Dos Köşim: Qırğızdar Konstituciyanı jaqsı oqığan siyaqtı, ...al biz bilik prezidentte, memlekette degen oydamız

Qırğızstanda nätijesi jaramsız dep tanılğan Parlament saylauınan keyingi sayasi özgerister öte qauırt-jıldam jürip jatır. Jogorku Keneştiñ altınşı şaqırılım deputattarı bügin şwğıl jiın ötkizuge şeşim qabıldadı. Erteñ Uaqıtşa ükimet qwrılmaq. 

«Üşinşi töñkeristi» ötkerip jatqan Qırğızstanda parlament saylauın «ädil äri aşıq ötkize almadı» delinetin bilik tarapı men OSK qorıtındısına narazılar eki künnen beri bas köterip, qarsılıq bildirip otır. Memlekettik basqaru qwrılımdarında, jergilikti özin-özi basqaru jüyesindegi lauazımdı twlğalar otstavkağa ketude. Bir tünde töñkeris bastalğan Qırğızstandağı sayasi jağday turalı qazaqstandıq sayasattanuşı, sarapşı Dos Köşimniñ pikirin swrastırıp körgen edik. 

Qırğızstandağı Parlament saylauınan keyin tuındağan narazılıqqa alıp kelgen negizgi sebepter?

– Meniñşe, saylau kezindegi, onıñ işinde, dauıstardı sanau kezindegi ädiletsizdik boluı kerek. Ayta ketu kerek, Qırğızdardıñ saylau jüyesi demokrtiyalıq saylaudıñ talaptarına bizden göri jaqın, dauıstardı sanau da aşıq jürgiziledi, biraq äkimşilik tarapınan saylaudıñ nätijesine äser etudiñ joldarı öte köp jäne onı elektorat ta biledi. Demek «özderiniñ partiyaların» biliktiñ qoldauı – jeñilgen partiyalardıñ jaqtastarın köşege şığaruğa alıp keldi.

Bwl bas köteristi üşinşi revolyuciya dep atauğa bola ma?

– Ökinişke oray, bizder äli bwl jağdaylar jöninde tolıq aqparat alğamız joq. Sonda ğana qazirgi jağdayğa naqtı bağa beruge boladı. Biraq revolyuciyanıñ da birneşe türleri bolatının wmıtpayıq. Bwl, meniñ oyımşa, ohlokratiyalıq revolyuciya deuge keletin siyaqtı.

Tüni boyğı demonstrantar men arnayı jasaqtıñ qaqtığısı, narazılardıñ Parlament pen Aq üydi basıp alıp, astan-kesteñin şığaruı, sayasi twlğalardı bosatuı – stihiyalı äreket pe, älde qalay?

– Bwl – jaña aytıp ketken ohlokratiyalıq revolyuciyanıñ nätijesi. Biz äli osı bir halıq tolquınıñ naqtı basşıları, josparları bar ma, älde halıqtı alañğa  saylau ädiletsizdiginen payda bolğan aşu-ıza alıp şıqtı ma, bilmeymiz. Eger bwl – stihiyalıq qarsılıq bolsa, köşege şıqqan tobır, köp jağdayda, kelisimge kelmeuge tırısadı...

«Saylaudı las ötti» dep sanaytın partiyalar men qoğam belsendilerdiñ talabı qay deñgeyde orındaluı mümkin? Qayta saylau öte me? Qazaqstandıq azamattıq qoğam men baqılauşılar institutı fal'sifikaciya bola qalğan jağdayda qaqtığıssız qwqığın qalpına keltirip, qayta saylau ötkizuge däti jete qoya ma?

– Bir närse ayqın. Eger bilik halıqtı aqımaq sanap, saylaudı öz maqsattarına say jürgizip, oyınğa aynaldırğısı kelse, saliqalı sayasatkerlerdiñ de, aşuğa bulıqqan elektorattıñ da, «sayasatıñ qwrısın» dep tınış otırğan jwrtşılıqtıñ da bir küni jarıluı ğajap emes. Osıdan keyin ne boluı mümkin? Ärine, saylau qaytadan ötui kerek ne byulletender qayta sanaluı şart. (Bizde de ötken saylaudağı byullender qayta sanalsa, mümkin, jaña prezident bolar ma edi... Biraq oğan bizdiñ oppoziciyamız deytinder ölse de jol bermeytini anıq). Oğan deyin, ötpeli kezeñde tağı da Otınbaeva hanımdı şaqırıp «uaqıtşa ükimet» qwratın bolar. Qırğızdarda onday täjiribe bar. Al bizge keletin bolsaq, osınday özgeristerdi bıltırğı saylauda da talap etuge bolatın edi, biraq oppoziciyanıñ barlıq küşi Qosanovtı jamandauğa ketip, köşege şığu jayına qaldı. «Qaqtığıssız qalpına keltiru» degen tamaşa söz, biraq halıqtı köşege şığaratın – bilik, tek qana bilik jäne biliktiñ is-äreketi ekenin wmıtpalıq.

Äleumettik jelilerde qırğızstandıqtardı «qızba halıq», «sayasi etikağa bağınbaydı» degen ayıptaularmen qatar ol «öz qwqığı, dauısı üşin küresti» deytin de pikir aytılıp jatır. Rasında da bwl «şındıq üşin küres» emes pe?

– «Adamdardıñ barlığı – birdey» degenmen är halıqtıñ özindik minezi, mentaliteti bar ekenin wmıtpalıq. Iä, qırğızdardıñ bizge qarağanda qızbalau ekeni de şındıq. Bastarınan söz asırğısı kelmeydi. Kezinde qazaq ta sonday bolğan, biraq otarşıldıqtıñ zardabı bizderge ötiñkirep ketken siyaqtı... Biraq bwl – «qızba halıq köşege şığudı, bastarın ölimge tigudi jaqsı köredi» degen söz emes. Olar özderi dwrıs emes dep tanığan, aldau dep şeşken mäselege közqarastarın bildiru üşin şıqtı dep oylaymın. Belarus'tar bir aydan astam köşelerdi aynalıp jür, al qırğızdar bir tünniñ işinde «hantalapay» jasadı. Eki qarısılıqtıñ da sebebi de, maqsatı da – bir. Meniñşe, Qırğızdar Konstituciyanı jaqsı oqığan siyaqtı. Onda biliktiñ qaynar közi – halıq degen söz bar. Al biz «bilik prezidentte, memlekette» degen oydan ajıray almay otırmız.

Qazaqstandağı alda ötetin parlament saylauında baqılauşı bolasız ba? Nelikten ötken jolğı prezident saylauında «sayrap twrğan zañ bwzuşılıq» aktilerin belsendiler sotqa deyin jetkize almadı? Bwl täjiribeniñ azdığınan ba?

– Ärine, eger mümkindigim bolsa, baqılauşı da, baqılauşılardı dayındauşı da boluğa äzirmin. Ötken jolğı saylauda «Wlt tağdırınıñ» oblıstıq jetekşileri äueli zañ bwzuşılıq aktilerin, keyin beynetaspadağı zañsızdıqtarmen altı aydan astam jwmıs istedi. Biraq bizdiñ sottıñ qanday ekenin aytıp jatudıñ qajeti joq qoy dep oylaymın. Saylauğa alğaş aralasqan wyım esebinde täjiribeniñ azdığın da moyındauımız kerek. Biraq men 1999 jıl men 2005 jıldıñ arasında Respublikalıq Täuelsiz Baqılauşılar jüyesin basqarğanda da sot pen prokuraturanıñ «ädiletti şeşimin» talay alğanmın. Qazaq elinde beytarap, tek zañğa bağınatın sot jüyesi joq. Bwl – däleldeudi qajet etpeytin şındıq.

Qazaqstan halqınıñ Qırğızstan azamattarınan sayasi jağınan, enjarlıq pen boyküyezdikke tözbeuşilik twrğısınan üyreneri bar ma, bar bolsa qanday?

– Birinşi, bwl oqiğadan bizdiñ bilik sabaq aluı kerek dep oylaymın. Ekinşiden, biz – jaybasar şığarmız, biraq boyküyez, enjar emespiz. Biz bireulerge – wltşıldarğa, oppoziciyağa, Äbiläzovke, t.t. senim artıp, özimiz solardı dattap ne maqtap otıra beruge üyrengen halıqpız. Qazaqtardan telefon men äleumettik jelini alıp tastau kerek, sonda ğana bizdiñ qanday ekenimiz körinedi.

"The Qazaq Times"