رەسەيدەگى رەفەرەندۋم پوستكەڭەستىك ەلدەرگە جاڭا قاۋىپ پەن سىناق

رەسەي تاريحي وزگەرىستەردىڭ تۇسىنا تاعى ءبىر رەت كەلدى دەسە بولادى. ەلدەگى ىندەت جاعدايىنىڭ اۋىرلىعىنا قاراماستان ساياسي قادامدار جيىلەي ءتۇستى. بىرەر كۇن بۇرىن عانا ەلدىڭ نەگىزگى قالالارىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ 75 جىلدىعىنا ارنالعان اسكەري پاراد وتكىزىلدى. سوعان قوسا كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋ تۋراسىندا رەفەرەندۋم وتكەرىپ جاتىر. كوپتەگەن ساراپشىلار رەفەرەندۋم ناتيجەسى پرەزيدەنت پۋتين كۇتكەن ناتيجەدە بولارىنا ءشۇبا كەلتىرمەيدى. وسىنىڭ ءوزى سول ەلدەگى تاريحي وزگەرىس بولماق.

وسى عاسىردا رەسەيدە داۋسىز ءبىر عانا ليدەر بولدى. ءبىر كەزدەرى پرەمەر-مينيستر بولعانىمەن (2008-2012) پۋتين بيلىگى كرەملدى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ تۇردى. قازىر «پۋتين بولماسا، رەسەي بولمايدى» دەگەن كوزقاراسقا سەنۋشىلەر رەسەيدە باسىم كوپتى ۇستاسا كەرەك. ولاي بولماعاندا كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستى بىلاي قويعاندا، ول تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزۋدىڭ ءوزى قارسىلىققا تاپ بولار ەدى.

قازىرگى رەسەي اتا زاڭىنا (كونستيتۋتسياسىنا) ساي ۆلاديمير پۋتين ءۇشىن رف پرەزيدەنتى بولۋ مۇمكىندىگى تۇگەسىلىپ بارادى. ول كەلەسى سايلاۋعا قاتىساتىنىن اشىق ايتپادى، بىراق، سايلاۋعا قاتىسپايتىنىن دا ايتقان جوق. بۇعان قاراپ كونستيتۋتسيالىق وزگەرىس ارقىلى 67 جاستاعى پۋتين شارسىز بيلىككە جەتۋدى كوزدەپ جاتقانى انىق بولدى.

ءپۋتيننىڭ اينالاسىنداعى ساياسي ۇگىت-ناسيحاتتارعا جانە 2018 جىلعى سايلاۋ ناتيجەسىنە (76 پايىز سايلاۋشى ءپۋتيندى قولداعان ەدى) قاراماستان كەيبىر ساراپشىلار رەسەيدە ونىڭ رەيتينگى ءتۇسىپ بارا جاتقانىن ايتىپ كەلەدى. وعان پاندەميا ىقپالىندا قۇلدىراي تۇسكەن ەكونوميكالىق جاعدايى قوسساق رەسەي باسشىسىن قولداۋ كورسەتكىشى ءتىپتى دە تومەندەۋى مۇمكىن. پۋتين بولسا ونىڭ ورنىن اسكەري پاراد جانە ۇلتشىلدىققا تولى پىكىرلەر ارقىلى تولتىرۋدى كوزدەپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس.

1999 جىلعى سايلاۋ جانە وعان دەيىنگى ءپۋتيننىڭ باسىپ وتكەن ساياسي باسپالداقتارى تۋرالى كوپشىلىك قاۋىم جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ونى قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. دەگەنمەن، ول پرەزيدەنت بولىپ، ءۇش اي ىشىندە ەلدەگى باق-تى قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، سوڭىنان ءوزىن قولداپ شىققان باي-شونجارلاردى بيلىك ماڭىنان الاستاتىپ، بيلىكتى ءبىر وزىنە شوعىرلاندىرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. سوعان قوسا، پرەزيدەنت پۋتين 4 جىل ىشىندە وڭىرلەردىڭ باسشىلارىن تەگىس ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامدارىنا اۋىستىرىپ ۇلگەردى. 2004 جىلعا كەلگەندە فەدەراتسيا قۇرامىنداعى رەسپۋبليكا جانە ايماق باسشىلارىن ءوڭىردىڭ ءوز ىشىندە سايلاۋ ارقىلى بەكىتۋ كۇشىنەن قالىپ، پۋتين قالاعان ادام تاعايىندالاتىن بولدى. سولاي دا سولاي، ۆلاديمير پۋتين رەسەيدى تولىق باقىلاۋىنا الىپ، شارتسىز جالعىز ليدەرگە اينالىپ شىعا كەلگەن.

ارينە، «پۋتين ساياساتى رەسەي دەموكراتيانى تۇنشىقتىردى» دەگەن باعالاۋدىڭ جانى بار، دەگەنمەن رەسەيدىڭ ورتالىق بيلىگى ءۇشىن ونىڭ ساياسي شەشىمدەرى ستراتەگيالىق بەرىك قادام بولعانىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. بۇعان شەشەنستاندى مىسال ەتۋگە بولادى. شەشەنستانداعى «ساتىپ الىنعان تىنىشتىق» پەن ماسكەۋگە دايىم باعىنىشتىلىعى ءوز كەزەگىندە پۋتينگە دەگەن قولداۋدى كۇشەيتكەنىن بىلەمىز.

پۋتين قىرىمداعى الەكساندر ءىىى ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋىندا. فوتو: RT,

پۋتين بيلىگى تۇسىندا رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىندا دا «كوزسىزدىكتى» كورۋگە بولادى. ايتالىق، باتىس الەمىنىڭ نارازىلىعىن قايىرىپ قويىپ، گرۋزيامەن اسكەري جانجالعا بارۋ جانە ءوزى قالاعان ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋ; قىرىمدى «وزىنە قاراتىپ الۋ» سەكىلدى ارەكەتتەرىن اتاۋعا بولادى. الەم ەلدەرىنىڭ پىكىرىن، نارازىلىعىن ىسىرىپ تاستاپ اسكەري ءدوڭ-ايبات كورسەتۋ، كورشىلەس ەلدەردىڭ تەرريتورياسىن باسىپ الۋ سىندى ارەكەتتەرى دە پۋتين ساياساتىنىڭ «قاۋىپتى جۇرىستەرى» رەتىندە تانىلعان. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى دە سىرتقى ساياساتتا رەسەيدىڭ قاس-قاباعىنا قاراي باسۋعا داعدىلانىپ كەلەدى، داعدىلانىپ تا بولعان.

باسىم كوپ رەسەيلىكتىڭ ءپۋتيننىڭ جالعاستى پرەزيدەنت بولۋىنا قارسى ەمەستىگى ونى قولداۋ دەپ باعالاۋ دا جاڭساق پىكىر. ونىڭ سەبەبى، رەسەيلىكتەردىڭ ءپۋتيندى باتىستىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرە الاتىن ليدەر قاتارىندا تانۋىندا. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى جاعدايدا رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە پۋتينگە بالاما ليدەر قاتارلى كانديداتتىڭ جوقتىعى نەمەسە ساياسي ساحنادا بولماۋى. «پۋتين كەلگەننەن كەيىن رەسەي بۇرىنعىداي قۋاتتى ەلگە اينالدى» دەگەن پىكىرگە كەزدەسىپ جاتامىز. سولاي بولسىن بولماسىن، ەندىگى جەردە رەسەي ليدەرى يمپەراتور رەتىندە ءوز ءيميدجىن تىكتەپ جاتقانعا كوبىرەك ۇقسايدى. سىرت الەمدە رەسەي اگرەسسيۆتى ساياسات ۇستانادى دەپ قارالسا دا، رەسەي ىشىندە «پۋتين رەسەيدىڭ بۇرىنعى تەرريتورياسىن قايتارىپ بەردى» دەپ سانايتىنداردىڭ بولۋى دا وعان كورشىلەس جانە پوستكەڭەستىك ەلدەر ءۇشىن جاڭا قورقىنىش جاراتۋدا.

ەگەر 4 جىلدان كەيىنگى سايلاۋدا پۋتين جالعاستى رەسەي پرەزيدەنتى رەتىندە ساياساتتا قالسا، وندا ورتالىق ازياعا سونىڭ ىشىندە ىرگەلەس وتىرعان قازاقستانعا دەگەن قىسىم قازىرگىدەن دە ارتا تۇسەدى دەپ بولجاۋعا بولادى. بۇل قازاقستانداعى بيلىك ءترانزيتىنىڭ تەز ارادا تولىق اقىرلاسىپ، جاڭا جانە باسەكەگە قابىلەتتى، سىرتقى قىسىمدارعا تۇرىستىق بەرەتىن جاڭا بيلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا دەگەن مۇقتاجدىقتى ارتتىرىپ وتىر.

“The Qazaq Times”