Ұйғыр ауданы. Фото: Google.Maps.

Бұл аудан (Ұйғыр ауданы) шекараға тиіп тұр. Шекараның күншығыс бетінде аты қазаққа берілген Іле Қазақ Автономиялы Облысы бар (екінші сүгірет). Онда жер қайысқан қалың қазақ тұрады. Автономиялы облыс ШҰАР-дан бұрын құрылған. Орталығы Құлжа қаласы (үшінші сүгіреттегі 1-ге қараңыз).

Осы автономиялы қазақ облысына қазір сегіз аудан, бір қала төте қарайды. Олар: КҮНЕС, НЫЛҚЫ, ТОҒЫЗТАРАУ аудандары (үшінші сүгіреттегі 5,6,9-ға қараңыз). Бұл үш аудан Іле аңғары мен Іле дариясының басына орналасқан қазақ ең көп, ең іргелі қоныс тепкен, тарихы өте терең, байырғы қазақ жері. Осы үш аудан қазақтары 20- ғасыр басында Орынборға арнайы хат жазып, Алаш баспасөзін қолдап қаржы жолдап, өздерін де Алаштың алыстағы бір бөлшегі санаған-тын. Осы үш аудан тың игеріп, там соғып отырықшы дәстүрге өте бастаған алғашқы қазақ аудандарының бірі. Осы ауданнан шыққан тұлғалар Алаш ұранды, қазақ жанды болғаны үшін 20-ғасыр басында көп атылып кетті. Уақты келсе оны да айтамыз. Қазір осы үш ауданның әр бірінде 100-150 мыңнан астам қазақ иінтіресіп тұрады. Тіпті Күнес деген аудандағы қазақтың ұзынсаны 150 мыңнан әлде қашан асып кеткен.

Іле Қазақ Автономия облысы. Фото: Wikipedia.

ТЕКЕС, ӨРТЕКЕС (Моңғолкүре), ШАПШАЛ (үшінші сүгіреттегі 7,8,10-ға қараңыз) Іле дариясының орта, төменгі ағарына (сол жақтағы) жағалай орналасқан исі қазақтың жер қайысқан құтты мекені. Текес пен Өртекестің елі өр рухты, арлы келеді. Ана жылы Қаражон жайлауын жат қолына бермейміз деп қалың қазақ тіке Бейжіңмен текетіресті. Тәңір таудың таза ауасын жұтып, мөлдір суын төте бастау көзінен ішетіндіктен бұл елдегі қазақтың болмысы мүлде бөлек. Бұл жердеің әрбірінде 100 мыңдап қалың қазақ тұрады. Елі шекараның бергі бетіндегі Нарынқол, Кеген, Райымбек аудандарымен туыс, етене жақын келеді. Нарынқол, Кеген мен Райымбек қандай Текес пен Өртекес әне дәл сондай. Бұл жерден небір аты аңызға айналған игі-жақсы, жайсаңдар өтті.

Іле Қазақ Автономиялы облысы. Фото: Wikipedia7

ҚОРҒАС, ҚҰЛЖА қаласы, ҚҰЛЖА ауданы (үшінші сүгіреттегі 1,3,4-ке қараңыз). Неше жылдың алдында өзім шағын ғылми экспедиция ұйымдастырып, соның жұмыс бабымен Құлжа қаласына бардым, содан облыстық, қалалық, аудандық ішкі материалдарды жинадым, Тәптіштеп отырып әрбіріне сараптама жасап жатып, сонда Қорғас ауданына қатысты бір таңғажайып мәліметтерге тап болдым. Тарихшы Мәмбет Қойгелді ағамыз "1989 жылы, Орынбор архивінде он күн отырып пойызбен елге қайтқанда, жолда купеде солқылдап тұрып жылап бардым" деуші еді. Артық айтқандық емес, Құлжа-Үрімжі бағытындағы отарбаның купесінде мен де дәл сондай хәл кештім, дәл солай солқылдап жылап, ішкі жан дүнием езіліп қайтты. Неге дейсіз ғой, 20- ғасыр басында осы Қорғас бастаған Іле қазақтарының құмға көмілген қилы тарихы жүрегіңізге ине шаншиды. Бір мысал айтайын, 20- ғасыр басында Қорғас жері Сүйдін және Қорғас болып екіге бөлініп тұрған, сондағы Сүйдің қаласында тұрған қазақтың ұзынсаны 30 мыңнан асқан (1944), Қорғасты қоспағанда. Іле уәләяты бойынша қазақ ең іргелі орналасқан әрі ең ерте заманауи оқу орнын ашқан, өркениет шырағын ерте жаққан, ерте оянған өңір-ді. Осы өңірде туған Әбдіқадір Әпенді туралы өткен апта халықаралық Түркістан апталық газетіне арнайы мақала жаздым. 20 ғасырдың 40-50 жылдары осы елді-мекен көп қасіретке, қиянатқа тап болды. Бара-бара қазағы ең аз, жатжұрты ең көп болып шыға келді. Қазір бұл өңір "Құлжа-Қорғас экономикалық белдеуі" аталып Қытайдың Орталық Азия арқылы Еуропаға шығатын құрлықтағы бірінші портына айналып отыр. Құлжа қаласы да, Құлжа ауданы да жатжұрттың ең шоғырлы қоныстанған мекеніне айналды. Бірақ, Құлжа ауданында бүгінгі күні 60 мыңнан астам қазақ тұрады. Қазақтар әлі өзінің байырғы қалпын сақтаған. Жер-су аты қазақша қалпында. 20- ғасыр басында бүкіл Іле уәләяты қазақтары Құлжаға жиналды. Құлжада заманауи оқу ордасын ашты, қазақ баспасын құрды, қазақ театрын жасақтап "Қыз-Жібек", "Ер Тарғын", "Қалқаман-Мамыр" қойлымдарын Құлжаның алаңында, қалалық қазақ театр орталығында, қалалық мәдениет үйінде үзбей қойып тұрды. Іледегі қазақтың бүкіл байлары жүздеп, мыңдап төрт түлігін сатып қаржысын қаладағы қазақ руханияты мен мәдени өркендеуіне жұмсады. Коммунизм қалай келді, Шарқи Түркістан қалай пайда болды бәріне қиянат жасалнды. Уәләятты қазақ мүддесіне жат меңіреу мекенге айналдырды.

КҮЙТІН қаласы (үшінші сүгіреттегі 2- ге қараңыз). Жер қайысқан қазақтың төл мекеніндегі иен жер еді, бұрын қазақ мал төлдететін көктеулік-тұғын. Кейін коммунистік биліктің әскери стратегиялық дивизиясы орналасты, кішкентай ғана қышлақ мекен Бейжің, Шанхайға жетеқабыл қалың қытайдың ордасына айналып үлгірді. Қазір қаладағы қазақтың ұзынсаны 15 мыңдай. Қаланың айналасы қазақша жер-су аттарға толып тұр. Қалада қазақ баспасының төл қарашаңырағы, қазақ институттары, айталық, көркемөнер институты, ағарту институты бар. Қаланың стратегиялық орналасуы өте маңызды. Батыс әлемі мен шығыс әлемін түйістіріп тұрған ноқта десек те артық айтпаған боламыз.

Қазақ автономиясынан бөлінген Боратала облысын және Алтай, Тарбағатай аймағы мен бұрынғы Үрімжі уәләятын, Құмылға қарасты таза қазақ аудандарын бұған дейінгі посттарымда да бүге-шігесіне дейін айтқамын. Қайталап жатпаймын. Менің айтпақ болғаным мынау. Не себепті, қалың қазақ иінтіреліскен автономиялы облыстың Қазақстан жағында мемлекеттің жері мен мүддесін бөлшектейтін ұрандар айтылып қалып жатады? Қытайдағы қазақ автономиясын түбегейлі ыдырату үшін шекараның бергі бетіндегі біреулердің қолтығына су бүркіп жүрген жасырын күштер кімдер? Қытайдағы қазақ автономиясы онсыз да, аты бар заты жоқ күйде, тіпті Қытайдағы ШУАР да сондай хәлде қалды. Қытай билігі үшін Жетісу үлкен арман. Ал, осы армандарын кейде алатақиялы азаматтардың аузына салып беріп жүргені, жерді де, елді де солардың тілімен бөлшектеп жүргені өтірік емес қой. Анау алатақиялылар "Иетісу бізнің иер" деп ұрандап жүргенде Қытайдың стратегиялық тұзағына түскенін білмейтін сияқты. Ал, Қытайға керегі "Иетісуниң ұйғырники" болғаны. Атап айтқанда "Иетісу ұйғырники" болса, ол- Қытайдікі де деген сөз. Бұны Қытай айтса- дипломатиялық қателік болады, оданда тараншының аузына түкіріп бергені абзал.

Қытай оОрталық Азияны осындай стратегиялық тактикалар арқылы ұзақтан меңгеріп отырғысы келеді. Бұны Қытайдың "Чин Түркістан" жобасы дейміз. Бұл проектіде бізге беймәлім ондаған баптар бар, оның құрамында қҚытайдың "Чин Түркістан туркологиясы" дейтін жобасы тағы бар. Оны қысқаша сізге былай түсіндірейін – Қытай Тұран даласындағы тарихи тұлғаларды бірінші тараншыға теліп, бәрін тараншыдан таратуға астыртын қолдау білдіреді. Тараншыларға бұл оңынан келеді де, Аттиладан тартып бүкіл түркі жұртына ортақ тұлғаларды тараншы етіп жасап шығарады, таратады. Бүкіл біртуар тұлғаның, өркениеттің тараншы болғаны – қытай болғаны. Қытай оған- Жуньхуа (中华) деп ат қойған. Қытай пікірінше бұның бәрі ұлы жуньхуа (中华民族) ұрпақтары. Осы идеялогияны ойлап тауып, жасап шыққандар 19-20 ғасырдағы Жапоннан, Франциядан, АҚШ пен Англиядан оқып келген Қытай саясаткерлері. Бұл идеялогия Қытайдан тыс 20- ғасыр басында Иран, Түркия, Германия сосын арап әлемінде қатты жүрді. Бұл идея біздің қазақ зиялыларын да айналып өткен жоқ, қазақ саясаткерлері 20-ғасыр басында "Түркістан" және "Алаш" концсепциясын ұсынды.

Қош, не керек, Қытай дұңғандар арқылы мұсылмандар әлеміне, моңғолдар арқылы көшпенді кигіз туырлықты жұртқа (есіңізде болсын, қытай кигіз үй дегенді "моңғолүй", "蒙古包" дейді), ал тараншы арқылы Тұран жұртына стратегиялық тұзақ құрған. Әуелі өркениет сарқыншағы мен тарихи тұлға, жер-су атаулыны осы аталмыш аттарға тиеп береді, содан өзіне тиеп алады. Былайша айтқанда, қармақ ретінде қолданады, қармаққа ілінгенін өзіне алады.

Есіңізде болса, кезінде Совет одағының ислам саясаты екі түрлі болды. Бірі, ішкі тарихи феномен ислам; екіншісі советский ислам және сыртқы советский ислам саясаты; Әлем елдерінің біразы "советский исламды" көріп кеңес одағы елдеріндегі мұсылмандар бейбіт өмір сүріп жатыр деп ойлайтын. Қазіргі Қытайдың сыртқа импорттайтын "қытайский ислам" саясаты мен "қытайский туркология" стратегиялы саясаты және "қытайский монгол" саясаты бар. Аталмыш қытайский исламда дұңғандар ең белсенді рөл ойнайды. Бір мысалы келтірейін, пәленше сахабаның түгенше ұрпағы деп қолдан шежіре жасап немесе Қытайдағы мыңжылдық тарихи мешіттердің сыртын жылтыратып жөндеп стратегиялық жақтан арап әлемін шырғалап, содан Бейжіңге жіпсіз байлайды да, араптан аса мол қаржы мен инвестиция тартады. Осыған байланысты Қытайдың бірқанша порт қаласында арнайы "арап көшесі" бар. Бейжіңге жіпсіз байланған арап әлемі, Қытайдың "қытайский исламын" ғана көреді де "қытайда бәрі жақсы, мұсылмандар тату-тәтті, бейбіт өмір сүріп жатыр" деп үн шығармай отыра береді.

Ал, "қытайлық монгол" стратегия саясаты тіпті қызық. Бүкіл кигіз-туырлықты, қалқан бет, найзалы жауынгер халықты дала өркениетімен қосып монголға теліп береді, сөйтеді де сол монголды өзі асықпай отырып жұтады. Монголға телінген кигіз туырлықты дала өркениеті монголмен бірге жұтылады. Оларды жалпылама "жуньхуа миньзу" ұрпақтары дейді. Қытай пікірінше қытайды жаулаған көшпенділер әуелде "жуньхуа миньзу" болған, содан олар қытайда билік құрып, қытайға жер кеңейтіп берген.

Қытайский туркологияның мысалдарын жоғарыда айттым. Қытайский туркология проектісінде Қашқар ең өзекті стратегиялы тұзақ және Махмуд Қашқари ең өзекті тұлға. Қытайдың стратег саясаткерлері алдымен бұл тұлғаны тараншыға теліп берді де, оның рухани һәм мәдени шығармасын "ұлы қытай, ұлы жуньхуа минзу" халқының тарихи туындысы етіп шығарды. Қытайдың осы стратегиялы тұзағын ең алдымен сезген Ресейдің стратег саясаткерлері Тұран әлемін Қытай ықпалынан тартып алу үшін "тұранда әуелде славян халықтары болған, тұранның тегі- орыс, алтын орда- орыс мемлекеті" дегенді біртіндеп қарастырып жатыр.

Ұзын сөздің қысқасы Қытайдың Орталық Азияға бағытталған стратегиялық тұзағы алдағы уақытта өз жемісін көрсете бастайды. Сол саясатқа білдей бір ұлт істікке шаншылып жатыр. Мынаны анық білуіміз тиіс, стратегиялық тұзақты- стратегиялық саясат қана түбегейлі тоса алады. Бәріміз "гуманист-адамбыз, бәріміз мұсылманбыз, бәріміз түркі бауырмыз, бәріміз көпұлтты берекелі Қазақстанбыз" дейтін жалпақ шешей ұран ешқашан тосқауыл бола алмайды. Бізді буынсыз пышақтайтын, жіпсіз қылқындыратын стратегиялық тұзақтар қаумалап тұр. Өте сауатты ақыл-парасатпен ғана шырмаудан ада қалмақпыз.

Елдес ОРДА
20.06.2020

"The Qazaq Times"