كورنەكى سۋرەت: كۇزبەن جۇزدەسكەن اق قايىڭ. فوتو: اشىق دەرەككوز

1963 جىلى جارىق كورگەن «قوڭىر كۇز ەدى» اتتى العاشقى پوۆەسى جارق ەتكەن جازۋشى قاليحان ىسقاق قازاق ادەبيەتىندە اڭگىمە-پوۆەست جانرلارىنىڭ حاس شەبەرى بولدى. 1936 جىلى تۋعان قاليحان ىسقاقتىڭ 1939-1945 جىلدار ارالىعىندا وتكەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اۋىر كەزەڭىنە تۇستاس كەلگەن جۇدەۋ بالالىق شاعى «قوڭىر كۇز ەدى» پوۆەسىنىڭ باستى كەيىپكەرلەرى قاسىم، قومشاباي، التىنداردىڭ بالالىق شاقتارىنا ۇقساس ەدى.  نازارلارىڭىزعا قارىمدى قالامگەردىڭ تىرناقالدى تۋىندىسىن ۇسىنامىز.

قازاقتىڭ بەلگلى جازۋشىسى قاليحان ىسقاق. فوتو: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنانا

قوڭىر كۇز ەدى. اق جاۋىن سەبەلەپ تۇر. جول لايساڭ.
التاي ءوڭىرىنىڭ ەڭ ءبىر جۇدەڭ شاعى، كوڭىلسىز شاعى. سوقىر تۇمان ونىڭ بيىك سىلەمدەرىن جىم-جىلاس قىپ جۇتىپ قويىپتى. ەندى بوكتەرلەپ كەلىپ قانات جايىپ كۇرگەيلەپ العان. تاۋ دا بىرتە-بىرتە الاسارىپ، ادىرلى جوتا-قىراتقا اينالىپ شوگىپ بارا جاتقان سياقتى. ءار جەردە سەلدىرەگەن ويدىم-ويدىم شوق اعاشتار بولماسا، ەتەكتە بۇرىنعىداي نۋ ورمان دا جوق، ۇركىپ بارىپ سوناۋ جوعارىداعى القىم-القىمدارعا تىعىلىپ قالىپتى. قاراعايلى وزەككە كىرە بەرگەنىمدە وكپە تۇستاعى جىلعادان سالدىرلاعان دىبىس ەستىلدى. ارتىنشا-اق سۇرلەم تيەگەن ىردۋان اربا شىعا كەلدى. جاناسالاپ كۇرە جولعا تۇسكەندە دەلبە ۇستاعان ادامنىڭ ايەل ەكەنىن اڭعاردىم. اق ءتۇبىت شالىمەن باسىن تۇمشالاپ وراپ تاستاعان اقسۇر كەلىنشەك مەنى ەندى عانا بايقاپ، وزىپ بارىپ اتىن تەجەدى. سوسىن تانىپ الايىنشى دەگەندەي بەتىمە تەسىلە قارادى.
- جانىم-اۋ، قاسىمبىسىڭ؟ – دەپ اڭىرىپ قالدى. ۇزىن كىرپىكتى ءمولدىر قاراقات كوزى مەن سىڭعىرلاعان اشىق داۋىسىنان ءوزىمىزدىڭ التىندى بىردەن تاني كەتتىم.
- ياپىرماۋ، اداسىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟ قايدان كەلەسىڭ؟ قايدا باراسىڭ؟ - دەپ سۇراۋدى ءۇستى-ۇستىنە قاپالاقتاتىپ جاتىر. استىنا توسەگەن قۇرعاق ءشوپتى سۇرلەم ۇستىنە جازىڭقىراپ، قاسىنان ورىن نۇسقادى دا:
- وتىرساڭشى ەندى، وتىر! - دەدى.
التىنمەن كەزدەسەمىن-اۋ دەپ ءتىپتى ويلاعان جوق ەدىم. ورتا بويلى، قىپشا بەل، قاراقات كەز، ەكى بەتىنىڭ قانى تامعان اق سازانداي سۇلۋ كەلىنشەك كوز الدىمدا ەلەستەيتىن دە تۇراتىن. قازىر الاسا بويلى، دوڭگەلەك بەت، تولعان ۇرشىقتاي دوڭگەلەنگەن ايەلدى كەزدەستىرگەنىمە ىشتەي قارنىم اشىپ قالعان سياقتى. قانشاما ءىش-بااۋىرىما كىرىپ، جالباراقتاعانىمەن، نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، وعان ءبىر ءتۇرلى سالقىن جۇزدەستىم. مۇمكىن توسىنان كەزدەسكەندىكتەن بولار، الدە سۋىنىسىپ كەتكەندىكتەن شىعار، ايتەۋىر توسىرقاۋ بار. اۋزىما ءسوز دە تۇسپەي، العاشقى ءتىل قاتقانىم «قايدان ءجۇرسىڭ؟» بولدى.
- قايدان ءجۇرسىڭ دەرىڭ بار ما.. ايتەۋىر تىرشىلىك قۋعان دا باياعى... التىندى بالا كەزىندە ءبىر كورىپ ەدىڭ، ورتادا زامان كەلىپ، زامان ءوتتى. سودان بەرى نە تولىپ، نە سولمادى دەيسىڭ... التىن بۇدان ارعىسىن قوزعاماي، ءسوزىنىڭ اياعىن قالجىڭعا اينالدىرعىسى كەلدى.
- ءباتىر-اۋ، ءوزىڭ ءتىپتى وزگەرمەپسىڭ عوي. بەت-اۋزىندا تىم بولماسا قىل-قىبىر اتاۋلىدان دا ىرىم جوق، - دەپ كۇلىپ الدى. بىراق مەن ۇندەمەي وتىرعان سوڭ ونىڭ دا جۇزىنەن كۇلكى تەز قاشتى. ءتوسىن تەۋىپ تۇرعان قوس ومىراۋىنان ءالسىن-ءالسىن سىرعي بەرگەن جەلبەگەي كۇپايكەنىڭ ءوڭىرىن قىمتاي ءتۇسىپ، ءزىل اربانى كەرىلە تارتىپ كەلە جاتقان قاراقەردىڭ سىلبىر جۇرىسىنەن كوز جازباي ءبىراز وتىردى.
- قايدان ءجۇرسىڭ دەرىڭ بار ما... وسى ءوزىمىزدىڭ توپقايىڭدا ءجۇرىپ جاتىرمىن. سيىر فەرماسىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن، -دەپ قويدى.
– ءوزىڭ نەمەنە، جايشامىسىڭ؟
- جايشا دا، شارۋامەن دە... مىنا سارىمساقتىدان شىعىپ ەدىم، كولىك كەزدەسپەي وسى تۇسقا مالشىنىپ ازار ىلىنگەنىم...
- ە...ە...- دەي سالدى ول...
* * *
ول مەنەن ەكى جاس ۇلكەن ەدى. ءبىر مەكتەپتە، ءبىر كلاستا وقىدىق. ءبىزدىڭ قىزداردىڭ ىشىندەگى كورىكتىسى دە التىن بولاتىن. ءارى تاماشا ءانشى ەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتىلماستاي بولىپ، كوكەيىمدە جاتتالىپ قالعان سول ءبىر ءانى. مەنىڭ بالالىق شاعىمنىڭ نەبىر قيالعا تولى ءتاتتى كەزەڭى دە وسى انمەن باستالعان. قازىر دە سول ءاندى ەستي قالسام، كوز الدىمنان باياعى ءبىر بالالىق شاعىم، العاش وسكەن اۋىلىم ەلەستەپ ءوتىپ جاتادى... اۋىلداعى جەتى كلاستىق مەكتەپتى ءبىتىردىم دە، «بالاسىڭ عوي، جۇمىس ىستەپ سەن نە جارىتاسىڭ، وقى» دەپ شال-كەمپىر دىگىرلەپ قويماعان سوڭ وتىز شاقىرىم جەردەگى توپقايىڭنىڭ مەكتەپ-ينتەرناتىنا كەلدىم. مەكتەپ ديرەكتورى ورتا جاستاعى، ءبىر كوزىنىڭ بيدايداي اعى بار، كۇبىقارىن جۋان كىسى ەكەن. ارىزىم مەن كۋالىگىمدى وقىپ شىعىپ، ءبىراز ۋاقىت ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا سۇيەنىپ ىڭىرانىپ جاتىپ الدى. مەنىڭ اياعىمداعى كون ەتىگىمە، بۇتىمداعى ەستەككە بوياعان ەسكى جارعاق شالبارىما ۇزاق تەسىلدى. مەنى ونشا جاقتىرىپ وتىرعان جوق سياقتى. كوز قاراسىندا «وسى دا وقىماق پا؟» دەگەن كۇدىك بار. وسى بويدا ماي مۇرىنىن شۇرىلداتىپ، دەمىگىپ ءبىراز جاتتى دا، ورىڭدىقتى سىقىرلاتا ويباي سالعىزىپ، كەۋدەسىن كوتەرىپ الدى.
- ىم...م، وقىعىم كەلەدى دە، سولاي دە.. .جارايدى، مەكتەپكە قابىلدايمىز، ال ەندى «ىنتىرناتقا» الۋ جاعىن... ونى ەندى... ىم...م، سەلسەبەتتەن پاناسىز، اكە-شەشەسى جوق دەگەن «سپراپكە» دە الا كەلمەگەن ەكەنسىڭ... ىم...م، ونى ەندى «پابەدەنيەڭە» قاراي كورەرمىز...
ديرەكتور شارشاپ-شالدىعىپ ءبىر اۋىز ءسوزدى زورعا تاۋىستى دا، ارىزىمىزدى ستول ۇستىنە سەرپە سالىپ، ارقالىققا سىلق ەتتى. تاعى دا دىم سىزباي ءۇنسىز جاتتى. He دە بولسا ءبىر لەبىزىن ەستىپ كەتەيىن دەپ مەن دە ءمىز باقپاي وتىرىپ الدىم. وزىمە بەلگىلى، ەگەر ينتەرناتقا قابىلداماسا وقي الاتىن ءتۇرىم جوق. ءبىر زاماتتا بارىپ:
- جاتار جەرىڭ بار ما ەدى؟ جوق بولسا «ىنتىرناتتىڭ» جاتاعىنا بىردەمە ەتىپ تۇنەپ شىعارسىڭ. ەرتەڭ كەل، - دەپ قىر ەتە قالدى. كومەيىنىڭ بوستاۋ ەكەنىن سەزگەن سوڭ، «الماي قايدا باراسىڭ» دەگەن ويمەن ۇندەمەي عانا اياعىمنىڭ ۇشىمەن باسىپ تىسقا شىقتىم.
* * *
ءوزىم ءوز بولىپ تۇزگە اياق باسقانىم وسى. اعايىن-جۇراعات جوق. قوندىرا قويشى دەپ تانىمايتىن ادامدارعا كيىپ-جارىپ جەتىپ بارۋعا ۇيالدىم. امال جوق، قىسىلا-قىسىلا جاتاققا كەلدىم. جاتاقحانا باراق سياقتى ۇزىننان-ۇزاق سوپايعان زال ەكەن. بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا دىڭكيىپ قاراقوجالاق پەش تۇر. كوگەندەگەن قوزىداي قاتار-قاتار جىپىرلاعان كەرەۋەت. اشىلىپ-شاشىلىپ جاتقان توسەك-ورىن. بەس-التى بالا ستول باسىندا كىتاپ وقىپ وتىر ەكەن، مەن بولمەگە كىرىسىمەن كىتاپتان باستارىن الىسىپ، يت كورگەن مىسىقتاي ۇدىرەيىسە قالدى. اياق كيىمىن شەشپەستەن تەڭكەيىپ توسەك ۇستىندە جاتقان كەكىل شاشتى، يمەگەن قارا باسىن كوتەرىپ، مەنىڭ باس-اياعىمدى شولىپ شىقتى. سوسىن دۇرديگەن جالاق ەرنىن جالاپ-جالاپ قويدى.

- نەمەنە، ينتەرناتقا ءتۇستىڭ بە؟ - دەدى. ءسوز ىڭعايىنا قاراعاندا، وسىنداعى دوكەيدىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. قوندىرماي قۋىپ شىعا ما دەپ قاۋىپتەندىم دە:

- يە، - دەپ باس يزەگەن بولدىم.

- قاي كلاستا وقيسىڭ؟
- سەگىزىنشى.
- ءدويت دە...گەن، بىرگە وقيدى ەكەنبىز عوي. كەل، كەل! مەنىڭ جانىمدا ءازىر ەشكىم جوق. مۇندا ورىن جەتپەيدى، ەكى بالاعا ءبىر كويكا. كەل، كەل! دورباڭا دا ورىن تابىلادى، مەنىڭ ساندىعىم ۇلكەن! - دەپ كيىپ-جارىپ بارادى. ءوزى كەلىپ ارقامنان قاقپايلاپ توسەگىنە وتىرعىزدى. ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانداي-اق استى-ۇستىمە ءتۇستى. - نەمەنە، مۇنىڭ ءىشى تولعان باۋىرساق شىعار؟
- جوق، انشەيىن كيىم-كەشەكتەر عوي.
سول-اق ەكەن، ونىڭ قاباعى سالبىراپ جونەلدى. الگىندەي ەمەس، ۇيىرسەكتىگى باسىلىپ، بىرجيىپ-تىرجيىپ، ماڭدايى جيىرىلىپ كەتتى. دەگەنمەن رەنىشىن بىلدىرگىسى كەلمەي:
- ونىڭ دا دۇرىس. اشتان ولمەيسىڭ. وسىندا الدە كىمدەر سىرتقا شىعا قالسا بولدى، قابىنىڭ سىرتىنان مايىن اعىزىپ-تامىزىپ باۋىرساق ارقالاپ جۇرگەنى. جۇرەگىڭ اينيدى! - دەپ تىجىرىنىپ قويدى. ىشىمنەن «وي، كوزەلىم-اي، ەگەر وسى دوربانىڭ ىشىندە باۋىرساق بولىپ، الدىڭا اشىپ قويسا اي-شايعا قاراماي-اق كۇيسەر ەدىڭ-اۋ» دەپ وتىرمىن. كىرپيازسي قالعانىن مىنا نەمەنىڭ. بۇدان كەيىن ول مەنىمەن كوپ سويلەسكەن جوق. كىتاپ وقىپ وتىرعان الاسا بويلى قارا دومالاق بالاعا بۇرىلدى.
- ەي، جارىقجۇلدىز، سەن باكەنە نەمەسىڭ عوي، قاسىم ەكەۋلەرىڭ جاتساڭدار قايتەدى، مەنىڭ كويكەم ەكەۋمىزگە تار كەلەتىن شىعار، - دەپ دوربامدى الدى دا، قاتارداعى توسەكتىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەردى. قارا دومالىقتىڭ توستاعانداي ەكى كوزى جاپاق-جاپاق ەتىپ، «نەگە لاقتىراسىڭ ەي» دەپ مىڭگىرلەگەننەن باسقاعا شاماسى كەلمەي قالدى. «قاپ، مىنا بۇكىردىڭ قورلىعىن-اي! اتتەڭ اۋىلدا بولساڭ شامام جەتپەسە دە ءبىر ايقاسار ەدىم-اۋ!» دەپ زىعىردانىم قايناپ تۇر. امال جوق، «اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى كەلەدى» دەگەن وسى. (بۇل قارا كازىر اۋىلدا تەرى جينايتىن اگەنت بولىپ ىستەپ ءجۇر دەيدى. كەزى كەلگەندە ايتارمىن دەپ وكپەمدى ءالى ساقتاپ ءجۇرمىن ىشىمدە). اراكىدىرىس بولعان جوق، كەشكى اپاق-ساپاقتا بولمەگە تىقىلداعان اق سارى ايەل كىرىپ كەلىپ، جۇرتتىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، اپالاڭ-توپالاڭىن شىعاردى.
- بۇل نە جاتىس؟ كويكەنى نەگە زاپراۆيت ەتپەگەنسىڭدەر؟ -دەپ دىڭكىلدەپ جونەلدى-اي كەپ. - سەن نەگە كيىمشەڭ توسەكتە وتىرسىڭ؟ پروجاركەدەن ءوتىپ پە ەدىڭ؟ - دەپ ەكى ورتادا مەنى دە ءبۇرىپ اكەتتى. ءبىر جاعىنان قوسارلانىپ ىلميگەن قارا شىقتى:
- ءوي، تاتە، بۇلارعا كۇنىنە مىڭ ايتسام دا تىڭدامايدى.
- كىم ول تىڭدامايتىن؟ قايسىسى؟ مىناۋ، اناۋ دەپ يميگەن قارا ەشكىمنىڭ اتىن اتاپ بەرە المادى.
- ءبىزدىڭ ۇيدە سۋ تاۋسىلىپ قالعان ەكەن، ءبىر-ەكى بالانى جۇگىرتە قويشى، - دەپ يميگەن قاراعا ءامىر ەتتى دە، ايەل كوپ ايالداماي، اياعىن تىق-تىق ەتكىزىپ ناعىزداي باسىپ شىعىپ كەتتى. ەسىك جابىلىسىمەن-اق يميگەن قارا توسەگىنە تاعى دا كيىمشەڭ سىلق ءتۇسىپ، قولىنا كىتاپ الدى. باسقالارى دا ساتىر-سۇتىر قاعاز بەتىن اشىپ جاتىر. ءارى-بەرىدەن كەيىن، «ال، سۋعا كىم بارادى؟» دەگەن يميگەن قارانىڭ داۋىسى ەستىلدى. جىم-جىرت، ءدال ەرتەڭ ەمتيحان تاپسىراتىنداي-اق جاپا-تارماعاي مۇرتتاي ۇشىپ كىتاپقا قادالىسىپ قالىپتى. بوس وتىرعان مەن عانا. باستىقسىماقتىڭ قاھارىنا جارىقجۇلدىز ىلىكتى.
- جارىقجۇلدىز-ەي، بۇگىن سەنىڭ كەزەگىڭ ەمەس پە ەدى، بارىپ كەلسەڭشى. بوس وتىر ەكەن، قاسىڭا مىنا قاسىمدى ەرتىپ ال. جارىقجۇلدىز ورنىنان قىنجىلا كوتەرىلدى. ازىرگە سىيىسا قويماعان بوتەن بالالاردىڭ ورتاسىندا تىكەن باسقانداي ىڭعايسىزدانىپ وتىر ەدىم، مەن دە بارسام بارايىن دەدىم. «ۋھ، قۇتىلدىق پا؟»، دەگەندەي كىتاپتار قايتادان ساتىر-سۇتىر جابىلىپ جاتتى. جارىقجۇلدىز ەكەۋمىز قابىرعاسى ىرسيعان تىراقى كوك اتتى بوشكە ورناتىلعان شوقالاق ارباعا اكەپ جىكتىك.
- بۇل كوك ات تا ءبىر، ءبىز دە ءبىر، قۋ جانعا تىنىشتىق جوق! -دەپ «يت اشۋىن تىرنادان الادى» دەمەكشى، جارىقجۇلدىز شىعا كوك اتتى سويىلداپ-سويىلداپ الدى. ءيى قانباعان ءسىرى پۇشپاقتاي كون ارقاعا سويىل سارت-سۇرت تيگەندە كوكشولاق قۇيرىقتى شىبجىڭ-شىبجىڭ ەتكىزىپ ارىنداپ تۇرىپ الدى. سويىل تاعى كوتەرىلگەندە تۋرا تەبۋگە ىڭعايلانىپ بوكسەنى كوتەرىپ-كوتەرىپ تاستادى.
- قاپ، مىنا تالاق تيگىردىڭ قورلىعىن-اي، ءا! ءتۇۋ سوناۋ وزەنگە بارىپ كايتقانشا ءتۇن جارىم بولادى. بۇل ىرسيعان نەمە وستەدى ەندى، - دەپ جارىقجۇلدىز كۇيىپ-ءپىسىپ ءجۇر. كوكشولاقتىڭ ونى سەزەر ءتۇرى جوق، قۇيرىقتى تاعى دا ءبىر-ەكى رەت بۇلعاپ-بۇلعاپ تاستاپ ورنىنان ازار قوزعالدى. جارىقجۇلدىز سوزشەڭ ەكەن. (كەيىننەن ءبىلدىم، شىن اتى قومشاباي بولىپ شىقتى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، جاستايىنان ەتى ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن بە، ءالى كۇنگە دەيىن تاناۋىنىڭ سۋى جيىلمايتىن كورىنەدى. بالالار اجۋالاپ «اقتى، جۇلدىز اقتى دەسە بولدى، مۇرنىن قوس-قوستاپ تارتىپ، سۇق ساۋساقتىڭ سىرتىمەن وڭدى-سولدى شەمىرشەكتەتە جونەلەدى. وسىلار ماعان كۇلدى-اۋ، مازاقتاپ جاتىر-اۋ دەپ نە قىمسىنعاندى، نە شامدانعاندى بىلمەيدى. جۇرگەن ءبىر سابازىڭ.) وزەن باسىنا جەتكەنشە تالاي اڭگىمەنى تۇگەسىپ تاستادى. اۋەلى باستاپ يميگەن قارادان ءتۇستى.
- سەن ونىڭ ايتقانىنا كونە بەرمە. ءارى-بەرىدەن سوڭ توبەڭە شىعىپ الادى دا، انانى ءويت، مىنانى ءبۇيت دەپ قۋ جانىڭا قونىس تاپتىرمايدى. ءبىز ونى بۇكىر دەپ اتايمىز. ەسىمى قىدىرحان، بۇكىرى ءبىزدىڭ قوسقانىمىز عوي، - دەپ ءبىر قويدى. - ونىڭ ۇستىنە تاربيەشى، مۇعالىم، اسپاز دەگەندەرگە جاعىنىپ، ءبىردى بىرگە شاتىستىرىپ قويىپ، مايعا باتىرعان ىستىق قاسىقشا جىلپىلداپ سۋماڭ ەتىپ ءار جەردەن سۇڭگىپ شىعىپ جۇرگەنى.
- جاڭاعى ايەل كىم؟
- ويباي، ول ناعىز دوكەيدىڭ ءوزى. ەگەر ول «برىس» دەسە، بۇكىل ينتەرنات جىم بولادى. تاربيەشى ءبىر مە، وقىتۋشى ەكى دەشى، ديرەكتوردىڭ ايەلى ءۇش بولدى ما، تاعى نەسى بار ەدى، ءيا، ايتپاقشى ينتەرناتتىڭ، بارلىق ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەگىنىڭ بيلىگى سونىڭ قولىندا، كوڭىلىنە جاقپاسا ساعان دۇرىس كيىم دە بەرگىزبەي قويادى. وبششەم ءبىر سوزبەن ايتقاندا «پودديرەكتور». ال شىڭدىعىنا كەلسەك بۋم-بۋم، باياعىدا ءبىر جەتىنشى كلاسس بىتىرگەن ءبىلىمى بار كورىنەدى، ءىلىنىپ-سالىنىپ وسى كۇنگە دەيىن ساباق بەرىپ كەلەدى. مايمۇرىن ءارى مەكتەپ، ءارى ينتەرنات ديرەكتورى بولعان سوڭ قونىشىنان باسىپ جۇرگەن دە.
- ويباي، سەن بىلمەيسىڭ عوي، - دەپ جارىكجۇلدىز الدەبىر بايسالدى ادامدارشا كۇرسىنىپ قويدى. - بۇل تۇكپىردە ءوي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا بولماعان سوڭ مايمۇرىن ءوزىن قۇداي ەمەسپىن،قۇدايدان بىلاي دا ەمەسپىن دەپ سانايدى.
- مايمۇرىنىڭ كىم؟
- ديرەكتور دەپ وتىرعانىم جوق پا. نەعىپ كورمەدىڭ؟
- كوردىم عوي.
- ەندەشە سول. اتى قالماتاي. وسى ينتەرناتتا بار بولعانى ءتورت ات، ءۇش-ءتورت سيىر، ءبىر الا تايىنشا بار. وزگەنىڭ ءبارى سونىكى. قويدىڭ باسى وتىز-قىرىققا جەتەدى، ءبىر تايلى بيەسى، ءبىر اتى جانە تۇر، سيىر مالى بەسەۋ-التاۋ شىعار. الا جازداي ينتەرنات بولىپ ءشوپ شابامىز – سونىڭ مالى جەيدى، سارجان كەسەمىز – سول قىزىعىن كورەدى. ارتىعى بولسا كولحوزعا، اۋدانعا ساتادى. قولى ۇزىن نەمە. بار جۇمىسىن ءبىز ىستەپ بەرەمىز. قىلاياعى مىنە، سۋىنا دەيىن ءبىز تاسىپ جاتىرمىز.
- سەندەر ونىڭ قولبالاسى ەمەسسىڭدەر، جۇمساعانىنا بارماي قويساڭدار قايتەدى ەكەن.
- وي سەن ونى ايتاسىڭ عوي، اۋەلى مىنا قىزىقتى ەستىسەڭشى. تۇنەۋ كۇنى اۋداننان كىسى كەلىپ ينتەرناتتى تەكسەرەدى. تەگى بىرەۋ سىبىس بەرگەن بولۋ كەرەك. تۇلەن ءتۇرتتى مە، قايدام، سوندا جاتار ورىن جامان، تاماق ناشار، ءدامى جوق، نان شيكى پىسىرىلەدى دەپ وكىلگە شاعىنىپ ەدىم. تەرگەۋ ءبىتىپ، وكىل اۋدانعا كەتكەن سوڭ كوكەمدى تانىتپاسا بار ما؟. «سەن نەمەنە، وكىمەتتىڭ نانىن جەگىڭ كەلمەي مە، سەمىرىپ كەتكەن ەكەنسىڭ. وندا ينتەرناتتان شىعارايىق، كانە تاعى كىمنىڭ نان جەگىسى كەلمەيدى؟»، - دەپ ەكى اياعىمدى ءبىر ەتىككە تىقتى-اي دەيسىڭ. وسىدان كەيىن ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ كور، نە ينتەرناتتان شىعاسىڭ، نەمەسە تاريح پانىنەن ەكىلىك باعانى باسىپ-باسىپ شومىشتەن قىسادى، - دەپ جارىقجۇلدىز يىعىن قوپاڭ ەتكىزدى. - سولاي، وقيمىن دەسەڭ تىنىش ءجۇر... وزەن اۋىلدان ەداۋىر قاشىقتا ەكەن. جارىقجۇلدىز ەكەۋمىز مىقشىڭداپ ءجۇرىپ بوشكەنى سۋعا تولتىرىپ الدىق تا، ەندى جۇرەلىك دەپ جاتقانىمىزدا كوكشولاق تاعى قىرسىقتى شىعاردى. ايداساق تا باسپايدى، جەتەلەسەك تە قوزعالار ءتۇرى جوق، ءمىز باقپاي تۇردى دا الدى. جارىقجۇلدىز ءبىر-ەكى رەت تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ ەدى، باس-بەلەڭ بولىپ قالعان شىركىن شەگىنشەتەپ بارىپ اربانى قاراعايعا ءبىر-اق سوقتى. قۇرساۋى قاشقان ەسكى دوڭعالاقتىڭ شاباقتارى بىت-شىت بولىپ شوقالاق شوڭقيىپ ءبىر جاعىنا اۋىپ ءتۇستى دە، بوشكەدەگى سۋ لاق ەتتى.
- وي، ارام قات، وي، سەسپەي قات، وي، البىت ءتيسىن، - دەپ جارىقجۇلدىز دا قارعىسىن توكتى كەپ. بىراق مۇنداي قارعىستىڭ بۇرىن تالايىن ەستىگەن كوكشولاق بولۋ كەرەك، وعان ءىشى كەبەتىن ەمەس، قايتا ايبات شەگىپ قۇلاقتى جىمىڭ-جىمىڭ ەتكىزىپ شۇلعىپ قويادى. جارىقجۇلدىز ارى تىپىرلاپ، بەرى تىپىرلاپ اقىرى تۇك شىعارا المايتىن بولعان سوڭ كەپكەسىن جول جيەگىنە ءبىر ۇردى دا وتىرا كەتتى.
- قاپ! - دەپ قويادى. - قاپ، زاۆحوز اربا ءۇشىن سىلەيتىپ ءبىر بوقتايتىن بولدى ءبىزدى. جارايدى، وتىر ەندى، سونشاما قۇنعا جىعىلعان جوق ەدىك قوي...
* * *
بەيۋاق. قاراعايلى شاتقال اراسىنداعى اۋىل ۇستىنە ىمىرت ءۇيىرىلىپ، ىعى-جىعى ۇيلەرى الاكەۋىمدەنىپ قانا كورىنەدى. اۋلا تاندىرلارىنان وت ۇشقىنى جىلتىلدايدى. اندا-ساندا يتتەردىڭ مىڭق-مىڭق ەتىپ ۇرگەنى، الدەقايدا اۋحاۋلاپ سيىر ىزدەگەن جالعىز-جارىم داۋىس بولماسا اۋىل جىم-جىرت. الدەن ۋاقىتتا شەتكەرىرەك سىزىلتا ءان سالعان ايەل داۋىسى ەستىلدى.
- التىن عوي، - دەدى جارىقجۇلدىز ەلەندەپ.
- ونىڭ كىم ەدى؟
- وسىندا، ينتەرناتتىڭ قىزى عوي.
- كىمنىڭ قىزى بولسا دا ءانشى ەكەن، - دەدىم مەن. شىنىن دا كەشكى تىمىق اۋانى جارا شىققان ءان مەنى ەلىتىپ اكەتتى. قوڭىرجاي، باياۋ ءۇن...
سامارقاۋ سامال ەسەدى. جەلەكتىڭ تارقاتىلعان ۇشىنداي جاڭا تۇلەگەن سەلەۋت باسى ءالسىز لەپكە يزەڭ-يزەڭ ەتىپ باس شۇلعيدى دا، قالتىراپ بارىپ تىنا قالادى. شاتقال تورىندە توڭكەرىلگەن قازانداي تەڭىرەيىپ بيىك شوقى جاتىر. ونىڭ قار باسقان قۇزار شىڭى كولەڭكە قىمتاعان مەڭىرەۋ قويناۋلارعا بيىكتەن كوز تاستاپ تەلمىرىپ تۇر. كەشكى شاپاقپەن تالاسا تۋعان تولعان اي دا تابيعاتتىڭ وسى ءبىر تىنىشتىعىن، ءان سازىن تاماشالاپ تۇرعانداي قالت ەتپەي بيىك شوقىنىڭ يىعىنا قوناقتاپ الىپتى. ءان بىرتە-بىرتە جاقىنداي ءتۇستى. تايانعان سايىن قۇيقىلجىپ، بۇرالا تۇسكەن ءتارىزدى. «قوس ەتەك، بۇراڭ بەل، قۋالاي سوعار قوڭىر جەل» دەگەن قايىرماسى دا ەمەس-ەمىس ءۇزىلىپ جەتەدى قۇلاققا. وسى جۇرتتىڭ كۇندە ايتىپ جۇرەتىن «ءبىر بالاسى». بىراق بۇرىن ءبىزدىڭ اۋىلدا ورىنداۋشىسىن تاپپاعان با، الدە ماعان وسىلاي بولىپ ەستىلدى مە، ايتەۋىر بۇل جولى ەرەكشە سەزىم اكەلگەندەي بولدى. قۋالاي سوققان قوڭىر سامالداي بىردە لاقىلداپ توگىلىپ-توگىلىپ كەتەدى دە، بىردە قالىقتاپ، ءشوپ باسىنىڭ سىبدىرىنداي دىرىلدەپ بارىپ ۇزىلەدى. سول قوڭىرجاي سامالمەن قوسا بۇكىل اۋىل ءۇستىن، وسى ءوڭىردى ءبىر ءوزى عانا تەربەتىپ تۇرعانداي بولدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ ىمىرت اراسىنان اق كويلەگى كولبەڭدەپ ءانشىڭ ءوزى دە كورىندى. الدىنا سالىپ ايداعان الا تايىنشاسى بار.
- التىن عوي، - دەدى جارىقجۇلدىز تاعى دا. ول ورنىنان اتىپ تۇردى. الا تايىنشا ۇركىپ قۇيرىعىن تىگىپ الدى دا، قوتانعا ءبىر-اق تارتتى. قىز ءانى كىلت ءۇزىلدى. قاۋىم جەردە سوستيىپ ءبىراز تۇردى، سوسىن.
- جارىقجۇلدىزبىسىڭ؟ - دەپ داۋىستادى. جارىقجۇلدىز اۋەلى مۇرىڭدى سىرپ ەتكىزىپ ءبىر تارتىپ قويدى دا:
- مەن عوي، - دەدى مىڭگىرلەپ.
- نەعىپ تۇرسىڭ؟
- سۋعا كەلىپ ەدىك. التىن جانىمىزعا كەلدى. جالبىراپ بەتىنە تۇسكەن ءبىر ۋىس ساماي شاشىن كەيىن سەرپىپ تاستادى. اي نۇرىنا ءجۇزى شاعىلىسىپ، سوپاقشا كەلگەن اپپاق بەتى جالت ەتتى. قانى سىرتىنا تەپكەن ەكى بەتىنىڭ ۇشىنداعى شۇڭقىرىنا دەيىن انىق كورىنەدى. قايماقتاي جۇقا ەرنى انتەك جىبىرلايدى. جاڭا تۋعان جارتى ايداي قيىقشا كەلگەن جىڭىشكە قاستىڭ استىنان مولدىرەگەن قاراقات كوزدەر توگىلەيىن دەپ تۇرعان تاڭعى شىق سياقتى. التىن قيراپ جاتقان اربانى كوردى دە، ءبىزدى كەكەتكەندەي مىرس ەتتى.
- سۋمۇرىن، جولىعىپ مىقشىڭداپ جاتقانى. بۇل جولدا اداساتىڭدار دا بولادى، تالاساتىڭدار دا بولادى، تابىساتىڭدار دا بولادى. ەندى ءبىر جىلماقايلار ەبىن تاۋىپ، «جالعاندى جالپاعىنان باسىپ»، تاڭى جىرتىلماي-اق لايىم ىلديىندا جۇرەدى. بىراق ءبارىن دە - جاقسىنى دا، جاماندى دا ءبىر ارناعا توعىستىراتىن، بىرىنە-ءبىرىن تانىتاتىن وسى كۇرە جول عوي دەيمىن. وسى كۇرە جول ۇستىندە تانىعان ەكى ادامىمنىڭ ءبىرى التىن، ەكىنشىسى مايمۇرىن. وزىمشە ءبىرىنشىسىن اداستى، ەكىنشىسىن ەڭىسىندە ءجۇر دەپ توپشىلايتىن ەدىم...
اۋىلعا تاياپ قالدىق، الىستان كوزگە جىلى ۇشىرايدى. مۇنار باسىپ جاتىر ما، الدە وسپەگەن بە، باياعى سول قالپى سياقتى. ۇيلەرى اعاش اراسىنان سەلدىرەپ قانا كورىنەدى.
- الماتاي وسى مەكتەپكە اۋىستى ما؟ - دەپ سۇرادىم.
- جوق، - دەدى التىن، سەلسوق اۋزىن جىبىر ەتكىزىپ. - سول ۇلكەن نارىندا. ءبىر جىلدان اسىپ بارادى، اجىراسىپ كەتكەنبىز. ورتامىزدا جالعىز ۇل بار ەدى، ارى تارت، بەرى تارت بوپ ءجۇرىپ جاتىرمىز عوي ايتەۋىر. الىپ قويايىن دەسەم جانىم اشيدى سورلىعا، ول دا جالعىز، اينالاتىن ادامى، سودان باسقا قىزىعى جوق. المايىن دەسەم قيمايمىن، مەن دە جالعىز، جۇبانىش كەرەك.
- ىڭعايسىز بولسا دا سۇرايىن، نەگە جاراسپادىڭدار؟
- سونى ءوزىم دە بىلمەيمىن، قاسىم. ساعان نە دەسەم ەكەن... ەندى ايتەۋ...و باستا جاراسىپ قوسىلماعان سوڭ كوڭىلىڭدە تۇيتكىل قالا بەرەدى ەكەن. ايتپەسە، ونىڭ تاراپىنان كولدەنەڭ ءسوز بولعان جوق، وبالى كانە. ءبارى وزىمنەن. ەندى باسقا نە سالسا سونى كورىپ الامىز دا...ءاي، سارا، سەن بەرى كەلشى! - كىبىرتىك اڭگىمەمەن شەتكى كوشەگە دە ىلىنگەن ەكەنبىز. ۇستىنە پلاس كيىپ، ءشالىسىن تۇقىرتا جامىلعان الاسا كەلىنشەكتى التىن ايعايلاپ توقتاتىن الدى. ايەل اۋەلى دىبىستىڭ قاي جاقتان شىققانىن بىلمەي ارتىنا الاقتاپ قالدى دا، سوسىن تۋ سىرتىنا بۇرىلىپ ءبىزدى كوزى شالعاسىن قيىستاي ءجۇردى.
- باياعى كاميلا اپايدىڭ ورتانشى قىزى وسى. كۇيەۋگە شىققان، ەكى بالاسى بار، مەنىمەن بىرگە بۇزاۋشى بولىپ ىستەيدى، - دەپ تانىستىردى التىن.
- ۋاقىتتىڭ زىرلاپ بارا جاتقانىن وسىدان ءبىل. سارا، سەن مىنا سۇرلەمدى اپارىپ قوراعا ءتۇسىر. اتتى شەشىپ، قامىت-سايماندى كەپتىرىپ قويارسىڭ، ەرتەڭ دە كەرەك دۇنيە، وبال عوي، اتتىڭ موينىن سوعىپ تاستار. ال مەن ۇيگە كەتتىم، قوناق كەپ قالدى.
تانىس كوشەمەن اياڭداپ كەلەمىز. مىنە، مىناۋ باياعى ينتەرناتتىڭ جاتاعى. ءبىز سياقتى قارا دومالاق بالالاردىڭ ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ ساپىرىلىسىپ جاتىر. اسحانانىڭ ماڭايىندا ءبىر شوعىرى ءجۇر.
- انا وتىندى كىرگىزىپ تاستاڭدارشى، سۋ بوپ قالدى عوي، - دەگەن ايەل داۋىسى ەستىلدى. كاميلا اپاي-اۋ تەگى...اۋىل تىرشىلىگى قاز-قالپىنداي، تەك تالاي ءبىر ساتتەردىڭ كۋاسى، مەنىڭ العاشقى ماحابباتىمنىڭ بەلگىسىندەي بولعان تەرەزە الدىنداعى كارى قايىن كورىنبەيدى. مۇجىلگەن تومارى عانا تۇر. ماڭايىندا تەبىندەپ كەلە جاتقان جاس كوشەتتەر، بويشاڭ دا ءتۇزۋ ەكەن، قيسايماي، قىڭىرايماي تىك سالىپتى ساباعىن. سەمگەن دۇنيەنى، وتكەن ەلەستى جوقتاتپايتىن ءتارىزدى.
- رەزەڭكە ەتىك كيىپ شىقپاعان ەكەنسىڭ، اياعىڭنان سىز ءوتىپ كەتپەسە جارار ەدى، - دەپ كۇنك ەتكەن التىننىڭ ءسوزى مەنىڭ ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.
- ەشتەڭە ەتپەس، ۇيگە كەلە جاتىرمىز عوي، كەپتىرىپ الارمىز، - دەدىم مەن. التىن وعان ءمان بەرمەگەندەي، تاعى دا مەنى مۇسىركەي ءتىل قاتتى:
- ءوزىڭ جۇدەۋسىڭ عوي، ءبىر جەرىڭ اۋىرماي ما؟
- جوق دەنساۋلىعىم جاقسى. ءوزى تەگىننەن ماعان شىر جۇقپايتىن ادەتى ەمەس پە. وسى ءسات التىننىڭ قامقورشى بوپ جۇرەتىن جاناشىرلىعى، جارقىن مىنەزى مەنىڭ ەسىمە ءتۇستى. ءبىر جىلى سەزىم كوڭىلىمدى تولقىتىپ كەتتى.
- مىنا كوشەگە تۇسەيىكشى، - دەدى التىن جەڭىمنەن تارتىپ. قارسى الدىمىزدا كەسكەن تومارداي بوپ مايمۇرىن دومالاپ كەلەدى ەكەن. جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، دەنەم تۇرشىككەندەي بولدى. بۇرىلا بەردىك.
- مىنا نەمە، ءالى وسىندا ما ەدى؟ - دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالدىم.
- وسىندا، سكوتويمپورتتىڭ قويماسىندا كىلتشى بوپ ىستەيدى، اۋەلدە باستاۋىش مەكتەپكە ساباق بەرۋشى ەدى، تابىسى ونشا بولماعان سوڭ تاستاپ كەتىپتى عوي، - دەدى التىن. مايمۇرىن تولارساقتان ساز كەشىپ وتە شىقتى جانىمىزدان. ونىڭ كەرزى ەتىگىنىڭ شالپ-شالپ ەتكەن داۋىسى كوپكە دەيىن قۇلاعىمنان كەتپەي-اق قويعانى. سول نەمەنىڭ جۇرگەن جەرى، باسقان ءىزىنىڭ ءبارى دە لاس سياقتى بوپ ەلەستەدى دە تۇردى كوز الدىمدا.
* * *
التىن مەنى اۋىل شەتىندەگى تاقتاي شاتىرلى كىشكەنتاي عانا اعاش ۇيگە الىپ كەلدى. ەسىكتى اشىپ قالعانىمىزدا، ءتور الدىنداعى ستول باسىندا الپامساداي بوپ قومشاباي وتىردى. قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي بولسا دا ماعان جارق ەتكەندەي اسەر قالدىردى.
- ءوي، ءوي، سەنبىسىڭ-ەي، - دەپ تاپىراڭداپ كەپ باس سالدى. - يت-اي، زىڭگىتتەي بوپ ءوسىپ كەتىپتى.
- ءاي، جارىقجۇلدىز، سەن وسى ەركەگى جوق ۇيگە ىمىرتتاتىپ كەلە بەرگەندى قاشان قوياسىڭ؟ مەن نەشە ايتتىم ساعان؟ - دەپ التىن ناز بىلدىرمەگەندە جىبەرەتىن ءتۇرى جوق ەدى.
- ءباتىر، ەندى ءبىر جولعا قۋىپ شىقپاي قويا تۇرعىن. مىنا قاسىم كەپ قالعان ەكەن، ءجون سۇراسالىق، - دەپ قومشاباي قالجىڭعا سۇيەپ قارۋدان قۇتىلدى.
- قاي ءبىر جەتىسكەننەن ءجۇر دەيسىڭ. الگى ۇيىرمەگە جان جينالاتىن ءتۇرى جوق. ءان ايتپاق تۇگىل پەسادا وينايتىن ادام تابىلماي تۇرعان جوق پا؟ مەرەكە بولسا كەپ قالدى.
- قولقا سالا كەلدىم دە.
- ەندى قايتەيىن، قۇتقارماساڭ بولمايدى...ءجا، ەكەۋمىزدىڭ جىرىمىز بۇگىن تاۋسىلماس. قاسىم، سەن جايىڭدى ايتشى.
- He جاي بولۋشى ەدى، امان ءجۇرىپ جاتىرمىز. ەل ارالاپ كەپ قالعان ەدىم، اۋىلعا سوعا كەتەيىن، سەندەرگە سالەم بەرەيىن دەپ ادەيى بۇرىلدىم.
- جاقسى، جاقسى. امان بولعانىڭ جاقسى. ءوزىڭدى كورمەسەم دە گازەت-جۋرنالداردان اڭگىمە-وچەركتەرىندى وقىپ جاتامىن. مىناۋ ءبىزدىڭ ءدوي بولادى دەپ جۇرتقا ماقتانىپ قوياتىن رەتتەرىم دە بار ەپتەپ.
- ءجا، سەن مەنى بىلاي ىسىرا تۇر. ءوزىندى ايتشى، اقىڭدىقتان بىردەمە شىعاتىن با؟
- اقىڭدىقتى و باستا-اق ءبىزدىڭ ماڭدايعا جازباعان عوي. ماتەماتيكادان بارىپ ءبىر-اق شىقتىق.
- ءبىر مەكتەپتىڭ دىرداي ديرەكتورى بولعان سوڭ اقىڭدىقتى قايتسىن بۇل، - دەپ التىن ءىلىپ اكەتتى. العاشقى قالباڭ-قۇلباڭ اماڭدىك سارقىلعان كەزدە بارىپ، ءۇي ءىشى تىنىشتىققا باتتى. قومشاباي ءالى ۇيلەنبەپتى، كاميلا اپايدىكىندە پاتەردە تۇرادى ەكەن. قول تيمەدى، حات جازىپ حابارلاسا المادىق دەپ اقتالا اڭگىمە شەرتىپ وتىر. الگى ءبىر اقىڭدىق جايىنان كەيىن ونىڭ ولەڭى ەسىمە ءتۇسىپ، قايتا-قايتا التىنعا قادالا بەردىم. تىعىنشىقتاي بوپ تولىپتى، بىراق اسا ءبىر ەت جەڭدى ەمەس، بويىنا، تۇلعاسىنا جاراسىمدى، الگىندە ءجۇزى اقسۇر سەكىلدى ەدى، ۇيگە كىرىپ شەشىنگەن سوڭ نارتتاي بوپ ەكى بەتىنىڭ قانى لىپىلداپ، جانىپ شىعا كەلدى. ءبىز كوپ وتىردىق، كوڭىلدەگىنىڭ ءبارىن سارىقتىق. ماناعىداي ەمەس، التىن اشىلىپ قالعان سياقتى. تەگىننەن مىنەزى اق جارقىن ەدى عوي. كوكىرەگىندەگى كىربىڭىن بىلدىرمەدى. Ac ءىشىلىپ، اياق توڭكەرىلگەن كەزدە:
- ال، قاسىم، ءبىر كەلگەن قۇدايى قوناق ەدىڭ، قون دەۋگە ءۇي جەتەدى. بىراق ۇلىقساتىم جوق، اۋىل ءۇيىنىڭ ادەتى وسى ەندى، كونبەسىڭە امال قانشا، - دەدى.
- ەل-جۇرت وزىڭدىكى، ورىن تابارسىڭ. – ءتىپتى مۇنىسىنا دا رازى بولدىم. جينالىپ، تىسقا شىعىپ بارا جاتقانىمىزدا: - سەن ايالداي تۇرشى، - دەپ قومشابايدى ىشكە الىپ قالدى. جارتىلاي اشىق قالعان ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان:
- تاعى دا كىرلەپ كەتىپسىڭ عوي، تاستاپ كەتشى ۇستىڭدەگىنى. ءما، مىنا كويلەگىندى جۋىپ، ۇتىكتەپ قويعام، كيىپ ال، - دەگەن التىننىڭ سىڭعىرلاعان ءۇنى كەلدى قۇلاعىما. قومشاباي ءبىراز كەشىگىڭكىرەپ قۋىپ جەتتى. ءسونىپ قالعان قىزعانىش تابى ءىشىمدى تىرناپ وتكەندەي بولدى... ايتا بەرسە اڭگىمە تاۋسىلا ما، كاميلا اپايدىڭ ۇيىنە جەتكەنشە ەكەۋمىز تالاي-تالاي وتكەن-كەتكەندى كوزعاپ تاستادىق. مەنىڭ اۋەلگى ساۋالىم «نەگە بويداق جۇرسىڭنەن؟» باستالدى. ەكى ەركەكتىڭ باسى قوسىلسا، اۋساردىڭ وسىعان ويىساتىن ادەتى ەمەس پە؟. قومشاباي العاشىندا كۇمىلجىگەندەي بولىپ ەدى، ارتىنان:
- ستۋدەنت كەزىمدە اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەگەن ەشكىمىم بولمادى. قازىر الدىما قاراسام - تەڭ-تۇستاستارىمنىڭ ءبارى بالالى-شاعالى، ارتىما قاراسام - قارىنداستارىم، ادام ۇلعايعان سايىن ۇيالشاق بولا ما، جوق الدە قورعانشاق بولا ما، ۇيلەنۋ دەگەن قيىن ەكەن، - دەپ شىنىن ايتتى. - باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايىمەن ءىسى جوق دەمەكشى، ءوزىڭ ۇيلەنگەن سوڭ مەنىڭ جايىمدى قايدان بىلەسىڭ؟..
- التىن شە؟
- التىن باياعى التىن. ونى سۇيەتىنىمدى ءاۋ باستان-اق سەزەسىڭ. بويداقتىقتىڭ تاعى ءبىر كىلتيپانى وسىندا جاتىر عوي، باۋىرىم. ونى نەسىنە سۇرايسىڭ.
- سۇرادى دەپ ايىپ ەتپە، اعايىن. مەنىكى دوس تىلەگى عوي. بىلاي اشىلىپ سويلەسكەن جايلارىڭ بار ما ەدى؟
- تۇسپالداپ جەتكىزگەن سياقتى ەدىم. التىننىڭ مىنەزىن بىلەسىڭ عوي، تولقىسا دا ادەيى ەمەۋرىن بىلدىرمەيدى. تۋراسىن ايتقام جوق، ايتا الماي ءجۇرمىن. ايتەۋىر ءبىر-بىرىمىزگە جان اشىر ادامدار ەكەنىمىزدى ءىشىم سەزەدى، - دەپ قومشاباي كۇرسىنىپ قويدى...
* * *
قوڭىر كۇز. مەن تەرەزەنىڭ الدىندا وتىرمىن. اق جاۋىن تولاسسىز سەبەلەپ تۇر. كوز الدىمنان قاراشانىڭ سوڭعى كۇنى ءوتىپ بارادى. لەكىتە سوققان جەل، جوڭكىلە كوشكەن بۇلت، قالتىراپ ۇشقان جاپىراق، شۋىلداعان مازاسىز قارعا مەن ۇزاق - ءبارى دە مەنىڭ اۋىلىمدى ەلەستەتەدى. دۇنيە قاراقۇرىقتانىپ، اسپان الاسارىپ بارادى. مەنىڭ اۋىلىمنىڭ اسپانى سياقتى. بيىكتە قيقۋلاعان قۇستىڭ داۋىسى ەستىلەدى. مەنىڭ اۋىلىمنان كەلە جاتقان ءتارىزدى. سوناۋ ءبىر جىلداردا قوش ايتىسقان بالالىق شاعىمدى اكەلە جاتقانداي. كوز الدىمدا تۋعان اۋىلىم. كوز الدىمدا التىن مەن قومشابايدىڭ بەينەسى. كوڭىلىمدە قۋانىش. كوكىرەگىمدە جىلى لەپ مازداعانداي. كوز كورگەندە دوس-جاراندارعا، جاقىن جاندارعا سالقىن جۇزدەسەسىڭ. الىستاعان سايىن، قاشىقتاعان سايىن دوس-جارانداردى، جاقىن جانداردى ساعىنادى ەكەنسىڭ. مەن قومشاباي مەن التىندى ساعىنىپ وتىرمىن. ۇشەۋمىزدىڭ سوڭعى رەت كەزدەسكەنىمىزگە دە ءبىر جىل بوپتى. ءار قايسىمىزدىڭ كوكەيىمىزدە ايتىلماعان سىر قاپتى، ارقايسىمىزدىڭ ارتىمىزدا بۇلىڭ-بۇلىڭ ءىز، بۇلدىراعان كومەسكى سۇرلەۋ قاپتى، ارقايسىمىزدىڭ الدىمىزدا تاپتالماعان، باستالماعان ۇزاق جول جاتىر. قايسىسىمىز قالاي اتتار ەكەنبىز، قايسىسىمىز قالاي باستار ەكەنبىز ونى؟! بولاشاقتىڭ جاعاسى بۇلدىراپ قانا ەلەستەيدى وزىمە. قومشاباي مەن التىن شە؟ حال-احۋالدارى، تىرشىلىگى قالاي، وسىناۋ جالپاق ومىردەگى اياق الىستارى قالاي، ومىردەگى جاڭالىقتارى قانداي، بۇل جاعىنان حابارسىزبىن. قومشاباي التىنعا دەگەن سوڭعى ءبىر كوڭىلىندەگى تۇيتكىلىن ايتا الدى ما، ايتا المادى ما، ول دا ماعان بەيمالىم.