بۇل اۋدان (ۇيعىر اۋدانى) شەكاراعا ءتيىپ تۇر. شەكارانىڭ كۇنشىعىس بەتىندە اتى قازاققا بەرىلگەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى بار (ەكىنشى سۇگىرەت). وندا جەر قايىسقان قالىڭ قازاق تۇرادى. اۆتونوميالى وبلىس شۇار-دان بۇرىن قۇرىلعان. ورتالىعى قۇلجا قالاسى ء(ۇشىنشى سۇگىرەتتەگى 1-گە قاراڭىز).
وسى اۆتونوميالى قازاق وبلىسىنا قازىر سەگىز اۋدان، ءبىر قالا توتە قارايدى. ولار: كۇنەس، نىلقى، توعىزتاراۋ اۋداندارى ء(ۇشىنشى سۇگىرەتتەگى 5,6,9-عا قاراڭىز). بۇل ءۇش اۋدان ىلە اڭعارى مەن ىلە دارياسىنىڭ باسىنا ورنالاسقان قازاق ەڭ كوپ، ەڭ ىرگەلى قونىس تەپكەن، تاريحى وتە تەرەڭ، بايىرعى قازاق جەرى. وسى ءۇش اۋدان قازاقتارى 20- عاسىر باسىندا ورىنبورعا ارنايى حات جازىپ، الاش ءباسپاسوزىن قولداپ قارجى جولداپ، وزدەرىن دە الاشتىڭ الىستاعى ءبىر بولشەگى ساناعان-تىن. وسى ءۇش اۋدان تىڭ يگەرىپ، تام سوعىپ وتىرىقشى داستۇرگە وتە باستاعان العاشقى قازاق اۋداندارىنىڭ ءبىرى. وسى اۋداننان شىققان تۇلعالار الاش ۇراندى، قازاق جاندى بولعانى ءۇشىن 20-عاسىر باسىندا كوپ اتىلىپ كەتتى. ۋاقتى كەلسە ونى دا ايتامىز. قازىر وسى ءۇش اۋداننىڭ ءار بىرىندە 100-150 مىڭنان استام قازاق يىنتىرەسىپ تۇرادى. ءتىپتى كۇنەس دەگەن اۋدانداعى قازاقتىڭ ۇزىنسانى 150 مىڭنان الدە قاشان اسىپ كەتكەن.
ىلە قازاق اۆتونوميا وبلىسى. فوتو: Wikipedia.
تەكەس، ورتەكەس (موڭعولكۇرە), شاپشال ء(ۇشىنشى سۇگىرەتتەگى 7,8,10-عا قاراڭىز) ىلە دارياسىنىڭ ورتا، تومەنگى اعارىنا (سول جاقتاعى) جاعالاي ورنالاسقان ءيسى قازاقتىڭ جەر قايىسقان قۇتتى مەكەنى. تەكەس پەن ورتەكەستىڭ ەلى ءور رۋحتى، ارلى كەلەدى. انا جىلى قاراجون جايلاۋىن جات قولىنا بەرمەيمىز دەپ قالىڭ قازاق تىكە بەيجىڭمەن تەكەتىرەستى. ءتاڭىر تاۋدىڭ تازا اۋاسىن جۇتىپ، ءمولدىر سۋىن توتە باستاۋ كوزىنەن ىشەتىندىكتەن بۇل ەلدەگى قازاقتىڭ بولمىسى مۇلدە بولەك. بۇل جەردەىڭ اربىرىندە 100 مىڭداپ قالىڭ قازاق تۇرادى. ەلى شەكارانىڭ بەرگى بەتىندەگى نارىنقول، كەگەن، رايىمبەك اۋداندارىمەن تۋىس، ەتەنە جاقىن كەلەدى. نارىنقول، كەگەن مەن رايىمبەك قانداي تەكەس پەن ورتەكەس انە ءدال سونداي. بۇل جەردەن نەبىر اتى اڭىزعا اينالعان يگى-جاقسى، جايساڭدار ءوتتى.
ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى. فوتو: Wikipedia7
قورعاس، قۇلجا قالاسى، قۇلجا اۋدانى ء(ۇشىنشى سۇگىرەتتەگى 1,3,4-كە قاراڭىز). نەشە جىلدىڭ الدىندا ءوزىم شاعىن عىلمي ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، سونىڭ جۇمىس بابىمەن قۇلجا قالاسىنا باردىم، سودان وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق ىشكى ماتەريالداردى جينادىم، تاپتىشتەپ وتىرىپ اربىرىنە ساراپتاما جاساپ جاتىپ، سوندا قورعاس اۋدانىنا قاتىستى ءبىر تاڭعاجايىپ مالىمەتتەرگە تاپ بولدىم. تاريحشى مامبەت قويگەلدى اعامىز "1989 جىلى، ورىنبور ارحيۆىندە ون كۇن وتىرىپ پويىزبەن ەلگە قايتقاندا، جولدا كۋپەدە سولقىلداپ تۇرىپ جىلاپ باردىم" دەۋشى ەدى. ارتىق ايتقاندىق ەمەس، قۇلجا-ءۇرىمجى باعىتىنداعى وتاربانىڭ كۋپەسىندە مەن دە ءدال سونداي ءحال كەشتىم، ءدال سولاي سولقىلداپ جىلاپ، ىشكى جان دۇنيەم ەزىلىپ قايتتى. نەگە دەيسىز عوي، 20- عاسىر باسىندا وسى قورعاس باستاعان ىلە قازاقتارىنىڭ قۇمعا كومىلگەن قيلى تاريحى جۇرەگىڭىزگە ينە شانشيدى. ءبىر مىسال ايتايىن، 20- عاسىر باسىندا قورعاس جەرى ءسۇيدىن جانە قورعاس بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ تۇرعان، سونداعى ءسۇيدىڭ قالاسىندا تۇرعان قازاقتىڭ ۇزىنسانى 30 مىڭنان اسقان (1944), قورعاستى قوسپاعاندا. ىلە ءۋالاياتى بويىنشا قازاق ەڭ ىرگەلى ورنالاسقان ءارى ەڭ ەرتە زاماناۋي وقۋ ورنىن اشقان، وركەنيەت شىراعىن ەرتە جاققان، ەرتە ويانعان ءوڭىر-ءدى. وسى وڭىردە تۋعان ابدىقادىر اپەندى تۋرالى وتكەن اپتا حالىقارالىق تۇركىستان اپتالىق گازەتىنە ارنايى ماقالا جازدىم. 20 عاسىردىڭ 40-50 جىلدارى وسى ەلدى-مەكەن كوپ قاسىرەتكە، قياناتقا تاپ بولدى. بارا-بارا قازاعى ەڭ از، جاتجۇرتى ەڭ كوپ بولىپ شىعا كەلدى. قازىر بۇل ءوڭىر "قۇلجا-قورعاس ەكونوميكالىق بەلدەۋى" اتالىپ قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ارقىلى ەۋروپاعا شىعاتىن قۇرلىقتاعى ءبىرىنشى پورتىنا اينالىپ وتىر. قۇلجا قالاسى دا، قۇلجا اۋدانى دا جاتجۇرتتىڭ ەڭ شوعىرلى قونىستانعان مەكەنىنە اينالدى. بىراق، قۇلجا اۋدانىندا بۇگىنگى كۇنى 60 مىڭنان استام قازاق تۇرادى. قازاقتار ءالى ءوزىنىڭ بايىرعى قالپىن ساقتاعان. جەر-سۋ اتى قازاقشا قالپىندا. 20- عاسىر باسىندا بۇكىل ىلە ءۋالاياتى قازاقتارى قۇلجاعا جينالدى. قۇلجادا زاماناۋي وقۋ ورداسىن اشتى، قازاق باسپاسىن قۇردى، قازاق تەاترىن جاساقتاپ "قىز-جىبەك", "ەر تارعىن", "قالقامان-مامىر" قويلىمدارىن قۇلجانىڭ الاڭىندا، قالالىق قازاق تەاتر ورتالىعىندا، قالالىق مادەنيەت ۇيىندە ۇزبەي قويىپ تۇردى. ىلەدەگى قازاقتىڭ بۇكىل بايلارى جۇزدەپ، مىڭداپ ءتورت تۇلىگىن ساتىپ قارجىسىن قالاداعى قازاق رۋحانياتى مەن مادەني وركەندەۋىنە جۇمسادى. كوممۋنيزم قالاي كەلدى، شارقي تۇركىستان قالاي پايدا بولدى بارىنە قيانات جاسالندى. ءۋالاياتتى قازاق مۇددەسىنە جات مەڭىرەۋ مەكەنگە اينالدىردى.
كۇيتىن قالاسى ء(ۇشىنشى سۇگىرەتتەگى 2- گە قاراڭىز). جەر قايىسقان قازاقتىڭ ءتول مەكەنىندەگى يەن جەر ەدى، بۇرىن قازاق مال تولدەتەتىن كوكتەۋلىك-تۇعىن. كەيىن كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ اسكەري ستراتەگيالىق ديۆيزياسى ورنالاستى، كىشكەنتاي عانا قىشلاق مەكەن بەيجىڭ، شانحايعا جەتەقابىل قالىڭ قىتايدىڭ ورداسىنا اينالىپ ۇلگىردى. قازىر قالاداعى قازاقتىڭ ۇزىنسانى 15 مىڭداي. قالانىڭ اينالاسى قازاقشا جەر-سۋ اتتارعا تولىپ تۇر. قالادا قازاق باسپاسىنىڭ ءتول قاراشاڭىراعى، قازاق ينستيتۋتتارى، ايتالىق، كوركەمونەر ينستيتۋتى، اعارتۋ ينستيتۋتى بار. قالانىڭ ستراتەگيالىق ورنالاسۋى وتە ماڭىزدى. باتىس الەمى مەن شىعىس الەمىن ءتۇيىستىرىپ تۇرعان نوقتا دەسەك تە ارتىق ايتپاعان بولامىز.
قازاق اۆتونومياسىنان بولىنگەن بوراتالا وبلىسىن جانە التاي، تارباعاتاي ايماعى مەن بۇرىنعى ءۇرىمجى ءۋالاياتىن، قۇمىلعا قاراستى تازا قازاق اۋداندارىن بۇعان دەيىنگى پوستتارىمدا دا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتقامىن. قايتالاپ جاتپايمىن. مەنىڭ ايتپاق بولعانىم مىناۋ. نە سەبەپتى، قالىڭ قازاق يىنتىرەلىسكەن اۆتونوميالى وبلىستىڭ قازاقستان جاعىندا مەملەكەتتىڭ جەرى مەن مۇددەسىن بولشەكتەيتىن ۇراندار ايتىلىپ قالىپ جاتادى؟ قىتايداعى قازاق اۆتونومياسىن تۇبەگەيلى ىدىراتۋ ءۇشىن شەكارانىڭ بەرگى بەتىندەگى بىرەۋلەردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ جۇرگەن جاسىرىن كۇشتەر كىمدەر؟ قىتايداعى قازاق اۆتونومياسى ونسىز دا، اتى بار زاتى جوق كۇيدە، ءتىپتى قىتايداعى شۋار دا سونداي حالدە قالدى. قىتاي بيلىگى ءۇشىن جەتىسۋ ۇلكەن ارمان. ال، وسى ارماندارىن كەيدە الاتاقيالى ازاماتتاردىڭ اۋزىنا سالىپ بەرىپ جۇرگەنى، جەردى دە، ەلدى دە سولاردىڭ تىلىمەن بولشەكتەپ جۇرگەنى وتىرىك ەمەس قوي. اناۋ الاتاقيالىلار "يەتىسۋ ءبىزنىڭ يەر" دەپ ۇرانداپ جۇرگەندە قىتايدىڭ ستراتەگيالىق تۇزاعىنا تۇسكەنىن بىلمەيتىن سياقتى. ال، قىتايعا كەرەگى "يەتىسۋنيڭ ۇيعىرنيكي" بولعانى. اتاپ ايتقاندا "يەتىسۋ ۇيعىرنيكي" بولسا، ول- قىتايدىكى دە دەگەن ءسوز. بۇنى قىتاي ايتسا- ديپلوماتيالىق قاتەلىك بولادى، وداندا تارانشىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ بەرگەنى ابزال.
قىتاي وورتالىق ازيانى وسىنداي ستراتەگيالىق تاكتيكالار ارقىلى ۇزاقتان مەڭگەرىپ وتىرعىسى كەلەدى. بۇنى قىتايدىڭ "چين تۇركىستان" جوباسى دەيمىز. بۇل پروەكتىدە بىزگە بەيمالىم ونداعان باپتار بار، ونىڭ قۇرامىندا ققىتايدىڭ "چين تۇركىستان تۋركولوگياسى" دەيتىن جوباسى تاعى بار. ونى قىسقاشا سىزگە بىلاي تۇسىندىرەيىن – قىتاي تۇران دالاسىنداعى تاريحي تۇلعالاردى ءبىرىنشى تارانشىعا تەلىپ، ءبارىن تارانشىدان تاراتۋعا استىرتىن قولداۋ بىلدىرەدى. تارانشىلارعا بۇل وڭىنان كەلەدى دە، اتتيلادان تارتىپ بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ورتاق تۇلعالاردى تارانشى ەتىپ جاساپ شىعارادى، تاراتادى. بۇكىل ءبىرتۋار تۇلعانىڭ، وركەنيەتتىڭ تارانشى بولعانى – قىتاي بولعانى. قىتاي وعان- جۋنحۋا (中华) دەپ ات قويعان. قىتاي پىكىرىنشە بۇنىڭ ءبارى ۇلى جۋنحۋا (中华民族) ۇرپاقتارى. وسى يدەيالوگيانى ويلاپ تاۋىپ، جاساپ شىققاندار 19-20 عاسىرداعى جاپوننان، فرانتسيادان، اقش پەن انگليادان وقىپ كەلگەن قىتاي ساياساتكەرلەرى. بۇل يدەيالوگيا قىتايدان تىس 20- عاسىر باسىندا يران، تۇركيا، گەرمانيا سوسىن اراپ الەمىندە قاتتى ءجۇردى. بۇل يدەيا ءبىزدىڭ قازاق زيالىلارىن دا اينالىپ وتكەن جوق، قازاق ساياساتكەرلەرى 20-عاسىر باسىندا "تۇركىستان" جانە "الاش" كونتسسەپتسياسىن ۇسىندى.
قوش، نە كەرەك، قىتاي دۇڭعاندار ارقىلى مۇسىلماندار الەمىنە، موڭعولدار ارقىلى كوشپەندى كيگىز تۋىرلىقتى جۇرتقا (ەسىڭىزدە بولسىن، قىتاي كيگىز ءۇي دەگەندى "موڭعولۇي", "蒙古包" دەيدى), ال تارانشى ارقىلى تۇران جۇرتىنا ستراتەگيالىق تۇزاق قۇرعان. اۋەلى وركەنيەت سارقىنشاعى مەن تاريحي تۇلعا، جەر-سۋ اتاۋلىنى وسى اتالمىش اتتارعا تيەپ بەرەدى، سودان وزىنە تيەپ الادى. بىلايشا ايتقاندا، قارماق رەتىندە قولدانادى، قارماققا ىلىنگەنىن وزىنە الادى.
ەسىڭىزدە بولسا، كەزىندە سوۆەت وداعىنىڭ يسلام ساياساتى ەكى ءتۇرلى بولدى. ءبىرى، ىشكى تاريحي فەنومەن يسلام; ەكىنشىسى سوۆەتسكي يسلام جانە سىرتقى سوۆەتسكي يسلام ساياساتى; الەم ەلدەرىنىڭ ءبىرازى "سوۆەتسكي يسلامدى" كورىپ كەڭەس وداعى ەلدەرىندەگى مۇسىلماندار بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەپ ويلايتىن. قازىرگى قىتايدىڭ سىرتقا يمپورتتايتىن "قىتايسكي يسلام" ساياساتى مەن "قىتايسكي تۋركولوگيا" ستراتەگيالى ساياساتى جانە "قىتايسكي مونگول" ساياساتى بار. اتالمىش قىتايسكي يسلامدا دۇڭعاندار ەڭ بەلسەندى ءرول وينايدى. ءبىر مىسالى كەلتىرەيىن، پالەنشە ساحابانىڭ تۇگەنشە ۇرپاعى دەپ قولدان شەجىرە جاساپ نەمەسە قىتايداعى مىڭجىلدىق تاريحي مەشىتتەردىڭ سىرتىن جىلتىراتىپ جوندەپ ستراتەگيالىق جاقتان اراپ الەمىن شىرعالاپ، سودان بەيجىڭگە ءجىپسىز بايلايدى دا، اراپتان اسا مول قارجى مەن ينۆەستيتسيا تارتادى. وسىعان بايلانىستى قىتايدىڭ بىرقانشا پورت قالاسىندا ارنايى "اراپ كوشەسى" بار. بەيجىڭگە ءجىپسىز بايلانعان اراپ الەمى، قىتايدىڭ "قىتايسكي يسلامىن" عانا كورەدى دە "قىتايدا ءبارى جاقسى، مۇسىلماندار تاتۋ-ءتاتتى، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتىر" دەپ ءۇن شىعارماي وتىرا بەرەدى.
ال، "قىتايلىق مونگول" ستراتەگيا ساياساتى ءتىپتى قىزىق. بۇكىل كيگىز-تۋىرلىقتى، قالقان بەت، نايزالى جاۋىنگەر حالىقتى دالا وركەنيەتىمەن قوسىپ مونگولعا تەلىپ بەرەدى، سويتەدى دە سول مونگولدى ءوزى اسىقپاي وتىرىپ جۇتادى. مونگولعا تەلىنگەن كيگىز تۋىرلىقتى دالا وركەنيەتى مونگولمەن بىرگە جۇتىلادى. ولاردى جالپىلاما "جۋنحۋا مينزۋ" ۇرپاقتارى دەيدى. قىتاي پىكىرىنشە قىتايدى جاۋلاعان كوشپەندىلەر اۋەلدە "جۋنحۋا مينزۋ" بولعان، سودان ولار قىتايدا بيلىك قۇرىپ، قىتايعا جەر كەڭەيتىپ بەرگەن.
قىتايسكي تۋركولوگيانىڭ مىسالدارىن جوعارىدا ايتتىم. قىتايسكي تۋركولوگيا پروەكتىسىندە قاشقار ەڭ وزەكتى ستراتەگيالى تۇزاق جانە ماحمۋد قاشقاري ەڭ وزەكتى تۇلعا. قىتايدىڭ ستراتەگ ساياساتكەرلەرى الدىمەن بۇل تۇلعانى تارانشىعا تەلىپ بەردى دە، ونىڭ رۋحاني ءھام مادەني شىعارماسىن "ۇلى قىتاي، ۇلى جۋنحۋا مينزۋ" حالقىنىڭ تاريحي تۋىندىسى ەتىپ شىعاردى. قىتايدىڭ وسى ستراتەگيالى تۇزاعىن ەڭ الدىمەن سەزگەن رەسەيدىڭ ستراتەگ ساياساتكەرلەرى تۇران الەمىن قىتاي ىقپالىنان تارتىپ الۋ ءۇشىن "تۇراندا اۋەلدە سلاۆيان حالىقتارى بولعان، تۇراننىڭ تەگى- ورىس، التىن وردا- ورىس مەملەكەتى" دەگەندى بىرتىندەپ قاراستىرىپ جاتىر.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق تۇزاعى الداعى ۋاقىتتا ءوز جەمىسىن كورسەتە باستايدى. سول ساياساتقا بىلدەي ءبىر ۇلت ىستىككە شانشىلىپ جاتىر. مىنانى انىق ءبىلۋىمىز ءتيىس، ستراتەگيالىق تۇزاقتى- ستراتەگيالىق ساياسات قانا تۇبەگەيلى توسا الادى. ءبارىمىز "گۋمانيست-ادامبىز، ءبارىمىز مۇسىلمانبىز، ءبارىمىز تۇركى باۋىرمىز، ءبارىمىز كوپۇلتتى بەرەكەلى قازاقستانبىز" دەيتىن جالپاق شەشەي ۇران ەشقاشان توسقاۋىل بولا المايدى. ءبىزدى بۋىنسىز پىشاقتايتىن، ءجىپسىز قىلقىندىراتىن ستراتەگيالىق تۇزاقتار قاۋمالاپ تۇر. وتە ساۋاتتى اقىل-پاراساتپەن عانا شىرماۋدان ادا قالماقپىز.
ەلدەس وردا
20.06.2020
شەرزاتتىڭ ءولىمى ىسىنە قاتىستى قۇپيا ۆيدەونى جاريالاۋ كىمگە كەرەك بولدى؟ – ساراپشىلار مەديا سىنى
كوميسسيا مەن باقىلاۋشى ەسەبىندەگى ايىرماشىلىق: الماتىدا رەفەرەندۋم قالاي ءوتىپ جاتىر؟
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
قاراعايعا قارسى بۇتاق. دۋماننىڭ سوت تەرگەۋى اياقتالدى. 29 شىلدە ءجارىسسوز.
الماتى وبل پركۋراتۋراسى. بەلسەندىلەر: «جالعان جالامەن قاماۋداعى ايگەرىم مەن دۋمانعا بوستاندىق!»
جاۋاعاشتى تۇرمەسى ايگەرىمدى تاعايىندالعان ەمگە جىبەرمەي جاتىر