اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋى: قىتاي ليدەرلەرى كىمنىڭ جەڭگەنىن قالايدى؟

اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋ الەمدىك وزگەرىستەر تۇسىندا، ايتۋلى تاريحي جاعدايدا وتكەلى جاتىر. كەزەكتى سايلاۋ اقش پەن ونىڭ نەگىزگى وداقتاسى ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى مامىلەلەردىڭ سالقىنداعان تۇسىندا، جاھاندىق ىندەتتىڭ قارساڭىندا جانە الەمنىڭ الدىنعى ەكى ەكونوميكاسى اقش-قىتاي قايشىلىعى كەزەڭىنە تۇس كەلدى.  اقش-تاعى ساياسي توپتار عانا ەمەس، بۇگىنگە دەيىن سالتانات قۇرعان قۇندىلىقتاردىڭ اراسىندا دا باسەكە بولۋدا. سوندىقتان دا ول دۇنيە ەلدەرىنىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر.

جاھاندىك ىندەتتىڭ ىقپالى

دەموكراتتاردىڭ ۇكىلەگەن جۇيرىگى جوۋ بايدەن بيلىككە كەلسە قۇراما شتاتتارداعى ىندەتتىڭ تارالۋىنا قانداي ءونىمدى شارا الىپ كەلەدى، ول جاعى بەيمالىم. بىراق، ونىڭ قازىرگى پرەزيدەنت دونالد ترامپقا قارسى قولدانىپ وتىرعان وتكىر قارۋى اقش-تاعى ىندەت جاعدايى.

جاسىرارى جوق، قۇراما شتاتتار الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ەكونوميكاعا يە، كوپ جاقتان كوشباسشى ەل بولا تۇرا كەزەكتى ىندەتتە ەڭ اۋىر زارداپ تارتقان ەل بولدى. بۇنىڭ سەبەبى پاندەميانىڭ العاشقى كەزەڭىندە پرەزيدەنت ترامپتىڭ ىندەتكە قارسى كۇرەستەن كورى قىتايدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە كوبىرەك باسىمدىق بەرۋىندە دەيتىن ساراپشىلار كوپ. اقش-تىڭ مەملەكەت باسقارۋ جۇيەسى مەن قوعامىنىڭ مەيلىنشە اشىقتىعى بىلايعى كۇندە الەم ەلدەرى ءۇشىن ۇلگى بولىپ سانالعانىمەن، پاندەميا كەزىندە كەرى اسەرىن كورسەتتى. بۇل ترامپتىڭ ەلدەگى قولداۋ رەيتينگىنە دە كەرى اسەر ەتتى.

قازىر، ترامپتىڭ قارسىلاسى بايدەن اقش-تاعى ىندەتتىڭ زارداپتارى ءۇشىن ترامپ اكىمشىلىگىن ايىپتايدى. بۇل ونىڭ سايلاۋداعى ترامپتى «تۇقىرتاتىن» سوققىسىنا اينالدى. وسىعان قاراپ، كەيبىر ساراپشىلار اقش-تاعى ىندەت جاعدايى ترامپ ءۇشىن سايلاۋدا كەرى اسەر ەتەدى دەپ بولجايدى.

اقش پەن قىتاي ساۋدا سوعىسىنىڭ الدىندا. فوتو: Daily Express.

قىتاي ىقپالى جانە قىتايداعى اقپاراتتىق پروپوگاندا

«قىتايدىڭ Covid-19 ۆيرۋسىمەن كۇرەسى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسقارۋداعى ستراتەگيالىق جەتىلگەنىن كورسەتتى»، – دەدى جاقىندا قىتاي باسشىسى ءوزىنىڭ رەسمي مالىمدەمەلەرىنىڭ بىرىندە. قىتايدىڭ اۆتوريتارلىق رەجيمى مەن اقپاراتتىق جانە قوعامدىق تسەنزۋراسى بۇعان دەيىن قىتايدىڭ الەمدىك يميدجىنە كەرى اسەر ەتكەنىمەن، جاھاندىق ىندەت كەزىندە قىتاي ءۇشىن وڭ اسەرىن بەردى. بەيجىڭ بيلىگى قىتايداعى ىندەتتىڭ تارالۋىن جىلدام باقىلاۋعا الا الدى جانە ىندەتتىڭ تارالۋىنا قارسى شارالارى ونىمدىلىگىن كورسەتتى. ناتيجەسىندە قىتاي ءوزىنىڭ ىندەتكە قارسى كۇرەس شارالارىن الەم الدىنداعى ءيميدجى قاتارىندا كورسەتۋگە تىرىستى.

قازىر قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى قايتا جاندانۋدا. اسىرەسە، ماۋسىم مەن قىركۇيەك ايلارىندا قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى 4,9 پايىزدى كورسەتكەنىن رەسمي مالىمدەمە ارقىلى تاراتتى. قىتايدىڭ رەسمي مالىمەتتەرىنىڭ قاشاندا شىندىققا قۇرىلمايتىنى ءمالىم. الايدا، شەتەلدىك ساراپشىلار دا قىتايدىڭ ىشكى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگى بىرتىندەپ قالىپقا كەلە جاتقانىنا سەنەدى. سەبەبى، ىندەتتى تەز اۋىزدىقتاعان قىتايدا، اسىرەسە ىشكى پروۆينتسيالارىندا ءومىر ءسۇرۋ قالىپتى جاعدايعا جاقىن. ءدال قازىرگى كەزدە قىتايدا دۇكەندەر، تاماقتانۋ ورىندارى، مەكتەپتەر، ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىق. ونەركاسىپ سالالارىندا بەلسەندىلىك قايتا ويانىپ كەلە جاتقانىن BBC-دە راستايدى.

قىتاي بۇل ناتيجەگە اشىق ديالوگتار، عىلىمي تالقىلار ارقىلى جەتكەن جوق، كەرىسىنشە تسەنزۋرا مەن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا جەتتى. بەيجىڭنىڭ مەملكەت باسقارۋىنداعى كەمشىلىكتەر پاندەميا تۇسىندا ارتىقشىلىققا اينالدى دەسە دە بولادى. بىراق، بۇل قكپ باسقارۋ جۇيەسىن قولداعان ءسوز ەمەس.

قىتايدىڭ جۇرگىزىپ جاتقان قىتايلىق باسقارۋ جۇيەسى عانا پاندەمياعا ءونىمدى كۇرەس جۇرگىزە الدى دەگەن پروپوگانداسىن تۋرا قابىلداۋعا مۇلدە بولمايدى. دەموكراتيالىق جانە اشىقتىقتى جاقتاعان جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، جاڭا زەلانديا سەكىلدى ەلدەر دە ىندەتكە ءونىمدى تۇرىستىق بەردى. بۇل ىندەتكە قارسى كۇشەس ءۇشىن توتاليتارلىق رەجيم ابزىلىراق دەگەن قىتاي پروپوگانداسىن تەرىسكە شىعارادى.

اقش پەن ساۋدا، كەيىننەن ديپلوماتيالىق جانە ستراتەگيالىق قايشىلىققا كەلگەن قىتاي ءۇشىن دە قۇراما شتاتتىڭ 90-شى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ناتيجەسى ماڭىزدى بولماق. قىتايدا اقپاراتتار اشىق ەمەس، سوندىقتان ەلدەگى جۇرتشىلىق اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىستى تەك بىرجاقتى مالىمەتتەردى عانا الىپ وتىر. قىتايدىڭ اقپارات قۇرالدارى قازىر ءوز ەلىنىڭ ىندەتكە قارسى ناتيجەلى كۇرەسى مەن اقش-تاعى ىندەت جاعدايىنىڭ اۋىرلىعىن، پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندەگى تاراپتاردىڭ قايىم-ايتىسىن، سونداي-اق، اقش قوعامىنداعى بولىنىستەردى باسا كورسەتىپ جاتىر. بىلايشا ايتقاندا، «سايلاۋدا كىمنىڭ جەڭىپ شىققانى ماڭىزدى ەمەس، امەريكالىق باسقارۋ جۇيەسىندەگى ولقىلىقتار اشىققا شىقتى، الەمگە بولعان اسەرى كەرى كەتىپ جاتىر» دەگەن سوزدەر قارشا بوراپ كەتتى.

بەيجىڭ بيلىگىنىڭ قارقىندى اقپاراتتىق پروپوگانداسىنىڭ ناتيجەسىندە ەل ازاماتتارىنىڭ كوممۋنيستىك رەجيمگە دەگەن سەنىمى ارتا تۇسكەنى بايقالادى. بۇل تۋرالى شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارى دا ايتىپ ءوتتى. باتىس ەلدەرى كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ سالدارىمەن كۇرەسىپ جاتقاندا قىتاي ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق قادامدارىن باستى جانە جاھاندىق ءيميدجىن تۇگەندەۋگە تىرىسىپ جاتتى.

نە دەسەك تە، قازىر الەمدە تۇراقسىزدىق باسىم. بۇعان دەيىن ەكونوميكالىق مۇددەلەر قانداي دا ءبىر يدەولوگيالىق قايشىلىقتاردان بيلىك تۇرادى دەگەن تەورياعا ۇقساس سوزدەر نىق تۇرۋشى ەدى. تاپ قازىرگى الەمنىڭ بەينەسىندە بۇل ءسوزدىڭ ءوزى كۇلكىلى بولىپ شىعا كەلدى. قىتاي مەن اقش قازىر تۇپكى قۇندىلىقتار ءۇشىن ەكونوميكالىق مۇددەلەردى قايىرىپ قوياتىندارىن دا كورسەتتى. اسىرەسە، قىتاي ءوزىنىڭ بۇعان كەلگەندە «ولەرمەن» ەكەنىن بايقاتتى. بۇل ونىڭ قۇراما شتاتتارعا جاساعان «بارىمتا ديپلوماتياسى» ارەكەتتەرى جانە تايۋانعا جاسالعان قىسىمداردان دا كورىنىپ تۇر. قىتاي ءوزىنىڭ اسكەري قادامدارى ارقىلى ءوزىنىڭ انىق اسكەري قاقتىعىستاردان دا قاشپايتىن، كەرى شەگىنبەيتىن ەل رەتىندە كورسەتكىسى كەلگەندەي. بىراق، بۇل قىتايدىڭ شەكسىز قۇدىرەتتى ەكەنىن بىلدىرمەسە كەرەك.

جوۋ بايدەن تۋرالى توسىن اقپاراتتار امەريكالىقتاردى تاڭ قالدىرۋدا. بايدەن مەن ونىڭ ۇلىنىڭ قىتايمەن بايلانىسى تۋرالى اقپاراتتار اقش-تى كەزىپ ءجۇر.

قىتاي بيلىگى اقش سايلاۋىندا كىمنىڭ جەڭىسكە جەتكەنىن قالايدى؟

ترامپ اقش بيلىگىنە كەلگەننەن كەيىن قىتايعا قارسى ساياساتىن قاتاڭ ۇستادى. ول قىتايدىڭ ادىلەتسىز ساۋدا ساياساتىن ۇستاناتىنىن، زياتكەرلىك مەنشىك قۇقىعىن ۇرلايتىنىن، تەحنولوگيا مەن عىلىمي جاڭالىقتاردى ۇرلاۋ ارقىلى ءوز ءوندىرىسىن ارتتىراتىنىن اشىق سىنادى. قىتايدىڭ حالىقارالىق ساياساتىن دا «نەسيە ديپلوماتياسى» دەپ ايىپتادى. بىلايشا ايتقاندا بەيجىڭ ەركىن ساۋدا كەلىسىمدەرىنەن پايدالانىپ، ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن العا جىلجىتتى دەپ سىنادى. سوعان ساي ترامپ اكىمشىلىگى قىتاي تاۋارلارىنا جانە ونىڭ ساياساتىنا قارسى شارالاردى ىسكە اسىردى.

2018 جىلدان باستالعان ساۋدا سوعىسى ەكى ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا دا ءوز ىقپالىن تيگىزدى. كەيىننەن «قىتاي ۆيرۋسىنىڭ» تارقالۋى دا ۋاشينگتون مەن بەيجىڭ مامىلەسىن ودان سايىن ۋشىقتىردى. بۇدان كەيىن قىتايلىقتاردىڭ ترامپتىڭ اقش بيلىگىندە قالۋىن قولداي قويۋى ەكى تالاي. كوپتەگەن قىتاي ازاماتى جوۋ بايدەننىڭ سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ، قۇراما شتاتتاردى دەموكراتتاردىڭ بيلىگىنە ءوتۋىن قالايدى. اقش-تىڭ بارلاۋ قىزمەتى دە قىتاي ليدەرلەرى ترامپتىڭ سايلاۋدا جەڭىلۋىن قالايدى دەگەن مالىمەتتەردى دە قورىتىندىلاعان.

دەگەنمەن، قىتايداعى كەيبىر ساياساتتانۋشىلار بۇعان ۇقسامايتىن كوزقاراستىڭ ۇشىن شىعاردى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، قىتاي ليدەرلەرى اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ترامپتىڭ قايتالاي جەڭىسكە جەتكەنىن قالايدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، ترامپ قىتايعا قارسى قاتاڭ ساياسات ۇستانىپ، قىتايدىڭ ساۋدا ساياساتىنا توسقاۋىل قويعانىمەن، ول بايدەنگە قاراعاندا اقش قوعامىندا كوبىرەك ءبولىنىستى جاراتتى. بۇعان قوسا، ترامپ تۇسىندا قۇراما شتاتتار بىرقاتار حالىقارالىق كەلىسىمدەردەن بىرجاقتى باس تارتتى، بۇل ارەكەتتەر اقش-تىڭ حالىقارالىق بەدەلىن السىرەتتى، سايكەسىنشە قىتايدى جاھاندىق ليدەرگە جاقىنداتا ءتۇستى دەپ سانايدى.

ترامپتىڭ قارسىلاسى جوۋ بايدەن قىتايمەن تىعىز مامىلەنى جاقتاپ كەلەدى، سول ءۇشىن ول كەيبىر ساياسي توپتار، قوعام مۇشەلەرى جاعىنان سىنعا ۇشىراپ تا ءجۇر. بۇنداي ۇستانىم بەيجىڭگە مايداي جاعارى انىق، الايدا دوموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى بيىك باعالايتىن جوۋ بايدەن كەلسە قىتايعا قارسى قىسىم ءتىپتى دە كۇشەيىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپتەنۋلەرى دە بار.

قىتايدا قازىرگى كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ جۇيەسىنە دەگەن سەنىم كۇشەيىپ جاتقانىمەن، ەلدەگى كوزى اشىق جاستار ءالى دە اقش قۇندىلىقاتارىن جاقتايتىنى انىق. سەبەبى، سوڭعى ون جىلداعى قۇراما شتاتتاردا وقىعان قىتايلىق ستۋدەنتتەردىڭ سانى قازىرگى الماتى قالاسىنىڭ حالىق سانىنان ەكى ەسەگە كوپ. ولار اقش-تاعى اشىق قوعام مەن قىتايداعى قۇرساۋلى قوعامنىڭ پارقىن كورگەندەر، ءبارى دەرلىك اقش باسقارۋ جۇيەسىن قولداماعان كۇندە دە قۇندىلىقتارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى جوعارى.

سونىمەن

سونىمەن، اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋى تاريحي بۇرىلىس كەزەڭىنە تۇس كەلىپ تۇر. سايلاۋ ناتيجەسى قالاي بولسا دا ول اقش قانا ەمەس، جاھاندىق ەكونوميكا  مەن ديپلوماتيالىق بايلانىستارعا ءوز ىقپالىن تيگىزەلى. قىتاي مەن اقش قايشىلىعىنان قاراعاندا، سايداۋدا كىم جەڭسە دە اقش-قىتاي مامىلەسى جاقىن ارادا وڭا قويماق ەمەس. دەموكراتيالى قۇندىلىقتاردى باستى ورىنعا قويعان جوۋ بايدان پرەزيدەنت بولسا قىتايمەن ساۋداداعى مالىمە جۇمسارعانىمەن، ادام قۇقىعى جانە ەركىندىكتى قولداۋ ماقساتىندا قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى، تيبەتتەگى ارەكەتتەرىنە قىسىمدى كۇشەيتۋى بەك مۇمكىن.

قازىرگى قىتاي رەجيمى تۇتاستاي ءبىر داۋىرلەردى الماستىرۋعا اسىعىپ جاتقانداي. ولار ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردا كوش باستاپ تۇراتىن اقش-تاعى قۇندىلىقتاردىڭ شايقالا ءتۇسۋىن قالاسا كەرەك.

 “The Qazaq Times”