Wyğır audanı. Foto: Google.Maps.

Bwl audan (Wyğır audanı) şekarağa tiip twr. Şekaranıñ künşığıs betinde atı qazaqqa berilgen İle Qazaq Avtonomiyalı Oblısı bar (ekinşi sügiret). Onda jer qayısqan qalıñ qazaq twradı. Avtonomiyalı oblıs ŞWAR-dan bwrın qwrılğan. Ortalığı Qwlja qalası (üşinşi sügirettegi 1-ge qarañız).

Osı avtonomiyalı qazaq oblısına qazir segiz audan, bir qala töte qaraydı. Olar: KÜNES, NILQI, TOĞIZTARAU audandarı (üşinşi sügirettegi 5,6,9-ğa qarañız). Bwl üş audan İle añğarı men İle dariyasınıñ basına ornalasqan qazaq eñ köp, eñ irgeli qonıs tepken, tarihı öte tereñ, bayırğı qazaq jeri. Osı üş audan qazaqtarı 20- ğasır basında Orınborğa arnayı hat jazıp, Alaş baspasözin qoldap qarjı joldap, özderin de Alaştıñ alıstağı bir bölşegi sanağan-tın. Osı üş audan tıñ igerip, tam soğıp otırıqşı dästürge öte bastağan alğaşqı qazaq audandarınıñ biri. Osı audannan şıqqan twlğalar Alaş wrandı, qazaq jandı bolğanı üşin 20-ğasır basında köp atılıp ketti. Uaqtı kelse onı da aytamız. Qazir osı üş audannıñ är birinde 100-150 mıñnan astam qazaq iintiresip twradı. Tipti Künes degen audandağı qazaqtıñ wzınsanı 150 mıñnan älde qaşan asıp ketken.

İle Qazaq Avtonomiya oblısı. Foto: Wikipedia.

TEKES, ÖRTEKES (Moñğolküre), ŞAPŞAL (üşinşi sügirettegi 7,8,10-ğa qarañız) İle dariyasınıñ orta, tömengi ağarına (sol jaqtağı) jağalay ornalasqan isi qazaqtıñ jer qayısqan qwttı mekeni. Tekes pen Örtekestiñ eli ör ruhtı, arlı keledi. Ana jılı Qarajon jaylauın jat qolına bermeymiz dep qalıñ qazaq tike Beyjiñmen teketiresti. Täñir taudıñ taza auasın jwtıp, möldir suın töte bastau közinen işetindikten bwl eldegi qazaqtıñ bolmısı mülde bölek. Bwl jerdeiñ ärbirinde 100 mıñdap qalıñ qazaq twradı. Eli şekaranıñ bergi betindegi Narınqol, Kegen, Rayımbek audandarımen tuıs, etene jaqın keledi. Narınqol, Kegen men Rayımbek qanday Tekes pen Örtekes äne däl sonday. Bwl jerden nebir atı añızğa aynalğan igi-jaqsı, jaysañdar ötti.

İle Qazaq Avtonomiyalı oblısı. Foto: Wikipedia7

QORĞAS, QWLJA qalası, QWLJA audanı (üşinşi sügirettegi 1,3,4-ke qarañız). Neşe jıldıñ aldında özim şağın ğılmi ekspediciya wyımdastırıp, sonıñ jwmıs babımen Qwlja qalasına bardım, sodan oblıstıq, qalalıq, audandıq işki materialdardı jinadım, Täptiştep otırıp ärbirine saraptama jasap jatıp, sonda Qorğas audanına qatıstı bir tañğajayıp mälimetterge tap boldım. Tarihşı Mämbet Qoygeldi ağamız "1989 jılı, Orınbor arhivinde on kün otırıp poyızben elge qaytqanda, jolda kupede solqıldap twrıp jılap bardım" deuşi edi. Artıq aytqandıq emes, Qwlja-Ürimji bağıtındağı otarbanıñ kupesinde men de däl sonday häl keştim, däl solay solqıldap jılap, işki jan düniem ezilip qayttı. Nege deysiz ğoy, 20- ğasır basında osı Qorğas bastağan İle qazaqtarınıñ qwmğa kömilgen qilı tarihı jüregiñizge ine şanşidı. Bir mısal aytayın, 20- ğasır basında Qorğas jeri Süydin jäne Qorğas bolıp ekige bölinip twrğan, sondağı Süydiñ qalasında twrğan qazaqtıñ wzınsanı 30 mıñnan asqan (1944), Qorğastı qospağanda. İle uäläyatı boyınşa qazaq eñ irgeli ornalasqan äri eñ erte zamanaui oqu ornın aşqan, örkeniet şırağın erte jaqqan, erte oyanğan öñir-di. Osı öñirde tuğan Äbdiqadir Äpendi turalı ötken apta halıqaralıq Türkistan aptalıq gazetine arnayı maqala jazdım. 20 ğasırdıñ 40-50 jıldarı osı eldi-meken köp qasiretke, qiyanatqa tap boldı. Bara-bara qazağı eñ az, jatjwrtı eñ köp bolıp şığa keldi. Qazir bwl öñir "Qwlja-Qorğas ekonomikalıq beldeui" atalıp Qıtaydıñ Ortalıq Aziya arqılı Europağa şığatın qwrlıqtağı birinşi portına aynalıp otır. Qwlja qalası da, Qwlja audanı da jatjwrttıñ eñ şoğırlı qonıstanğan mekenine aynaldı. Biraq, Qwlja audanında bügingi küni 60 mıñnan astam qazaq twradı. Qazaqtar äli öziniñ bayırğı qalpın saqtağan. Jer-su atı qazaqşa qalpında. 20- ğasır basında bükil İle uäläyatı qazaqtarı Qwljağa jinaldı. Qwljada zamanaui oqu ordasın aştı, qazaq baspasın qwrdı, qazaq teatrın jasaqtap "Qız-Jibek", "Er Tarğın", "Qalqaman-Mamır" qoylımdarın Qwljanıñ alañında, qalalıq qazaq teatr ortalığında, qalalıq mädeniet üyinde üzbey qoyıp twrdı. İledegi qazaqtıñ bükil bayları jüzdep, mıñdap tört tüligin satıp qarjısın qaladağı qazaq ruhaniyatı men mädeni örkendeuine jwmsadı. Kommunizm qalay keldi, Şarqi Türkistan qalay payda boldı bärine qiyanat jasalndı. Uäläyattı qazaq müddesine jat meñireu mekenge aynaldırdı.

KÜYTİN qalası (üşinşi sügirettegi 2- ge qarañız). Jer qayısqan qazaqtıñ töl mekenindegi ien jer edi, bwrın qazaq mal töldetetin kökteulik-twğın. Keyin kommunistik biliktiñ äskeri strategiyalıq diviziyası ornalastı, kişkentay ğana qışlaq meken Beyjiñ, Şanhayğa jeteqabıl qalıñ qıtaydıñ ordasına aynalıp ülgirdi. Qazir qaladağı qazaqtıñ wzınsanı 15 mıñday. Qalanıñ aynalası qazaqşa jer-su attarğa tolıp twr. Qalada qazaq baspasınıñ töl qaraşañırağı, qazaq instituttarı, aytalıq, körkemöner institutı, ağartu institutı bar. Qalanıñ strategiyalıq ornalasuı öte mañızdı. Batıs älemi men şığıs älemin tüyistirip twrğan noqta desek te artıq aytpağan bolamız.

Qazaq avtonomiyasınan bölingen Boratala oblısın jäne Altay, Tarbağatay aymağı men bwrınğı Ürimji uäläyatın, Qwmılğa qarastı taza qazaq audandarın bwğan deyingi posttarımda da büge-şigesine deyin aytqamın. Qaytalap jatpaymın. Meniñ aytpaq bolğanım mınau. Ne sebepti, qalıñ qazaq iintirelisken avtonomiyalı oblıstıñ Qazaqstan jağında memlekettiñ jeri men müddesin bölşekteytin wrandar aytılıp qalıp jatadı? Qıtaydağı qazaq avtonomiyasın tübegeyli ıdıratu üşin şekaranıñ bergi betindegi bireulerdiñ qoltığına su bürkip jürgen jasırın küşter kimder? Qıtaydağı qazaq avtonomiyası onsız da, atı bar zatı joq küyde, tipti Qıtaydağı ŞUAR da sonday hälde qaldı. Qıtay biligi üşin Jetisu ülken arman. Al, osı armandarın keyde alataqiyalı azamattardıñ auzına salıp berip jürgeni, jerdi de, eldi de solardıñ tilimen bölşektep jürgeni ötirik emes qoy. Anau alataqiyalılar "Ietisu bizniñ ier" dep wrandap jürgende Qıtaydıñ strategiyalıq twzağına tüskenin bilmeytin siyaqtı. Al, Qıtayğa keregi "Ietisuniñ wyğırniki" bolğanı. Atap aytqanda "Ietisu wyğırniki" bolsa, ol- Qıtaydiki de degen söz. Bwnı Qıtay aytsa- diplomatiyalıq qatelik boladı, odanda taranşınıñ auzına tükirip bergeni abzal.

Qıtay oOrtalıq Aziyanı osınday strategiyalıq taktikalar arqılı wzaqtan meñgerip otırğısı keledi. Bwnı Qıtaydıñ "Çin Türkistan" jobası deymiz. Bwl proektide bizge beymälim ondağan baptar bar, onıñ qwramında qQıtaydıñ "Çin Türkistan turkologiyası" deytin jobası tağı bar. Onı qısqaşa sizge bılay tüsindireyin – Qıtay Twran dalasındağı tarihi twlğalardı birinşi taranşığa telip, bärin taranşıdan taratuğa astırtın qoldau bildiredi. Taranşılarğa bwl oñınan keledi de, Attiladan tartıp bükil türki jwrtına ortaq twlğalardı taranşı etip jasap şığaradı, taratadı. Bükil birtuar twlğanıñ, örkeniettiñ taranşı bolğanı – qıtay bolğanı. Qıtay oğan- Jun'hua (中华) dep at qoyğan. Qıtay pikirinşe bwnıñ bäri wlı jun'hua (中华民族) wrpaqtarı. Osı ideyalogiyanı oylap tauıp, jasap şıqqandar 19-20 ğasırdağı Japonnan, Franciyadan, AQŞ pen Angliyadan oqıp kelgen Qıtay sayasatkerleri. Bwl ideyalogiya Qıtaydan tıs 20- ğasır basında Iran, Türkiya, Germaniya sosın arap äleminde qattı jürdi. Bwl ideya bizdiñ qazaq ziyalıların da aynalıp ötken joq, qazaq sayasatkerleri 20-ğasır basında "Türkistan" jäne "Alaş" koncsepciyasın wsındı.

Qoş, ne kerek, Qıtay dwñğandar arqılı mwsılmandar älemine, moñğoldar arqılı köşpendi kigiz tuırlıqtı jwrtqa (esiñizde bolsın, qıtay kigiz üy degendi "moñğolüy", "蒙古包" deydi), al taranşı arqılı Twran jwrtına strategiyalıq twzaq qwrğan. Äueli örkeniet sarqınşağı men tarihi twlğa, jer-su ataulını osı atalmış attarğa tiep beredi, sodan özine tiep aladı. Bılayşa aytqanda, qarmaq retinde qoldanadı, qarmaqqa ilingenin özine aladı.

Esiñizde bolsa, kezinde Sovet odağınıñ islam sayasatı eki türli boldı. Biri, işki tarihi fenomen islam; ekinşisi sovetskiy islam jäne sırtqı sovetskiy islam sayasatı; Älem elderiniñ birazı "sovetskiy islamdı" körip keñes odağı elderindegi mwsılmandar beybit ömir sürip jatır dep oylaytın. Qazirgi Qıtaydıñ sırtqa importtaytın "qıtayskiy islam" sayasatı men "qıtayskiy turkologiya" strategiyalı sayasatı jäne "qıtayskiy mongol" sayasatı bar. Atalmış qıtayskiy islamda dwñğandar eñ belsendi röl oynaydı. Bir mısalı keltireyin, pälenşe sahabanıñ tügenşe wrpağı dep qoldan şejire jasap nemese Qıtaydağı mıñjıldıq tarihi meşitterdiñ sırtın jıltıratıp jöndep strategiyalıq jaqtan arap älemin şırğalap, sodan Beyjiñge jipsiz baylaydı da, araptan asa mol qarjı men investiciya tartadı. Osığan baylanıstı Qıtaydıñ birqanşa port qalasında arnayı "arap köşesi" bar. Beyjiñge jipsiz baylanğan arap älemi, Qıtaydıñ "qıtayskiy islamın" ğana köredi de "qıtayda bäri jaqsı, mwsılmandar tatu-tätti, beybit ömir sürip jatır" dep ün şığarmay otıra beredi.

Al, "qıtaylıq mongol" strategiya sayasatı tipti qızıq. Bükil kigiz-tuırlıqtı, qalqan bet, nayzalı jauınger halıqtı dala örkenietimen qosıp mongolğa telip beredi, söytedi de sol mongoldı özi asıqpay otırıp jwtadı. Mongolğa telingen kigiz tuırlıqtı dala örkenieti mongolmen birge jwtıladı. Olardı jalpılama "jun'hua min'zu" wrpaqtarı deydi. Qıtay pikirinşe qıtaydı jaulağan köşpendiler äuelde "jun'hua min'zu" bolğan, sodan olar qıtayda bilik qwrıp, qıtayğa jer keñeytip bergen.

Qıtayskiy turkologiyanıñ mısaldarın joğarıda ayttım. Qıtayskiy turkologiya proektisinde Qaşqar eñ özekti strategiyalı twzaq jäne Mahmud Qaşqari eñ özekti twlğa. Qıtaydıñ strateg sayasatkerleri aldımen bwl twlğanı taranşığa telip berdi de, onıñ ruhani häm mädeni şığarmasın "wlı qıtay, wlı jun'hua minzu" halqınıñ tarihi tuındısı etip şığardı. Qıtaydıñ osı strategiyalı twzağın eñ aldımen sezgen Reseydiñ strateg sayasatkerleri Twran älemin Qıtay ıqpalınan tartıp alu üşin "twranda äuelde slavyan halıqtarı bolğan, twrannıñ tegi- orıs, altın orda- orıs memleketi" degendi birtindep qarastırıp jatır.

Wzın sözdiñ qısqası Qıtaydıñ Ortalıq Aziyağa bağıttalğan strategiyalıq twzağı aldağı uaqıtta öz jemisin körsete bastaydı. Sol sayasatqa bildey bir wlt istikke şanşılıp jatır. Mınanı anıq biluimiz tiis, strategiyalıq twzaqtı- strategiyalıq sayasat qana tübegeyli tosa aladı. Bärimiz "gumanist-adambız, bärimiz mwsılmanbız, bärimiz türki bauırmız, bärimiz köpwlttı berekeli Qazaqstanbız" deytin jalpaq şeşey wran eşqaşan tosqauıl bola almaydı. Bizdi buınsız pışaqtaytın, jipsiz qılqındıratın strategiyalıq twzaqtar qaumalap twr. Öte sauattı aqıl-parasatpen ğana şırmaudan ada qalmaqpız.

Eldes ORDA
20.06.2020

"The Qazaq Times"