Körneki suret. Foto: aşıq derekközderden

2010 jıldıñ qaraşasında beti aşılğan asa iri kölemdegi ekonomikalıq qılmıs «Qorğas isi» men biıl ortaziyalıq aqparat keñestigin eleñ etkizgen qırğız «Kedendegi milliondar» isiniñ tuıstıq belgileri men erekşelikteri. Auızbastırıq alıp üyrengen keden basşılarınıñ barmaq bastı, köz qıstı äreketimen şekara asqan milliardtardıñ ağınına boylap köremiz. Atalğan auqımdı ekonomikalıq qılmısqa qatıstı  wyımdasqan toptardıñ jolın kesudegi eki eldiñ mediaäleuetin bağamdaudıñ mañızı zor.   

On jıl bwrınğı «Qorğas isi»

Osıdan on jılday bwrın, «Qorğas» keden beketinen barlıq qwqıqqorğau organdarı payda köretini turalı qazaqstandıq käsipker Qanağat Täkeeva aşıq mälimdeme jasağan bolatın. Kedendi jaylağan zañsızdıq jeke käsibine äbden twsau bolğasın jalğızbastı ana 2010 jıldıñ 24 qaraşası arnayı baspasöz mäslihatın ötkizip, BAQ arqılı qalıñ bwqarağa jemqorlıqtıñ shemasın jariyalauğa mäjbür ekenin aytqan.

Zañger Sergey Utkin (sol jaqta) jäne käsipker Qanağat Täkeeva baspasöz mäslihatında. Almatı, 24 qaraşa 2010 jıl. Foto: Azattıq

Brokerlik kompaniya bölimşesine basşılıq etken Täkeeva Azattıqqa bergen swhbatında keden qızmetkerleriniñ «kontrabandalıq äm korrupciyalıq nwsqauın» keñinen taratıp bergen:

– Bir jük köliginen minimum 10 mıñ AQŞ dolları «qara kassağa» tüsedi. Keyde tipti 20 mıñğa deyin boladı. «Qorğastan» täuligine eñ az degende 150 jük köligi ötedi. Al endi osı somanı «Qorğas» jwmıs isteytin 5 künge köbeytiñiz. Al odan şıqqandı törtke köbeytiñiz, nätijesinde «qara kassağa» bir ayda tüsetin aqşa şığadı, – degen. Ol zañsız jinalğan aqşa jergilikti qarjı policiyası men basqa da baqılauşı organdar arasında bölinip, qarjınıñ qomaqtı mölşeri Astanağa jiberiletinin habarlağan. Qoğamdı qozğağan atışulı mälimdemeden soñ Täkeeva özine jäne tuıstarına qısım jasalıp jatqanın aytıp, sol kezdegi prezident N.Nazarbaevtan araşa swrağan edi.

Atışulı mälimdemeden jartı jıl ötkennen keyin, mamırdıñ 3-i Qarjı policiyası «Qorğas» jäne «Qaljat» keden beketterinde kontrabandamen aynalısqan qılmıstıq toptıñ 100-den asa müşesi anıqtalğanın habarladı. Bwğan sayasatker Jasaral Quanışälin küdikpen qaraytındığın, mwnı «Qarjı policiyası men WQK arasındağı teketires, jemqorlıqpen küres jürip jatır degen sıñay tanıtu» ekenin aytqan. Arada eki jılğa sozılğan tergeu amaldarı ayaqtalıp, 2013 jıldıñ jazı el işinde «Qorğas isi» atalıp ketken 45 keden komiteti qızmetkeriniñ sotı bastaldı. Ayıptaluşılardıñ qatarında kedenşilerden Talğat Qayırbaev pen Baqıt Otarbaev, WQK-niñ bwrınğı şendi qızmetkerleri Talğat Jaqaev, Irlan Äbdirahmanov jäne Baqıtbek Qwrmanalievter boldı. Söytip toğız ay tolğatqan sot procesi 2014 jılı 11 naurızda ayaqtalıp, sud'ya Sovethan Säkenov jemqorlıq pen kontrabandağa qatıstı eñ iri «Qorğas isine» ükim oqıdı.

Qılmıstıq top basşıları dep tanılğan Talğat Qayırbaev – 16 jılğa, Baqıt Otarbaev 13 jılğa sottaldı. Keden beketiniñ bwrınğı bastığı Baqıtjan Aydarov 5 jarım jılğa, Almatı oblısı kedendik baqılau departamentiniñ bwrınğı bastığı Qwrmanbek Artıqbaev – 14 jılğa, Aqmola oblısı WQK departamenti bastığınıñ bwrınğı orınbasarı Baqıtbek Qwmanäliev 16 jılğa, WQK-iniñ bwrınğı joğarı lauazımdı qızmetkerleri Talğat Jaqaev pen Irlan Äbdrahmanov 17 jılğa, basqaları  bes jıl men 10 jıl aralığındağı türli merzimge temir torğa qamaldı.

Tört jılğa tayau jürgizilgen «Qorğas isi» boyınşa ayıptaluşılarğa «lauazımdı twlğalar men käsipkerlerden twratın wyımdasqan qılmıstıq top Qıtay şekarasınan kontrabandalıq tauar ötkizumen birneşe jıl aynalısıp kelgen» degen ayıp tağıldı. Biıl qazannıñ soñında «Qorğas isimen» wzaq merzimge sottalğan ayıptaluşılar WQK-niñ  bwrınğı qızmetkeri Talğat Jaqaev pen Almatı oblısı keden qızmetiniñ bwrınğı basşısı Qwrmanbek Artıqbaev bostandıqqa şıqtı. Olardıñ ötelmegen jazasın ayıppwlğa auıstırdı.

Qorğas isi boyınşa Sottaluşılar 45 adam. Almatı, 20 mausım 2013 jıl. Foto: Azattıq

Qazaqstan şekarası jäne Qıtay qarızına «jandanatın» keden beketteri

Qazaqstan şekarasınıñ jalpı wzındığı 13394 şaqırım, teñizben (Kaspiy, Aral jäne özge su nısandarı) 2000 şaqırımnan asadı.  Wlttıq ekonomika ministirligine qaraytın statistika komitetiniñ resmi dereginşe, Qazaqstan men Reseydiñ ortaq şekarasınıñ wzındığı 7591 şaqırım.  Özbekstanmen – 2354, Qırğızstanmen – 1241, Qıtaymen – 1782 jäne Türikmenstanmen – 426 şaqırım qaşıqtıqtıqta şektesedi. Resey Federaciyası men Qazaqstandı baylanıstıratın 51 ötkizu punkti bar. Olardıñ 30-ı avtomobil', 20-sı temirjol jäne bireui özen arqılı. Bügingi tañda Qazaqstanda 90-ğa tarta keden beketteri bar.

Qazaqstannıñ şekaralıq kartası. Foto: aşıq derekköz

Kedendik baqılau komitetiniñ basşısı Mäjit Esenbaev 2012 jıldıñ jazında şekara ötkizu punktiriniñ sanı 107-den 92-ge deyin qısqarğanın aytqan. Biıl naurızda qarjı ministri Älihan Smayılov «keden beketterin jandandıruğa» Qıtaydıñ Eksporttıq-importtıq bankinen 100 milliard teñge nesie alu bastamasın kötergen.  Ministrdiñ sözinşe, 2 payızdıq mölşermen 20 jılğa alınatın 2 milliard yuan' kölemindegi nesiege «Qıtay, Türkimenstan jäne Özbekstanmen şekaradağı 10 keden ötkizu  beketin jöndemek».   «Kezekti qomaqtı qarızğa» kümändana qarağan deputattar bıltır Almatı oblısındağı «Nwr jolı» beketiniñ özine 70 milliard teñge bergen ministrdiñ isin sınap edi. Dese de mäjilismender qanşa sın tezine alğanımen aqırı «qarız alu turalı kelisimdi» birauızdan bekitip berdi. Qarızğa alınatın 2 milliard yuan', yağni «100 milliard teñgeniñ 70%-ına qıtaylıq qwrılğılar alınsa, qalğan 30%-ı keden beketterin jöndeu jwmıstarına jwmsaladı» dep maqwldanğan.

Qazaqstan keden isi salasındağı «jemqorlıq»

Jılda elde keden salasında jemqorlıqqa qatıstı qılmıstıq is jii tirkeledi. Mıñ san mısal keltiruge bolatınday.

2017 jılı «Altınköl» keden beketinde Qırğızstanğa bet alğan kölemi 17 tonnadan  asatın kezekti kontrabandalıq tauarlar anıqtalğan. Däl osı bekette bıltır aqpanda WQK 2018 sıybaylas jemqorlıq küdigimen arnayı operaciya jürgizip, 116 mıñ dollar jäne 4,3 million teñge zañsız aqşa tapqanın mälimdegen. Söytip biıl  «Altınköl» keden beketiniñ 17 qızmetkeri  sottaldı. Sonday-aq bıltır memlekettik kirister komiteti «Oñtüstik Qazaqstan men Almatı oblıstarınıñ kedendik organdarınıñ 19 qızmetkeri kontrabandağa qatıstı wstalğanın» mälimdegen edi.

Körneki suret. Foto: aşıq derekköz

Küzde Almatı qalası qılmıstıq ister jönindegi sotınıñ sot alqası Qırğızstan Jogorku Keneşiniñ eks-deputatı Damirbek Asılbek uulun «ekonomikalıq kontrabanda jasap, transwlttıq qılmıstıq top wyımdastırdı» degen ayıppen 10 jılğa bas bostandığınan ayırdı. Asılbek uulımen birge 11 ayıptaluışı da jalpı kedendik qwnı 407 million 558 mıñ teñge bolatın qomaqtı kontrabandalıq jükti Qıtaydan Resey men Qazaqstanğa zañsız ötkizgeni üşin türli merzimge jazağa kesildi. Bwl mıñdağan tomnan twratın «qazaqstandıq şekara qılmısınıñ» bir parası ğana. Keden salasında negizinen ekonomikalıq kontrabanda, keden tölemderi men alımdarın töleuden jaltaru, qolanıstan şıqqan nemese jaramaytın zattardıñ kontrabandası siyaqtı qılmıstar köp wşırasıp otıradı. Bir ğana Türkistan oblısı beketteriniñ özinde bıltır 514 äkimşilik hattama toltırılıp, 33 qılmıstıq is  qozğalğan.

Sıbaylas jemqorlıqqa qarsı is-qimıl agenttigi törağasınıñ birinşi orınbasarı Oljas Bektenov  tamızdağı keñeste «sıbaylas jemqorlıq jüyeleri keden beketteriniñ qızmetine keñinen enip ketkenin... köptegen jıldar boyı jağday tübegeyli özgermey kele jatqan problemalar jüyeli sipatqa aynalğanın» moyındağan edi. Ol korrupciya men kontrabandanıñ etek aluın «orındalatın barlıq is-äreketter lauazımdı twlğalarmen käsipkerler jäne azamattar arasındağı tikeley baylanıs arqılı jüzege asırıluımen» tüsindirgen. Keñes nätijesinde antikorrupciyalıq agenttik ökili memlekettik kirister komitetine qarata «progress bolmağan jağdayda biz tiisti şaralar qoldanuğa mäjbür bolamız» dep eskertu jasadı.

 «Qorğas isiniñ» qırğızşa qandı ülgisi – «Kedendegi milliondar»

Ötken aydıñ soñında Azattıqtıñ Qırğız qızmeti jemqorlıq pen wyımdasqan qılmıstı zertteu ortalığı jäne Kloop.kg saytımen birge Qırğızstannan zañsız jolmen şetelge kemi 700 million dollar qarajattıñ şığarılğanı, köleñkeli «buma-buma kök aqşanı şayu» ädisi jaylı zertteu materialınıñ ekinşi bölimin  jariyaladı. Bwğan deyin, qaraşanıñ 10-ı Qıtaydıñ tuması, 37 jastağı etnikalıq wyğır Ayerken Saymaitidi  Stambwl şaharınıñ ortalıq kafesiniñ birinde belgisiz bireuler atıp öltirgen. Ömirine qauip töngendikten 2017 jılı Qırğızstannan ketuge mäjbür bolğanın aytqan Saymaiti jurnalisterge Qırğızstannan jüzdegen million dollar aqşanı şetke qalay şığarğanın körsetetin jüzdegen qwjat bergen. Ol bwl operaciyalardıñ auqımdı böligi zañsız aqşağa baylanıstı jasalğan dep mälimdegen. Birneşe jılğa sozılğan ekonomikalıq qılmıstıñ negizgi äri «köp biletin» oyınşısı Saymaiti jurnalisterge zañsız äreketterge memlekettik keden qızmeti törağasınıñ bwrınğı orınbasarı Rayımbek Matraimov otbasınıñ qatısı barın aytqan.

Käsipker Ayerken Saymaiti (ortada), Qırğızstan kedeni basşısınıñ bwrınğı orınbasarı Rayımbek Matraimov suretterinen kollaj. Foto: Azattık (Qırğız qızmeti)

Derekti jurnalistik zertteu jariyalanımınan keyin 25 qaraşa Bişkekte jüzdegen azamat sankciyalanbağan beybit mitingige şığıp, bilikten keden salasındağı jemqorlıqtı joyıp, şınayı reformalar jürgizudi talap etti.  Ortalıq alañda #ReAkciya atauımen ötken beybit şeruge jinalğandar «Rayım twtqındalsın!», «Wrılardıñ ornı – türme!», «Reakciya. Şınayı reformalardı talap etemiz!» degen jäne basqa wrandar köterdi. Saymaiti ayıptağan «memlekettik keden qızmeti törağasınıñ bwrınğı orınbasarı Rayımbek Matraimovtıñ» suretin wstağan narazılar öz qarsılığın bildirgen bolatın.

Jemqorlıqqa qarsı beybit mitingige jinalğan azamattar. Bişkek, 25 qaraşa 2019 jıl. Foto: Azattık (Qırğız qızmeti)

Qırğızstan Wlttıq qauipsizdik memlekettik komiteti (WQMK) qılmıstıq kodekstiñ «adam öltiru» babı negizinde tergeu bastap, küdikti retinde Matraimovtı qaraşanıñ 29-ı 5 sağat tergegen. Sonımen qosa tergeuge Azattıq radiosınıñ da eki qızmetkeri (Muhammedali Toktakunov pen Idırıs Isakov), prem'er-ministr Muhammedkali Abılgaziev, Jogorku Keneştiñ qazirgi deputattarı Altınbek Sulaymanov pen Düyşön Törökulovtı, bwrınğı deputat, qazir Şırın Aytmatova t.b. şeneunikter şaqırıldı. Tipti Qırğızstannıñ Stambwldağı bwrınğı bas konsulı Erkin Sopokov «avtoköligin Saymayti men özge de adamdardıñ paydalanuına berip, ökiletin asıra paydalandı» degen küdikpen qamauğa alınğan.

Äueli qırğız qoğamın, İİM men prezident baspasöz qızmetin, WQMK-nı qozğağan qırğızstandıq täuelsiz BAQ institutı jabıq taqırıp sanalğan eñ iri köpbaptı istiñ jolın kese bildi. Atalğan auqımdı materialdı sarapşılar «balamalı aqparat köziniñ keleşegi men jetistigi retinde TMD elderi, sonıñ işinde qazaqstandıq auditoriya erekşe äserlengen joba ekenin» aytadı.

Qos istiñ qorıtındıları men sabaqtarı

Ağayındı eldiñ ömir süru jäne qoğamdıq sanası ortaq keñistikte bolğandıqtan, «jarası» da wqsas keledi. Ädette, sayasatkerler men türli halıqaralıq wyımdar Qırğız jwrtında «demokratiyalıq qwndılıqtar ornığa äri media institut törtinşi bilikke qol jetkize bastağanına» erekşe män beredi. Onıñ däleli retinde «Kedendegi milliondar» sezimtal qırğız azamattıq qoğamın bwl jolı da beyjay qaldırmadı. Reakciyaşıl qalıñ top ertesine bilikke naqtı talap qoyğanın külli älem kördi. Äsirese, korrupciyağa auızdanğan körşi elder.

Al auqımdı qılmıstıq istiñ aşılu jayına kelsek, eki eldiñ täjiribesi eki bölek. Eki jaqta da «Hristoforlıq aşu» nemese «qaharman mälimdemesi» birdey motiviniñ boluına qaramastan, jağdaydağı statusı ärtürli. «Qorğas isinde» Qanağat Täkeeva qarapayım käsipker bolsa, qırğız «Kedenindegi milliondarda» Ayerken Saymaiti qılmıstıq top müşesi, negizgi «oyınşısı». Joğarıda atap ötkendey Täkeevağa nebir qısım jasalğan, biraq «birneşe märte eskertu alıp, qoqan-loqı körgen» Saymaiti şetelde jan sauğalap jürgen jerinde oqqa wştı. Demek ajalğa jetkizgen joldıñ alğışartın «las izben» baylanıstırsaq boladı.

Qazaqstan men Qırğızstan keden beketteri. Foto: aşıq derekköz

Sonımen qatar Qazaqstanğa qarağanda ayırqalpaqtı ağayındı Qırğız elinde media erkindigi basım deydi mamandar. Soğan jarasa qırğızstandıq BAQ institutı mümkindiginşe öz mindetiniñ üdesinen şığıp keledi. Al otandıq BAQ dekolonizaciyalanbağan üreydiñ inerciyasınan arıla almay, tipti «bayqap köruge» de talpınbaydı. Äytpegende elde mümkindikter beluardan asadı degen pikir bar. Qazaqstan jurnalister qauımınıñ işinde batılıraq äri naqtı, öz princibine adal-twraqtı orıstildi aqparat qwraldarı. Aqparat alañındağı azamattıq qoğam beynesin beruden äm beytaraptılıqtan qaymığatın medianıñ köpşiligi memlekettik tildegi aqparat qwraldarı. Aydan alğan eşteñe joq, köz aldımızdağı jağday. Jurnalistik zertteumen qoğam jarasın arşıp, onı däriger – talapşıl qoğamnıñ öz qolına wstatu – sanaulı media sub'ektiniñ «töl erekşeligine» aynalğalı qaşan. BAQ ökilderiniñ aqparatqa közqarasın, mediasanasın auır küresinnen tazalau, demokratiyalıq qwndılıqtarğa beyimdeu – uaqıt pen jañaşıl qoğam talabı. Äytpegende äleumettik jeliler BAQ-tıñ resmi minberin birjola ığıstırıp şığaruı ıqtimal.

Jemqorlıq taqırıbına mamandanğan jurnalist: «Mediağa täuelsizdik jetispeydi»

15 jılğa juıq qoğamdıq-sayasi, äleumettik taqırıptarda ötkir materialdar jazıp jürgen, äsirese, jemqorlıq mäselesimen tabandı äri twraqtı türde «küresip» kele jatqan Azattıq tilşisi Mänşük Asautay eldegi jağdaydıñ qiın ekenin aytadı. Onıñ sözinşe, «Qazaqstanda şeneunikter men memlekettik organ qızmetkerleriniñ «jemqorlıq» babı boyınşa wstalğanı turalı aqparat jii jariyalanadı. Köp wzamay «paramen wstalğan, qızmetin asıra paydalanğan, aqşa jımqırğan» ondağan şeneunik ayıppwl tölep nemese merziminen bwrın qamaudan şığıp jatadı». Täjiribeli jurnalistiñ käsibi jäne jeke azamattıq pikirin bilmekke tırıstıq.

Azattıq tilşisi Mänşük Asautay jwmıs barısında. Foto: keyipkerdiñ jeke mwrağatınan

– Mänşük hanım, Qazaqstannıñ täuelsizdik jıldarındağı jemqorlıq isteri boyınşa mediadağı mamandağan kuäger tilşi retinde bügingi jemqorlıqtıñ sipatı qanday?

– Biıl Qazaqstanda jemqorlıqtan kelgen zalal 23 milliarda teñgeni qwrağan. Bwl bıltırğı jılmen salıstırğanda eki ese köp körsetkiş eken. Mwnday cifrdi jemqorlıqqa qarsı agenttik keltirip otır. Eger orta eseppen qaladağı bir bölmeli päter 10 million teñge desek, bwl somağa 2300 üy satıp aluğa boladı. Al ol bireudiñ qaltasına ketti. 28 qaraşada prezident Qasım-Jomart Toqaev paramen wstalğan qızmetkerlerdiñ basşıların da jauapqa tartatın zañğa qol qoydı. Qwjattıñ mätinin äli körgen joqpın, sondıqtan onıñ detal'darın ayta almaymın. Jalpı shema jaman emes sekildi. Qazaqstannıñ bwrınğı prezidenti Nwrswltan Nazarbaev ta bwğan deyin elde jemqorlıqpen küresudi küşeytu jaylı birneşe ret aytqan. Toqaev ta soñğı uaqıtta byudjet qarjısın jımqırğandardı, para alğandardı jazalau jaylı jii aytıp jür. Bwğan qaramastan Qazaqstan jemqorlıq indeksindegi jağdayı jaqsarğan joq. Transparency International wyımı jıl sayın jasaytın Jemqorlıqtı qabıldau indeksinde (CJI) Qazaqstan bir jıl işinde eki satı tömendegen. 2018 jılı 180 el kirgen tizimde 122-orında twrğan Qazaqstan biıl qañtarda şıqqan wyım reytinginde 124-orınğa tüsken.​

– Tökeeva «jemqorlıqtı habarlağandarğa sıyaqı beriletini» turalı erejege qatıstı «Kerek adamdarğa qarsı domalaq arızdar jazıladı, al arızdar wnamasa, onıñ avtorları «nazarğa ilinedi» degen bolatın. Rasımen de, bwl qazaqstandıq ädis pe?

– Täkeeva bolar? Qanağat, iya? Kezinde özi de keden salasında qızmet etip, keyin sondağı jemqorlıqtı jariya etken belsendi azamat Azattıqqa bergen swqbatında «sıyaqı beru» ädisine senimsizdik bildirgen. Eldegi sot pen teregeudegi ädiletsizdikti jii aytatın qwqıq qorğauşılar da bwl ädistiñ tiimsiz ekenin aytadı. Bwl tek Qazaqstandağı ädis emes, jemqorlıq jaylağan kez kelgen qoğamğa tän ädis dep bilemin.

– 2010-2014 jıldar aralığında Qazaqstandağı iri jemqorlıq «Qorğas isiniñ» bası-qasında habarşı bolıp jürdiñiz. Qaziz Toğızbaev ta osı qatardan körindi. Jalpı Azattıq radiosınan basqa tağı qanday aqparat qwraldarı jan-jaqtı habar tarattı? Tolıqqandı äri beytarap material dayındağan äriptesteriñizden kimderdi atay alasız?

– Qazaqstandağı jemqorlıq daularınıñ eñ irisi – 2014 jılı 45 adam sottalğan «Qorğas isi». Ayıptaluşılardıñ köbi keden qızmetiniñ aymaqtıq organdarı men Wlttıq qauipsizdik komitetinde joğarı lauazımdı şeneunikter bolğan. Ol iske qatıstı barlıq media jazdı. Biliktiñ aqparat qwraldarı tipti arnayı operaciyanıñ qalay jürgizilgeni jaylı beynematerialdar da berdi. Odan keyin alğaşqı otırısı men 11 aydan keyin ükim oqılğanda aqparat berdi, boldı. «Azattıq» bir jılğa juıq ötken procesti meylinşe qamtuğa tırıstı. Sol kezdegi Qarjı policiyasınıñ derekterinde, «qılmıstıq top ökilderi şekaradan ötken är jük köliginen 25 mıñnan 30 mıñ AQŞ dollarına deyin aqşa jinap otırğan. Bwl aqşanıñ 5 mıñ dolları ğana keden tölemderi retinde byudjetke, al qalğanı ayıptaluşılardıñ qaltasına tüsken» delindi. Degenmen, proceske qatısqan ayıptaluşılardıñ tuıstarı men advokattarı ayıptaluşılarğa teregudiñ alğaşqı küninen bastap qısım jasalğanın, «bwl istiñ astarında küştik mekemeler arasındağı teketirester men şekara töñiregindegi «mayşelpekti» bölise almağan baqtalastıq jatır» degen edi. Sarapşılar bwl process kedendegi paraqorlıq mäselesin şeşken joq deydi.

– Qazaqstanda jemqorlıq nemese qandayda bir ekonomikalıq iri qılmıstardıñ aşıluında, jaranıñ auzı köringen soñ köpşilikke jariyalamasqa qoymaytın tegeuirindi BAQ bar ma? Bolsa, qaşan bolıp edi?

– Onday birneşe BAQ boldı: «DAT», «Ratel'», «Respublika», «AdamBol». Biraq köp wzamay olar türli sebeptermen sotqa tartılıp, jeñilip, jabılıp qaldı. Äzirge «DAT» aman, al «Ratel'» jwmısın qayta bastauğa mümkindik aldı.

– Sizdiñşe, otandıq medianıñ jurnalistik zertteumen tereñ äri ötkir mäselelerdiñ betin aşu täjiribesinde qanday kemşilikter bar nemese kedergiler? Jäne osığan baylanıstı sätti ülgilerdi esiñizge tüsire alasız ba?

– Kedergi öte köp, aşıq aqparattıñ azdığı, key jağdayda oğan qol jetkizu tipti mümkin emes. Jurnalister resmi saualğa jauaptı aptalap, aylap ala almay jatadı. Al aqparatqa qolğa tigen künniñ özinde, onı jariyalauğa redakciyanıñ qauqarı jetpeydi. Sebebi bizdegi BAQ-tıñ basım köpşiligi biliktiñ qarjılandıruına täueldi. Degenmen soñğı birneşe jılda «äyelin şetelge jii jiberetin şeneuniktiñ aylığı qanşa?», «jergilikti äkimniñ qımbat maşinasına aqşa qaydan payda boldı?», oqulıqtar men därilerge ketetin qarjı men şenunikter tabısı turalı biren-saran aqparat jariya bolıp jatır. Äytse de mwndayda sot jurnalisti «jeke ömirge qol swğu», «ar-namıs pen iskerlik bedelge nwqsan keltiru» men «jalğan aqparat tarattı» degen baptarmen olardı teristeuge mindetteu de bar.

– Azattıqtıñ Qırğız qızmeti jemqorlıq pen wyımdasqan qılmıstı zertteu ortalığı jäne Kloop.kg saytımen birge Qırğızstannan zañsız jolmen kemi 700 mln dollar qalay şığarılğanı turalı eki bölimdi  zertteu materialınan Qazaqstan mediası alatın sabaqtar bar ma?

– Alatın sabaq bireu – qoğam kez kelgen qılmısqa, onıñ işinde jemqorlıqqa qarsılıq bildiru kerek. Qırğız qoğamında azamattıq belsendilik damığan. Bizde äzirge onıñ deñgeyi – äleumettik jelidegi tartıs pen jeke basqa tiisu, negizsiz ayıptau men jala jabu bolıp twr. Jurnalist zertteu material jasağan künniñ özinde oğan aqparatın rastauğa, keyin onı jariyalauğa, qajet bolsa sotta qorğan bolatındar kemde-kem. Sondıqtan äzirge mwnday zertteu bizde jasala qoyğan joq. Biraq bwl jasaytın negiz joq degen söz emes.

– Qazaqstannıñ «Qorğas isi» men qırğızstandıq «Matraimov isi» ekeuiniñ qılmıstıq alañı ortaq – keden beketi. Tağılğan ayıp ta bir – kontrabanda men jemqorlıq äm alayaqtıq.  Eki jaqta da qılmıstıñ betin aşqan «qaharmandar» bar. Ayırmaşılığı – qırğız mediası batılıraq qozğalıp, köbirek eñbektengen siyaqtı. Bwdan qanday qorıtındı jasasa boladı? Nelikten?

– Iä, bwl zertteu köp eñbek pen qoğamnıñ qoldauınıñ arqası dep bilemin.

– Qırğız halqınıñ media institutına senimi jäne sayasi reakciyaşıldığı köptiñ auzında söz bolğanı belgili. Däl osı jağdaydıñ «qazasız» nwsqası «Qorğas isin» qazaqstandıq qoğam qalay qabıldap edi? Qazaqstan mediasınıñ auqımdı qılmıstıñ jolın kesudegi äleuetin qalay bağalaysız, aldağı 10 jıldığın qay deñgeyde elestetesiz?

– «Qorğas isi» sol kezde qızu talqılandı. Sebebi ol talqılanuğa bolatın taqırıp edi. Qazir Qazaqstanda äleumettik jeli jaqsı damıp, azamattıq belendiler men qwqıq qorğauşılardıñ jas buını ösip keledi. Sondıqtan, meniñşe, aldağı on jılda deñgeyimiz birşama ösui tiis. Al mediağa täuelsizdik jetispeydi. Bilikke täueldi bolu degen... bwl biliktiñ sözin söylep, idiologiyasın jürgizu. Media, jalpı jurnalistika täuelsiz äri beytarap institut bolıp qalıptasıp, qoğamnıñ «auruın aşıp, emdeuge itermeleu» kerek dep bilemin.

"The Qazaq Times"