدى. بەتىن عانا تۇمشالاپ قويماي، باس-اياقتى تولىق جاباتىن ارناۋلى كيىمدەرىن كيىپ، اساي-مۇسەيىن قولعا العان سانيتارلار سانتەحنيكا قۇبىرى، جەرتولە، قويشى، ايتەۋىر قۋىس-قۋىس، بۇرىش-بۇرىشتى تۇك قالدىرماي، الدەنە سەۋىپ، پىشىلداتىپ، ىسىلداتىپ جاتاتىن. ءمايىتتى مىندەتتى تۇردە. بۇرىن كىسى نەدەن ءولدى ەكەن دەپ ءمايىتتى تەكسەرۋگە اكەتىپ جاتاتىن، ەندى ەشكىم جولاعىسى كەلمەيدى. تۇمشالانىپ العان سانيتار قۇرال-جابدىعىن سايلاپ اكەلىپ، كوبىك شاشىپ ءمايىتتى اق قويمالجىڭعا كومىپ كەتەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اۋرۋ شەشەمنىڭ سونداي سانيتارلاردىڭ بىرەۋىمەن سويلەسىپ جۇرگەنىن بايقادىم، تىزگىن ۇشىمەن حابارلاسىپ، الگىلەردەن العان ازىن-اۋلاق ازىقتى مەنىڭ اۋزىما اكەلىپ تىعاتىن. ءبىر كۇنى توبەمنەن جاي ءتۇسىردى. سۇلتان بالام، سەنەن جاسىرىپ كەلدىم، ەندى ايتۋعا تۋرا كەلىپ تۇر، مىنا اۋرۋ مەنى الماي قويماس، جاعدايىمىز مىناۋ، سەنىڭ شىن شەشەڭ مەن ەمەس، باسقا، مەن وگەي شەشەڭمىن، سەنىڭ ءوز شەشەڭ قالادا تۇرادى، سەنىڭ سوعان بارۋىڭ كەرەك دەپ. بالامىن عوي، ءسوزىن ۇعا قويماسام دا، ءوڭىن قاتايتىپ العان شەشەمنىڭ سۋىق جۇزىنە قاراپ، شار ەتىپ جىلاپ جىبەردىم. ولاي ايتپا، دەپ ەڭىرەپپىن. شەشەم، شىندىق وسى، التىنىم، سەنىڭ قالاعا، ءوز شەشەڭە بارۋىڭ كەرەك دەپ، سابىرمەن الدەنەنى تۇسىندىرمەك بولادى. ونى تۇسىنە قوياتىن مەن بە، جانىم الاي-تۇلەي بولىپ، سويلەمە ولاي دەپ، باقىرا بەرسەم كەرەك. ءسوزدىڭ قىسقاسى، كونبەيتىنىمدى ءبىلىپ، الگى سانيتار قىزدىڭ كومەگىمەن ماعان ءدارى بەرىپ ۇيقتاتىپتى دا، ءمايىت تيەگەن كولىكتىڭ ىشىنە جاتقىزىپ سىرتقا الىپ شىعىپتى. ويانسام، ءبىر ۇيدە جاتىرمىن، باسىمدا قاراقات كوزى كۇلىمدەپ الگى سانيتار قىز وتىر. كۇلىمسىرەپ، سۇلتان، وياندىڭ با، قورىقپا، قازىر قاۋىپسىز جەردەسىڭ. جۋىنىپ-شايىنىپ ال، ىستىق تاماق كۇتىپ تۇر، دەدى. قىسقاسى، مەن عانا ەمەس، سانيتار بولىپ جۇرگەن سول قىزدىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالدىق، سول قىزدىڭ كومەگىمەن ونداعان بالا گەتتودان سىرتقا شىعىپپىز، اجال اۋزىنان قالىپپىز. ەر جەتكەن سوڭ سول قىزدى - سول اپايدى كوپ ىزدەدىم، تابا المادىم. جاس بولعان سوڭ، قولىم قىسقا بولعان سوڭ تابىلمادى. قازىر مۇمكىندىگىم بار عوي، سوعىس جىلدارىنداعى ءارحيۆتى ىندەتىپ ءجۇرىپ، اپايدى تاۋىپ الدىم. ءتۇرى كوز الدىمدا، اتى-ءجونى ەسىمدە. ءيا، ول كىسىنىڭ اتى - حاۋا. حاۋا ەرمۇراتقىزى. تاپتىم-اۋ دەگەن شاعىمدا حاۋا اپاي بۇل دۇنيەدەن ءوتىپ كەتىپتى. بىراق جاقسىلىعىن ءتىرى تۇرعانىمدا ۇمىتام با. ول كىسىنىڭ جالعىز ۇلىن ارىز ءتۇستى دەپ قوعام ۇيىنە ءوز قولىممەن وتكىزەم بە. ەراعا، مەن پروگرامماعا بايلانعان بيوروبوت ەمەسپىن عوي، مەن دە جۇرەگى بار، سەزىمى بار اداممىن. ارىزدى جولىن تاۋىپ جاپتىرارمىن، الاڭداماڭىز. بۇرىنعىشا تىرشىلىك ەتە بەرىڭىز».
سۇلتان لي اڭگىمەسىن داۋسى قارلىعىپ، ارا-اراسىندا جوتكىرىنىپ، مۇنىڭ كوزىنە قاراماي ايتىپ شىققان ەدى. ەرىمبەت جاۋاپ بەرمەدى. مىنا وقيعانىڭ باسقا ارناعا ءتۇسىپ كەتكەنىنە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ايران-اسىر بولىپ وتىر ەدى.
«تەك ۇلدى بالاباقشادان شىعارىپ الىڭىز. – دەدى سۇلتان باياۋ ۇنمەن، ورىندىعىنا وتىرىپ جاتىپ. - ول جاققا بارماي-اق قويسىن. يۋۆەنال قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوزىنە تۇسىرمەڭىز. مەن بۇل جەردە ۇزاق وتىرماۋىم دا مۇمكىن. ىڭعايى كەلسە، بىرەر جىلدا قونىس اۋدارعانىڭىز دا دۇرىس شىعار. زاڭنىڭ اتى – زاڭ، ولاردىڭ تالابىمەن تالاسا المايمىز عوي».
ەرىمبەت قاتتى شارشاعانىن ەندى عانا سەزدى. تۇلا بويىمەن. بۋىن-بۋىنى السىرەپ قالىپتى، ەكى ۇمتىلىپ ورنىنان ارەڭ تۇرىپ، لي جاندارمعا العىس ايتۋدى دا ۇمىتىپ، سۇيرەتىلىپ دالاعا شىعىپ كەتتى.