2010 جىلدىڭ قاراشاسىندا بەتى اشىلعان اسا ءىرى كولەمدەگى ەكونوميكالىق قىلمىس «قورعاس ءىسى» مەن بيىل ورتازيالىق اقپارات كەڭەستىگىن ەلەڭ ەتكىزگەن قىرعىز «كەدەندەگى ميلليوندار» ءىسىنىڭ تۋىستىق بەلگىلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى. اۋىزباستىرىق الىپ ۇيرەنگەن كەدەن باسشىلارىنىڭ بارماق باستى، كوز قىستى ارەكەتىمەن شەكارا اسقان ميللياردتاردىڭ اعىنىنا بويلاپ كورەمىز. اتالعان اۋقىمدى ەكونوميكالىق قىلمىسقا قاتىستى ۇيىمداسقان توپتاردىڭ جولىن كەسۋدەگى ەكى ەلدىڭ مەدياالەۋەتىن باعامداۋدىڭ ماڭىزى زور.
ون جىل بۇرىنعى «قورعاس ءىسى»
وسىدان ون جىلداي بۇرىن، «قورعاس» كەدەن بەكەتىنەن بارلىق قۇقىققورعاۋ ورگاندارى پايدا كورەتىنى تۋرالى قازاقستاندىق كاسىپكەر قاناعات تاكەەۆا اشىق مالىمدەمە جاساعان بولاتىن. كەدەندى جايلاعان زاڭسىزدىق جەكە كاسىبىنە ابدەن تۇساۋ بولعاسىن جالعىزباستى انا 2010 جىلدىڭ 24 قاراشاسى ارنايى ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، باق ارقىلى قالىڭ بۇقاراعا جەمقورلىقتىڭ سحەماسىن جاريالاۋعا ءماجبۇر ەكەنىن ايتقان.
زاڭگەر سەرگەي ۋتكين (سول جاقتا) جانە كاسىپكەر قاناعات تاكەەۆا ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا. الماتى، 24 قاراشا 2010 جىل. فوتو: ازاتتىق
بروكەرلىك كومپانيا بولىمشەسىنە باسشىلىق ەتكەن تاكەەۆا ازاتتىققا بەرگەن سۇحباتىندا كەدەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ «كونتراباندالىق ءام كوررۋپتسيالىق نۇسقاۋىن» كەڭىنەن تاراتىپ بەرگەن:
– ءبىر جۇك كولىگىنەن مينيمۋم 10 مىڭ اقش دوللارى «قارا كاسساعا» تۇسەدى. كەيدە ءتىپتى 20 مىڭعا دەيىن بولادى. «قورعاستان» تاۋلىگىنە ەڭ از دەگەندە 150 جۇك كولىگى وتەدى. ال ەندى وسى سومانى «قورعاس» جۇمىس ىستەيتىن 5 كۇنگە كوبەيتىڭىز. ال ودان شىققاندى تورتكە كوبەيتىڭىز، ناتيجەسىندە «قارا كاسساعا» ءبىر ايدا تۇسەتىن اقشا شىعادى، – دەگەن. ول زاڭسىز جينالعان اقشا جەرگىلىكتى قارجى پوليتسياسى مەن باسقا دا باقىلاۋشى ورگاندار اراسىندا ءبولىنىپ، قارجىنىڭ قوماقتى مولشەرى استاناعا جىبەرىلەتىنىن حابارلاعان. قوعامدى قوزعاعان اتىشۋلى مالىمدەمەدەن سوڭ تاكەەۆا وزىنە جانە تۋىستارىنا قىسىم جاسالىپ جاتقانىن ايتىپ، سول كەزدەگى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتان اراشا سۇراعان ەدى.
اتىشۋلى مالىمدەمەدەن جارتى جىل وتكەننەن كەيىن، مامىردىڭ 3-ءى قارجى پوليتسياسى «قورعاس» جانە «قالجات» كەدەن بەكەتتەرىندە كونتراباندامەن اينالىسقان قىلمىستىق توپتىڭ 100-دەن اسا مۇشەسى انىقتالعانىن حابارلادى. بۇعان ساياساتكەر جاسارال قۋانىشالين كۇدىكپەن قارايتىندىعىن، مۇنى «قارجى پوليتسياسى مەن ۇقك اراسىنداعى تەكەتىرەس، جەمقورلىقپەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر دەگەن سىڭاي تانىتۋ» ەكەنىن ايتقان. ارادا ەكى جىلعا سوزىلعان تەرگەۋ امالدارى اياقتالىپ، 2013 جىلدىڭ جازى ەل ىشىندە «قورعاس ءىسى» اتالىپ كەتكەن 45 كەدەن كوميتەتى قىزمەتكەرىنىڭ سوتى باستالدى. ايىپتالۋشىلاردىڭ قاتارىندا كەدەنشىلەردەن تالعات قايىرباەۆ پەن باقىت وتارباەۆ، ۇقك-ءنىڭ بۇرىنعى شەندى قىزمەتكەرلەرى تالعات جاقاەۆ، يرلان ءابدىراحمانوۆ جانە باقىتبەك قۇرماناليەۆتەر بولدى. ءسويتىپ توعىز اي تولعاتقان سوت پروتسەسى 2014 جىلى 11 ناۋرىزدا اياقتالىپ، سۋديا سوۆەتحان ساكەنوۆ جەمقورلىق پەن كونترابانداعا قاتىستى ەڭ ءىرى «قورعاس ىسىنە» ۇكىم وقىدى.
قىلمىستىق توپ باسشىلارى دەپ تانىلعان تالعات قايىرباەۆ – 16 جىلعا، باقىت وتارباەۆ 13 جىلعا سوتتالدى. كەدەن بەكەتىنىڭ بۇرىنعى باستىعى باقىتجان ايداروۆ 5 جارىم جىلعا، الماتى وبلىسى كەدەندىك باقىلاۋ دەپارتامەنتىنىڭ بۇرىنعى باستىعى قۇرمانبەك ارتىقباەۆ – 14 جىلعا، اقمولا وبلىسى ۇقك دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى باقىتبەك قۇماناليەۆ 16 جىلعا، ۇقك-ءىنىڭ بۇرىنعى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرى تالعات جاقاەۆ پەن يرلان ءابدراحمانوۆ 17 جىلعا، باسقالارى بەس جىل مەن 10 جىل ارالىعىنداعى ءتۇرلى مەرزىمگە تەمىر تورعا قامالدى.
ءتورت جىلعا تاياۋ جۇرگىزىلگەن «قورعاس ءىسى» بويىنشا ايىپتالۋشىلارعا «لاۋازىمدى تۇلعالار مەن كاسىپكەرلەردەن تۇراتىن ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ قىتاي شەكاراسىنان كونتراباندالىق تاۋار وتكىزۋمەن بىرنەشە جىل اينالىسىپ كەلگەن» دەگەن ايىپ تاعىلدى. بيىل قازاننىڭ سوڭىندا «قورعاس ىسىمەن» ۇزاق مەرزىمگە سوتتالعان ايىپتالۋشىلار ۇقك-ءنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى تالعات جاقاەۆ پەن الماتى وبلىسى كەدەن قىزمەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى قۇرمانبەك ارتىقباەۆ بوستاندىققا شىقتى. ولاردىڭ وتەلمەگەن جازاسىن ايىپپۇلعا اۋىستىردى.
قورعاس ءىسى بويىنشا سوتتالۋشىلار 45 ادام. الماتى، 20 ماۋسىم 2013 جىل. فوتو: ازاتتىق
قازاقستان شەكاراسى جانە قىتاي قارىزىنا «جانداناتىن» كەدەن بەكەتتەرى
قازاقستان شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 13394 شاقىرىم, تەڭىزبەن (كاسپي، ارال جانە وزگە سۋ نىساندارى) 2000 شاقىرىمنان اسادى. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيستىرلىگىنە قارايتىن ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ رەسمي دەرەگىنشە، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ورتاق شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى 7591 شاقىرىم. وزبەكستانمەن – 2354, قىرعىزستانمەن – 1241, قىتايمەن – 1782 جانە تۇرىكمەنستانمەن – 426 شاقىرىم قاشىقتىقتىقتا شەكتەسەدى. رەسەي فەدەراتسياسى مەن قازاقستاندى بايلانىستىراتىن 51 وتكىزۋ پۋنكتى بار. ولاردىڭ 30-ى اۆتوموبيل، 20-سى تەمىرجول جانە بىرەۋى وزەن ارقىلى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا 90-عا تارتا كەدەن بەكەتتەرى بار.
قازاقستاننىڭ شەكارالىق كارتاسى. فوتو: اشىق دەرەككوز
كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى ءماجيت ەسەنباەۆ 2012 جىلدىڭ جازىندا شەكارا وتكىزۋ پۋنكتىرىنىڭ سانى 107-دەن 92-گە دەيىن قىسقارعانىن ايتقان. بيىل ناۋرىزدا قارجى ءمينيسترى ءاليحان سمايىلوۆ «كەدەن بەكەتتەرىن جانداندىرۋعا» قىتايدىڭ ەكسپورتتىق-يمپورتتىق بانكىنەن 100 ميلليارد تەڭگە نەسيە الۋ باستاماسىن كوتەرگەن. ءمينيستردىڭ سوزىنشە، 2 پايىزدىق مولشەرمەن 20 جىلعا الىناتىن 2 ميلليارد يۋان كولەمىندەگى نەسيەگە «قىتاي، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستانمەن شەكاراداعى 10 كەدەن وتكىزۋ بەكەتىن جوندەمەك». «كەزەكتى قوماقتى قارىزعا» كۇماندانا قاراعان دەپۋتاتتار بىلتىر الماتى وبلىسىنداعى «نۇر جولى» بەكەتىنىڭ وزىنە 70 ميلليارد تەڭگە بەرگەن ءمينيستردىڭ ءىسىن سىناپ ەدى. دەسە دە ماجىلىسمەندەر قانشا سىن تەزىنە العانىمەن اقىرى «قارىز الۋ تۋرالى كەلىسىمدى» ءبىراۋىزدان بەكىتىپ بەردى. قارىزعا الىناتىن 2 ميلليارد يۋان، ياعني «100 ميلليارد تەڭگەنىڭ 70%-ىنا قىتايلىق قۇرىلعىلار الىنسا، قالعان 30%-ى كەدەن بەكەتتەرىن جوندەۋ جۇمىستارىنا جۇمسالادى» دەپ ماقۇلدانعان.
قازاقستان كەدەن ءىسى سالاسىنداعى «جەمقورلىق»
جىلدا ەلدە كەدەن سالاسىندا جەمقورلىققا قاتىستى قىلمىستىق ءىس ءجيى تىركەلەدى. مىڭ سان مىسال كەلتىرۋگە بولاتىنداي.
2017 جىلى «التىنكول» كەدەن بەكەتىندە قىرعىزستانعا بەت العان كولەمى 17 توننادان اساتىن كەزەكتى كونتراباندالىق تاۋارلار انىقتالعان. ءدال وسى بەكەتتە بىلتىر اقپاندا ۇقك 2018 سىيبايلاس جەمقورلىق كۇدىگىمەن ارنايى وپەراتسيا جۇرگىزىپ، 116 مىڭ دوللار جانە 4,3 ميلليون تەڭگە زاڭسىز اقشا تاپقانىن مالىمدەگەن. ءسويتىپ بيىل «التىنكول» كەدەن بەكەتىنىڭ 17 قىزمەتكەرى سوتتالدى. سونداي-اق بىلتىر مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتى «وڭتۇستىك قازاقستان مەن الماتى وبلىستارىنىڭ كەدەندىك ورگاندارىنىڭ 19 قىزمەتكەرى كونترابانداعا قاتىستى ۇستالعانىن» مالىمدەگەن ەدى.
كورنەكى سۋرەت. فوتو: اشىق دەرەككوز
كۇزدە الماتى قالاسى قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوتىنىڭ سوت القاسى قىرعىزستان جوگوركۋ كەنەشىنىڭ ەكس-دەپۋتاتى داميربەك اسىلبەك ۋلۋن «ەكونوميكالىق كونتراباندا جاساپ، ترانسۇلتتىق قىلمىستىق توپ ۇيىمداستىردى» دەگەن ايىپپەن 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. اسىلبەك ۋلىمەن بىرگە 11 ايىپتالۋىشى دا جالپى كەدەندىك قۇنى 407 ميلليون 558 مىڭ تەڭگە بولاتىن قوماقتى كونتراباندالىق جۇكتى قىتايدان رەسەي مەن قازاقستانعا زاڭسىز وتكىزگەنى ءۇشىن ءتۇرلى مەرزىمگە جازاعا كەسىلدى. بۇل مىڭداعان تومنان تۇراتىن «قازاقستاندىق شەكارا قىلمىسىنىڭ» ءبىر پاراسى عانا. كەدەن سالاسىندا نەگىزىنەن ەكونوميكالىق كونتراباندا، كەدەن تولەمدەرi مەن الىمدارىن تولەۋدەن جالتارۋ، قولانىستان شىققان نەمەسە جارامايتىن زاتتاردىڭ كونترابانداسى سياقتى قىلمىستار كوپ ۇشىراسىپ وتىرادى. ءبىر عانا تۇركىستان وبلىسى بەكەتتەرىنىڭ وزىندە بىلتىر 514 اكىمشىلىك حاتتاما تولتىرىلىپ، 33 قىلمىستىق ءىس قوزعالعان.
سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ولجاس بەكتەنوۆ تامىزداعى كەڭەستە «سىبايلاس جەمقورلىق جۇيەلەرى كەدەن بەكەتتەرىنىڭ قىزمەتىنە كەڭىنەن ەنىپ كەتكەنىن... كوپتەگەن جىلدار بويى جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرمەي كەلە جاتقان پروبلەمالار جۇيەلى سيپاتقا اينالعانىن» مويىنداعان ەدى. ول كوررۋپتسيا مەن كونتراباندانىڭ ەتەك الۋىن «ورىندالاتىن بارلىق ءىس-ارەكەتتەر لاۋازىمدى تۇلعالارمەن كاسىپكەرلەر جانە ازاماتتار اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىس ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋىمەن» تۇسىندىرگەن. كەڭەس ناتيجەسىندە انتيكوررۋپتسيالىق اگەنتتىك وكىلى مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنە قاراتا «پروگرەسس بولماعان جاعدايدا ءبىز ءتيىستى شارالار قولدانۋعا ءماجبۇر بولامىز» دەپ ەسكەرتۋ جاسادى.
«قورعاس ءىسىنىڭ» قىرعىزشا قاندى ۇلگىسى – «كەدەندەگى ميلليوندار»
وتكەن ايدىڭ سوڭىندا ازاتتىقتىڭ قىرعىز قىزمەتى جەمقورلىق پەن ۇيىمداسقان قىلمىستى زەرتتەۋ ورتالىعى جانە Kloop.kg سايتىمەن بىرگە قىرعىزستاننان زاڭسىز جولمەن شەتەلگە كەمى 700 ميلليون دوللار قاراجاتتىڭ شىعارىلعانى، كولەڭكەلى «بۋما-بۋما كوك اقشانى شايۋ» ءادىسى جايلى زەرتتەۋ ماتەريالىنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن جاريالادى. بۇعان دەيىن، قاراشانىڭ 10-ى قىتايدىڭ تۋماسى، 37 جاستاعى ەتنيكالىق ۇيعىر ايەركەن ءسايمايتيدى ستامبۇل شاھارىنىڭ ورتالىق كافەسىنىڭ بىرىندە بەلگىسىز بىرەۋلەر اتىپ ولتىرگەن. ومىرىنە قاۋىپ تونگەندىكتەن 2017 جىلى قىرعىزستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولعانىن ايتقان سايمايتي جۋرناليستەرگە قىرعىزستاننان جۇزدەگەن ميلليون دوللار اقشانى شەتكە قالاي شىعارعانىن كورسەتەتىن جۇزدەگەن قۇجات بەرگەن. ول بۇل وپەراتسيالاردىڭ اۋقىمدى بولىگى زاڭسىز اقشاعا بايلانىستى جاسالعان دەپ مالىمدەگەن. بىرنەشە جىلعا سوزىلعان ەكونوميكالىق قىلمىستىڭ نەگىزگى ءارى «كوپ بىلەتىن» ويىنشىسى سايمايتي جۋرناليستەرگە زاڭسىز ارەكەتتەرگە مەملەكەتتىك كەدەن قىزمەتى توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى رايىمبەك ماترايموۆ وتباسىنىڭ قاتىسى بارىن ايتقان.
كاسىپكەر ايەركەن سايمايتي (ورتادا), قىرعىزستان كەدەنى باسشىسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى رايىمبەك ماترايموۆ سۋرەتتەرىنەن كوللاج. فوتو: ازاتتىك (قىرعىز قىزمەتى)
دەرەكتى جۋرناليستىك زەرتتەۋ جاريالانىمىنان كەيىن 25 قاراشا بىشكەكتە جۇزدەگەن ازامات سانكتسيالانباعان بەيبىت ميتينگىگە شىعىپ، بيلىكتەن كەدەن سالاسىنداعى جەمقورلىقتى جويىپ، شىنايى رەفورمالار جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى. ورتالىق الاڭدا #Reاكتسيا اتاۋىمەن وتكەن بەيبىت شەرۋگە جينالعاندار «رايىم تۇتقىندالسىن!»، «ۇرىلاردىڭ ورنى – تۇرمە!»، «رەاكتسيا. شىنايى رەفورمالاردى تالاپ ەتەمىز!» دەگەن جانە باسقا ۇراندار كوتەردى. سايمايتي ايىپتاعان «مەملەكەتتىك كەدەن قىزمەتى توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى رايىمبەك ماترايموۆتىڭ» سۋرەتىن ۇستاعان نارازىلار ءوز قارسىلىعىن بىلدىرگەن بولاتىن.
جەمقورلىققا قارسى بەيبىت ميتينگىگە جينالعان ازاماتتار. بىشكەك، 25 قاراشا 2019 جىل. فوتو: ازاتتىك (قىرعىز قىزمەتى)
قىرعىزستان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مەملەكەتتىك كوميتەتى (ۇقمك) قىلمىستىق كودەكستىڭ «ادام ءولتىرۋ» بابى نەگىزىندە تەرگەۋ باستاپ، كۇدىكتى رەتىندە ماترايموۆتى قاراشانىڭ 29-ى 5 ساعات تەرگەگەن. سونىمەن قوسا تەرگەۋگە ازاتتىق راديوسىنىڭ دا ەكى قىزمەتكەرى (مۋحاممەدالي توكتاكۋنوۆ پەن ىدىرىس يساكوۆ), پرەمەر-مينيستر مۋحاممەدكالي ابىلگازيەۆ، جوگوركۋ كەنەشتىڭ قازىرگى دەپۋتاتتارى التىنبەك سۋلايمانوۆ پەن ءدۇيشون توروكۋلوۆتى، بۇرىنعى دەپۋتات، قازىر شىرىن ايتماتوۆا ت.ب. شەنەۋنىكتەر شاقىرىلدى. ءتىپتى قىرعىزستاننىڭ ستامبۇلداعى بۇرىنعى باس كونسۋلى ەركىن سوپوكوۆ «اۆتوكولىگىن سايمايتي مەن وزگە دە ادامداردىڭ پايدالانۋىنا بەرىپ، وكىلەتىن اسىرا پايدالاندى» دەگەن كۇدىكپەن قاماۋعا الىنعان.
اۋەلى قىرعىز قوعامىن، ءىىم مەن پرەزيدەنت ءباسپاسوز قىزمەتىن، ۇقمك-نى قوزعاعان قىرعىزستاندىق تاۋەلسىز باق ينستيتۋتى جابىق تاقىرىپ سانالعان ەڭ ءىرى كوپباپتى ءىستىڭ جولىن كەسە ءبىلدى. اتالعان اۋقىمدى ماتەريالدى ساراپشىلار «بالامالى اقپارات كوزىنىڭ كەلەشەگى مەن جەتىستىگى رەتىندە تمد ەلدەرى، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق اۋديتوريا ەرەكشە اسەرلەنگەن جوبا ەكەنىن» ايتادى.
قوس ءىستىڭ قورىتىندىلارى مەن ساباقتارى
اعايىندى ەلدىڭ ءومىر ءسۇرۋ جانە قوعامدىق ساناسى ورتاق كەڭىستىكتە بولعاندىقتان، «جاراسى» دا ۇقساس كەلەدى. ادەتتە، ساياساتكەرلەر مەن ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىمدار قىرعىز جۇرتىندا «دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار ورنىعا ءارى مەديا ينستيتۋت ءتورتىنشى بيلىككە قول جەتكىزە باستاعانىنا» ەرەكشە ءمان بەرەدى. ونىڭ دالەلى رەتىندە «كەدەندەگى ميلليوندار» سەزىمتال قىرعىز ازاماتتىق قوعامىن بۇل جولى دا بەيجاي قالدىرمادى. رەاكتسياشىل قالىڭ توپ ەرتەسىنە بيلىككە ناقتى تالاپ قويعانىن كۇللى الەم كوردى. اسىرەسە، كوررۋپتسياعا اۋىزدانعان كورشى ەلدەر.
ال اۋقىمدى قىلمىستىق ءىستىڭ اشىلۋ جايىنا كەلسەك، ەكى ەلدىڭ تاجىريبەسى ەكى بولەك. ەكى جاقتا دا «حريستوفورلىق اشۋ» نەمەسە «قاھارمان مالىمدەمەسى» بىردەي ءموتيۆىنىڭ بولۋىنا قاراماستان، جاعدايداعى ستاتۋسى ءارتۇرلى. «قورعاس ىسىندە» قاناعات تاكەەۆا قاراپايىم كاسىپكەر بولسا، قىرعىز «كەدەنىندەگى ميلليونداردا» ايەركەن سايمايتي قىلمىستىق توپ مۇشەسى، نەگىزگى «ويىنشىسى». جوعارىدا اتاپ وتكەندەي تاكەەۆاعا نەبىر قىسىم جاسالعان، بىراق «بىرنەشە مارتە ەسكەرتۋ الىپ، قوقان-لوقى كورگەن» سايمايتي شەتەلدە جان ساۋعالاپ جۇرگەن جەرىندە وققا ۇشتى. دەمەك اجالعا جەتكىزگەن جولدىڭ العىشارتىن «لاس ىزبەن» بايلانىستىرساق بولادى.
قازاقستان مەن قىرعىزستان كەدەن بەكەتتەرى. فوتو: اشىق دەرەككوز
سونىمەن قاتار قازاقستانعا قاراعاندا ايىرقالپاقتى اعايىندى قىرعىز ەلىندە مەديا ەركىندىگى باسىم دەيدى ماماندار. سوعان جاراسا قىرعىزستاندىق باق ينستيتۋتى مۇمكىندىگىنشە ءوز مىندەتىنىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ كەلەدى. ال وتاندىق باق دەكولونيزاتسيالانباعان ۇرەيدىڭ ينەرتسياسىنان ارىلا الماي، ءتىپتى «بايقاپ كورۋگە» دە تالپىنبايدى. ايتپەگەندە ەلدە مۇمكىندىكتەر بەلۋاردان اسادى دەگەن پىكىر بار. قازاقستان جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ ىشىندە باتىلىراق ءارى ناقتى، ءوز پرينتسيبىنە ادال-تۇراقتى ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارى. اقپارات الاڭىنداعى ازاماتتىق قوعام بەينەسىن بەرۋدەن ءام بەيتاراپتىلىقتان قايمىعاتىن مەديانىڭ كوپشىلىگى مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپارات قۇرالدارى. ايدان العان ەشتەڭە جوق، كوز الدىمىزداعى جاعداي. جۋرناليستىك زەرتتەۋمەن قوعام جاراسىن ارشىپ، ونى دارىگەر – تالاپشىل قوعامنىڭ ءوز قولىنا ۇستاتۋ – ساناۋلى مەديا سۋبەكتىنىڭ «ءتول ەرەكشەلىگىنە» اينالعالى قاشان. باق وكىلدەرىنىڭ اقپاراتقا كوزقاراسىن، مەدياساناسىن اۋىر كۇرەسىننەن تازالاۋ، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا بەيىمدەۋ – ۋاقىت پەن جاڭاشىل قوعام تالابى. ايتپەگەندە الەۋمەتتىك جەلىلەر باق-تىڭ رەسمي مىنبەرىن ءبىرجولا ىعىستىرىپ شىعارۋى ىقتيمال.
جەمقورلىق تاقىرىبىنا ماماندانعان جۋرناليست: «مەدياعا تاۋەلسىزدىك جەتىسپەيدى»
15 جىلعا جۋىق قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك تاقىرىپتاردا وتكىر ماتەريالدار جازىپ جۇرگەن، اسىرەسە، جەمقورلىق ماسەلەسىمەن تاباندى ءارى تۇراقتى تۇردە «كۇرەسىپ» كەلە جاتقان ازاتتىق ءتىلشىسى مانشۇك اساۋتاي ەلدەگى جاعدايدىڭ قيىن ەكەنىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، «قازاقستاندا شەنەۋنىكتەر مەن مەملەكەتتىك ورگان قىزمەتكەرلەرىنىڭ «جەمقورلىق» بابى بويىنشا ۇستالعانى تۋرالى اقپارات ءجيى جاريالانادى. كوپ ۇزاماي «پارامەن ۇستالعان، قىزمەتىن اسىرا پايدالانعان، اقشا جىمقىرعان» ونداعان شەنەۋنىك ايىپپۇل تولەپ نەمەسە مەرزىمىنەن بۇرىن قاماۋدان شىعىپ جاتادى». تاجىريبەلى ءجۋرناليستىڭ كاسىبي جانە جەكە ازاماتتىق پىكىرىن بىلمەككە تىرىستىق.
ازاتتىق ءتىلشىسى مانشۇك اساۋتاي جۇمىس بارىسىندا. فوتو: كەيىپكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
– مانشۇك حانىم، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى جەمقورلىق ىستەرى بويىنشا مەدياداعى مامانداعان كۋاگەر ءتىلشى رەتىندە بۇگىنگى جەمقورلىقتىڭ سيپاتى قانداي؟
– بيىل قازاقستاندا جەمقورلىقتان كەلگەن زالال 23 ميللياردا تەڭگەنى قۇراعان. بۇل بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە كوپ كورسەتكىش ەكەن. مۇنداي ءتسيفردى جەمقورلىققا قارسى اگەنتتىك كەلتىرىپ وتىر. ەگەر ورتا ەسەپپەن قالاداعى ءبىر بولمەلى پاتەر 10 ميلليون تەڭگە دەسەك، بۇل سوماعا 2300 ءۇي ساتىپ الۋعا بولادى. ال ول بىرەۋدىڭ قالتاسىنا كەتتى. 28 قاراشادا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ پارامەن ۇستالعان قىزمەتكەرلەردىڭ باسشىلارىن دا جاۋاپقا تارتاتىن زاڭعا قول قويدى. قۇجاتتىڭ ءماتىنىن ءالى كورگەن جوقپىن، سوندىقتان ونىڭ دەتالدارىن ايتا المايمىن. جالپى سحەما جامان ەمەس سەكىلدى. قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا بۇعان دەيىن ەلدە جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدى كۇشەيتۋ جايلى بىرنەشە رەت ايتقان. توقاەۆ تا سوڭعى ۋاقىتتا بيۋدجەت قارجىسىن جىمقىرعانداردى، پارا العانداردى جازالاۋ جايلى جيى ايتىپ ءجۇر. بۇعان قاراماستان قازاقستان جەمقورلىق يندەكسىندەگى جاعدايى جاقسارعان جوق. Transparency International ۇيىمى جىل سايىن جاسايتىن جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسىندە (CJI) قازاقستان ءبىر جىل ىشىندە ەكى ساتى تومەندەگەن. 2018 جىلى 180 ەل كىرگەن تىزىمدە 122-ورىندا تۇرعان قازاقستان بيىل قاڭتاردا شىققان ۇيىم رەيتينگىندە 124-ورىنعا تۇسكەن.
– توكەەۆا «جەمقورلىقتى حابارلاعاندارعا سىياقى بەرىلەتىنى» تۋرالى ەرەجەگە قاتىستى «كەرەك ادامدارعا قارسى دومالاق ارىزدار جازىلادى، ال ارىزدار ۇناماسا، ونىڭ اۆتورلارى «نازارعا ىلىنەدى» دەگەن بولاتىن. راسىمەن دە، بۇل قازاقستاندىق ءادىس پە؟
– تاكەەۆا بولار؟ قاناعات، يا؟ كەزىندە ءوزى دە كەدەن سالاسىندا قىزمەت ەتىپ، كەيىن سونداعى جەمقورلىقتى جاريا ەتكەن بەلسەندى ازامات ازاتتىققا بەرگەن سۇقباتىندا «سىياقى بەرۋ» ادىسىنە سەنىمسىزدىك بىلدىرگەن. ەلدەگى سوت پەن تەرەگەۋدەگى ادىلەتسىزدىكتى ءجيى ايتاتىن قۇقىق قورعاۋشىلار دا بۇل ءادىستىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن ايتادى. بۇل تەك قازاقستانداعى ءادىس ەمەس، جەمقورلىق جايلاعان كەز كەلگەن قوعامعا ءتان ءادىس دەپ بىلەمىن.
– 2010-2014 جىلدار ارالىعىندا قازاقستانداعى ءىرى جەمقورلىق «قورعاس ءىسىنىڭ» باسى-قاسىندا حابارشى بولىپ ءجۇردىڭىز. قازيز توعىزباەۆ تا وسى قاتاردان كورىندى. جالپى ازاتتىق راديوسىنان باسقا تاعى قانداي اقپارات قۇرالدارى جان-جاقتى حابار تاراتتى؟ تولىققاندى ءارى بەيتاراپ ماتەريال دايىنداعان ارىپتەستەرىڭىزدەن كىمدەردى اتاي الاسىز؟
– قازاقستانداعى جەمقورلىق داۋلارىنىڭ ەڭ ءىرىسى – 2014 جىلى 45 ادام سوتتالعان «قورعاس ءىسى». ايىپتالۋشىلاردىڭ كوبى كەدەن قىزمەتىنىڭ ايماقتىق ورگاندارى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر بولعان. ول ىسكە قاتىستى بارلىق مەديا جازدى. بيلىكتىڭ اقپارات قۇرالدارى ءتىپتى ارنايى وپەراتسيانىڭ قالاي جۇرگىزىلگەنى جايلى بەينەماتەريالدار دا بەردى. ودان كەيىن العاشقى وتىرىسى مەن 11 ايدان كەيىن ۇكىم وقىلعاندا اقپارات بەردى، بولدى. «ازاتتىق» ءبىر جىلعا جۋىق وتكەن پروتسەستى مەيلىنشە قامتۋعا تىرىستى. سول كەزدەگى قارجى پوليتسياسىنىڭ دەرەكتەرىندە، «قىلمىستىق توپ وكىلدەرى شەكارادان وتكەن ءار جۇك كولىگىنەن 25 مىڭنان 30 مىڭ اقش دوللارىنا دەيىن اقشا جيناپ وتىرعان. بۇل اقشانىڭ 5 مىڭ دوللارى عانا كەدەن تولەمدەرى رەتىندە بيۋدجەتكە، ال قالعانى ايىپتالۋشىلاردىڭ قالتاسىنا تۇسكەن» دەلىندى. دەگەنمەن، پروتسەسكە قاتىسقان ايىپتالۋشىلاردىڭ تۋىستارى مەن ادۆوكاتتارى ايىپتالۋشىلارعا تەرەگۋدىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ قىسىم جاسالعانىن، «بۇل ءىستىڭ استارىندا كۇشتىك مەكەمەلەر اراسىنداعى تەكەتىرەستەر مەن شەكارا توڭىرەگىندەگى «مايشەلپەكتى» بولىسە الماعان باقتالاستىق جاتىر» دەگەن ەدى. ساراپشىلار بۇل پروتسەسس كەدەندەگى پاراقورلىق ماسەلەسىن شەشكەن جوق دەيدى.
– قازاقستاندا جەمقورلىق نەمەسە قاندايدا ءبىر ەكونوميكالىق ءىرى قىلمىستاردىڭ اشىلۋىندا، جارانىڭ اۋزى كورىنگەن سوڭ كوپشىلىككە جاريالاماسقا قويمايتىن تەگەۋىرىندى باق بار ما؟ بولسا، قاشان بولىپ ەدى؟
– ونداي بىرنەشە باق بولدى: «دات»، «راتەل»، «رەسپۋبليكا»، «ادامبول». بىراق كوپ ۇزاماي ولار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن سوتقا تارتىلىپ، جەڭىلىپ، جابىلىپ قالدى. ازىرگە «دات» امان، ال «راتەل» جۇمىسىن قايتا باستاۋعا مۇمكىندىك الدى.
– سىزدىڭشە، وتاندىق مەديانىڭ جۋرناليستىك زەرتتەۋمەن تەرەڭ ءارى وتكىر ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشۋ تاجىريبەسىندە قانداي كەمشىلىكتەر بار نەمەسە كەدەرگىلەر؟ جانە وسىعان بايلانىستى ءساتتى ۇلگىلەردى ەسىڭىزگە تۇسىرە الاسىز با؟
– كەدەرگى وتە كوپ، اشىق اقپاراتتىڭ ازدىعى، كەي جاعدايدا وعان قول جەتكىزۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. جۋرناليستەر رەسمي ساۋالعا جاۋاپتى اپتالاپ، ايلاپ الا الماي جاتادى. ال اقپاراتقا قولعا تيگەن كۇننىڭ وزىندە، ونى جاريالاۋعا رەداكتسيانىڭ قاۋقارى جەتپەيدى. سەبەبى بىزدەگى باق-تىڭ باسىم كوپشىلىگى بيلىكتىڭ قارجىلاندىرۋىنا تاۋەلدى. دەگەنمەن سوڭعى بىرنەشە جىلدا «ايەلىن شەتەلگە ءجيى جىبەرەتىن شەنەۋنىكتىڭ ايلىعى قانشا؟»، «جەرگىلىكتى اكىمنىڭ قىمبات ماشيناسىنا اقشا قايدان پايدا بولدى؟»، وقۋلىقتار مەن دارىلەرگە كەتەتىن قارجى مەن شەنۋنىكتەر تابىسى تۋرالى بىرەن-ساران اقپارات جاريا بولىپ جاتىر. ايتسە دە مۇندايدا سوت ءجۋرناليستى «جەكە ومىرگە قول سۇعۋ»، «ار-نامىس پەن ىسكەرلىك بەدەلگە نۇقسان كەلتىرۋ» مەن «جالعان اقپارات تاراتتى» دەگەن باپتارمەن ولاردى تەرىستەۋگە مىندەتتەۋ دە بار.
– ازاتتىقتىڭ قىرعىز قىزمەتى جەمقورلىق پەن ۇيىمداسقان قىلمىستى زەرتتەۋ ورتالىعى جانە Kloop.kg سايتىمەن بىرگە قىرعىزستاننان زاڭسىز جولمەن كەمى 700 ملن دوللار قالاي شىعارىلعانى تۋرالى ەكى ءبولىمدى زەرتتەۋ ماتەريالىنان قازاقستان مەدياسى الاتىن ساباقتار بار ما؟
– الاتىن ساباق بىرەۋ – قوعام كەز كەلگەن قىلمىسقا، ونىڭ ىشىندە جەمقورلىققا قارسىلىق ءبىلدىرۋ كەرەك. قىرعىز قوعامىندا ازاماتتىق بەلسەندىلىك دامىعان. بىزدە ازىرگە ونىڭ دەڭگەيى – الەۋمەتتىك جەلىدەگى تارتىس پەن جەكە باسقا ءتيىسۋ، نەگىزسىز ايىپتاۋ مەن جالا جابۋ بولىپ تۇر. جۋرناليست زەرتتەۋ ماتەريال جاساعان كۇننىڭ وزىندە وعان اقپاراتىن راستاۋعا، كەيىن ونى جاريالاۋعا، قاجەت بولسا سوتتا قورعان بولاتىندار كەمدە-كەم. سوندىقتان ازىرگە مۇنداي زەرتتەۋ بىزدە جاسالا قويعان جوق. بىراق بۇل جاسايتىن نەگىز جوق دەگەن ءسوز ەمەس.
– قازاقستاننىڭ «قورعاس ءىسى» مەن قىرعىزستاندىق «ماترايموۆ ءىسى» ەكەۋىنىڭ قىلمىستىق الاڭى ورتاق – كەدەن بەكەتى. تاعىلعان ايىپ تا ءبىر – كونتراباندا مەن جەمقورلىق ءام الاياقتىق. ەكى جاقتا دا قىلمىستىڭ بەتىن اشقان «قاھارماندار» بار. ايىرماشىلىعى – قىرعىز مەدياسى باتىلىراق قوزعالىپ، كوبىرەك ەڭبەكتەنگەن سياقتى. بۇدان قانداي قورىتىندى جاساسا بولادى؟ نەلىكتەن؟
– ءيا، بۇل زەرتتەۋ كوپ ەڭبەك پەن قوعامنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن.
– قىرعىز حالقىنىڭ مەديا ينستيتۋتىنا سەنىمى جانە ساياسي رەاكتسياشىلدىعى كوپتىڭ اۋزىندا ءسوز بولعانى بەلگىلى. ءدال وسى جاعدايدىڭ «قازاسىز» نۇسقاسى «قورعاس ءىسىن» قازاقستاندىق قوعام قالاي قابىلداپ ەدى؟ قازاقستان مەدياسىنىڭ اۋقىمدى قىلمىستىڭ جولىن كەسۋدەگى الەۋەتىن قالاي باعالايسىز، الداعى 10 جىلدىعىن قاي دەڭگەيدە ەلەستەتەسىز؟
– «قورعاس ءىسى» سول كەزدە قىزۋ تالقىلاندى. سەبەبى ول تالقىلانۋعا بولاتىن تاقىرىپ ەدى. قازىر قازاقستاندا الەۋمەتتىك جەلى جاقسى دامىپ، ازاماتتىق بەلەندىلەر مەن قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ جاس بۋىنى ءوسىپ كەلەدى. سوندىقتان، مەنىڭشە، الداعى ون جىلدا دەڭگەيىمىز ءبىرشاما ءوسۋى ءتيىس. ال مەدياعا تاۋەلسىزدىك جەتىسپەيدى. بيلىككە تاۋەلدى بولۋ دەگەن... بۇل بيلىكتىڭ ءسوزىن سويلەپ، يديولوگياسىن جۇرگىزۋ. مەديا، جالپى جۋرناليستيكا تاۋەلسىز ءارى بەيتاراپ ينستيتۋت بولىپ قالىپتاسىپ، قوعامنىڭ «اۋرۋىن اشىپ، ەمدەۋگە يتەرمەلەۋ» كەرەك دەپ بىلەمىن.
شەرزاتتىڭ ءولىمى ىسىنە قاتىستى قۇپيا ۆيدەونى جاريالاۋ كىمگە كەرەك بولدى؟ – ساراپشىلار مەديا سىنى
24 قازان – كىتاپحاناشىلار مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
كوميسسيا مەن باقىلاۋشى ەسەبىندەگى ايىرماشىلىق: الماتىدا رەفەرەندۋم قالاي ءوتىپ جاتىر؟
ء"ادىل قازاقستان، ەستيتىن مەملەكەت" ەندى ادۆوكاتتارعا قىسىم جاساي باستادى ما؟
«پسەۆدو-بايقاۋشى» الدە كاسىبي باقىلاۋشى: رەفەرەندۋمدى كىم باقىلايدى؟