ابزال قۇسپان: اقىلعا سىيمايتىن ستسەناريگە بەدەلدى ءۇش كىسى تاپسىرىس بەرگەن. ولار...

قر سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى يسلام ابىشەۆتىڭ 27 تومدىق ءىسى قوعامدىق رەزونانس تۋدىرعانى بەلگىلى. 1 تريلليون تەڭگە ۇنەمدەگەنى ءۇشىن «ءىستى بولدى» دەلىنەتىن سىيلى ەكس-شەندىنىڭ قولداۋشىلارى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جۋرناليست   ساۋلە ابەدينوۆا ابىشەۆتىڭ زاڭگەرى، تانىمال قۇقىق قورعاۋشى ابزال قۇسپانوۆپەن  ماسەلەنىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى كەڭىنەن ءام تەرەڭىنەن سۇقباتتاسىپتى. ەل ىشىندە ەرەكشە كوزقاراس تۋعىزىپ، جۇرت بوپ سوڭىن باعىپ وتىرعان ىسكە قاتىستى ناقتى فاكتىلەرمەن بولىسەدى.

تانىمال زاڭگەر ابزال قۇسپان. فوتو: اشىق دەرەككوز

– ابزال مىرزا، يسلام ابىشەۆكە قاتىستى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرسەڭىز. يسلام ابىشەۆ شەنەۋنىك ەكەنىن بىلەمىز. تالاي ۇلكەن قىزمەتتەردە جۇمىس ىستەگەنىن بىلەمىز... ءوزىڭىز زاڭگەر رەتىندە، ادۆوكات رەتىندە يسلام ابىشەۆتىڭ پورترەتىن قالاي سيپاتتايسىز؟

– مەن يسلام ابىشەۆ قىزمەتىنىڭ سوڭعى پەريودىن ايتايىن. بۇل – سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ باسشىسى قىزمەتىنە كەلگەننەن بەرى ىستەگەن جۇمىسى. جاڭا ءسوزدىڭ باسىندا ايتىپ قالدىڭ، «بۇل ىستە ۇلتتىق مۇددە بار ما، الدە گونورار ءۇشىن ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىڭ با؟» دەپ. ارينە، مەنىڭ نەگىزگى جۇمىسىمنىڭ سالاسى، زاڭگەر رەتىندە، ادۆوكات رەتىندە مەنىڭ ماماندانعان سالام – ەكونوميكالىق سىبايلاس جەمقورلىق سيپاتىنداعى قىلمىستىق ىستەرگە ماماندانعان ادۆوكاتپىن. مەن مينيسترلىك قىزمەتكەرلەرىن دە قورعادىم، وبلىس اكىمى دەڭگەيىندەگى ادامداردى دا قورعادىم. بىراق ولاردىڭ بارىندە ۇلتتىق مۇددە بولعاندىقتان قورعادىم دەپ ايتا المايمىن. بيىل قىستا مەن قورعاعان قىلمىستىق ىستەردىڭ بارلىعى اقتالدى... بىراق، ادەتتە، ولاردىڭ ءبارىن ەلگە جاريالاپ، قوعامدىق رەزونانس تۋدىرمايمىن. ويتكەنى كاسىبي جۇمىسىم بولعاسىن، باسقا نارسەمەن ارالاستىرمايمىن. ال يسلام ابىشەۆكە كەلەتىن بولساق، ارينە، تەگىن جۇمىس ىستەپ جاتقان جوقپىن. ادۆوكات رەتىندە تەگىن جۇمىس ىستەۋگە ءتيىستى دە ەمەسپىن. مۇعالىم دە، دارىگەر دە جالاقىعا جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان ونداي تالاپ جوق. بىراق، بۇل جەردە ۇلتتىق مۇددە ءسوزسىز بار. ونى ءتۇسىندىرىپ ايتا كەتەيىن: سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى باسشىسى رەتىندە يسلام ابىشەۆتىڭ ىستەگەن ەكى جۇمىسىنىڭ ءوزى، مەن ءۇشىن ول كىسىنى «ۇلتتىڭ باتىرى» دەپ ءوزىم ءۇشىن ەسەپتەۋگە تولىق نەگىز بار. ءبىرىنشىسى – 2012 جىلدارى وسى قىزمەتكە تاعايىندالعاندا 300 ميلليارد تەڭگە ۇنەمدەگەن. جانە سول ادال جۇمىسى ءۇشىن قىزمەتتەن قۋىلعان. كىمنىڭ تاراپىنان قۋىلعانى جايلى سوتتا بولاشاقتا ايتىلاتىن بولادى. ازىرگە ەرتەرەك. كەيىن 2013 جىلى سول كەزدەگى پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ارالاسۋىمەن قايتادان وسى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىندەگى قىزمەتىنە كەلىپ، كەلگەننەن كەيىن تاعى دا جاعالاسىپ ءجۇرىپ ارتىق كەتىپ بارا جاتقان 1 تريلليون تەڭگەنى بيۋدجەتكە قايتارعان ادام. مەن تالاي شەنەۋنىكتەرمەن جۇمىستاس، ىستەس بولىپ جۇرگەن، تالاي ادامدارعا اقىل-كەڭەسىمدى بەرىپ جۇرگەن ادۆوكاتپىن. بىراق مەن يسلام ابىشەۆ سياقتى شەنەۋنىك كورگەن جوقپىن. وسى كەزگە دەيىن كوپ حالىق بيۋدجەتتىڭ اقشاسى دەگەندى شەنەۋنىكتىڭ اقشاسى دەپ تۇسىنەدى. ول تۋرا ماعىناسىندا بۇكىل حالىقتىڭ، ياعني ءسىز بەن ءبىزدىڭ اقشامىز. بارلىق دامىعان ەلدە بۇكىل حالىق سولاي تۇسىنەدى، سولاي قابىلدايدى. ءبىزدىڭ قازاقستان سياقتى سىبايلاس جەمقورلىق جۇيەسى تامىرى ابدەن تەرەڭگە كەتكەن ەدەردە عانا بيۋدجەتكە «ءبىزدىڭ اقشامىز» دەپ قارامايدى. مىسالى، شەتەلدىك كينولاردى قاراپ وتىرساڭىزدار، پوليتسيانىڭ وزىنە: «سەن، مەنىڭ سالىعىما ءومىر ءسۇرىپ جاتىرسىڭ» دەپ زەكىپ ۇرسىپ جاتادى عوي. ءبىز ءويتىپ پوليتسياعا ايتا الامىز با؟ ايتا المايمىز. مۇمكىن دە ەمەس. تۇسىنىكتى بولسىن دەپ ايتىپ جاتقانىم عوي.

1 تريلليون دەگەندى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىن: مىسالى، استانا سۋ قويماسىنا رەكونسترۋكتسياعا بولىنگەن 31 ميلليارد تەڭگەنىڭ 2 ميللياردىن عانا قالدىرىپ، 29 ميللياردىن كەسىپ تاستاعان ادام. ءبىر جىل بويى، ياعني «جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجات» دەيدى، پروەكتى بويىنشا دوكۋمەنتاتسيا جاسالدى، تەندەر وينالدى، كەلىسىمشارت جاسالدى، كاسىپكەر 31 ميللياردقا قول قويىپ، جۇمىس جاساپ جاتقان جەرىنەن كەلىپ وعان ايتادى: «ءاي، اينالايىن، ۇيات دەگەن بولۋ كەرەك قوي، مىناۋ نە سۇمدىق؟» دەپ. قانشاما ەكسپەرتيزادان وتكەن ماتەريالدى اينالدىرعان ەكى-ءۇش جۇمانىڭ ىشىندە ارتىق كەتكەندىگىن ەسەپتەپ-ەسەپتەپ، 31 ميللياردتان 2 ميللياردقا ءتۇسىرىپ تاستاعان. مىنە، وسىلاي جۇمىس ىستەگەن. ءبىر تريلليون دەگەندە ءبارىن بىردەن ۇنەمدەپ، ءبىر قۇجاتقا عانا قول قويىپ تاستاعان جوق قوي. قازاقستان بويىنشا ءاربىر وبەكت، سۋ سالاسى بويىنشا بولىنگەن جوبالاردىڭ ارقايسىسىن تۇگەل زەرتتەپ، ءار جوبادان ميلليونداپ، ميللاردتاپ قىسقارتۋ ارقىلى قول جەتكىزگەن نارسە. ول سۋممالاردىڭ ارتىندا ۇلكەن-ۇلكەن شەنەۋنىكتەر تۇردى. ۇلكەن ادامداردىڭ توبى تۇردى. مىسالى، ول ءبىر عانا استانا سۋ قويماسىنىڭ باستىعىنىڭ ىستەپ وتىرعان شارۋاسى ەمەس... وتە ۇلكەن سۋممالار عوي...

–  مەملەكەت اقشاسىن قالتاعا باسۋدىڭ ءتاسىلى دەيسىز...

–  ءيا. سول كەزدەگى تريلليون، قازىرگى ەكى تريلليون. مىسالعا، قاتەلەسپەسەم، بيىلعى 2019 جىلدىڭ بيۋدجەتى – 6,5 تريلليون تەڭگە شاماسىندا. سوندا سونىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن تەك قانا ابىشەۆ ۇنەمدەپ وتىر. بىلايشا ايتقاندا، بۇكىل رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن ۇنەمدەپ وتىر دەگەن ءسوز. وسى ەكى ءىسى ءۇشىن ابىشەۆتى بۇكىل شەنەۋنىكتەردەن جوعارى قويامىن. ياعني، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ اراسىندا دا ۇلتجاندى، ەلجاندى، «حالىققا بولسىن، ەلگە بولسىن، قازاقستانعا بولسىن» دەيتىن ازاماتتاردىڭ بار ەكەندىگىن ايتقىم كەلىپ وتىر. ابىشەۆ سولاردىڭ ءبىرى. تاعى ءبىر ايتقىم كەلگەنى، نازار اۋدارعىم كەلىپ وتىرعان ءبىر ماسەلە – «ول سونشالىقتى ۇلتتىق باتىر ما ەدى؟» دەپ الەۋمەتتىك جەلىلەردە جازىپ جاتقان پىكىرلەردى ايتىپ جاتىرسىزدار. يسلام ابىشەۆ – مەن ءۇشىن ۇلتتىق باتىر. ءبىز ۇلتتىق باتىردىڭ وبرازىن جوعالتىپ العانبىز الدەقاشان. ۇلتتىق باتىر دەسەك ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ورتا عاسىرداعى باسىنا دۋلىعا كيگەن، ۇستىنە ساۋىت-سايمان كيگەن، قولىنا نايزا ۇستاعان يساتاي-ماحامبەت وبرازىن ىزدەپ ءجۇرمىز. مەنىڭ ۇعىمىمدا، باتىر دەگەن – ەلگە، حالىققا كىم جاقسىلىق جاسادى، سول ءۇشىن قانداي زارداپ شەكتى، سول ادامدار باتىر. مىسالى، جەر ميتينگىسى بولماسا، ءبىز كەشەگى ماكس بوقاەۆتاردى تانىمايتىن ەدىك. ءوزىم ونى بۇرىننان تانيمىن. بىراق، جەر ميتينگىسى بولماسا قازاقستان حالقى تانىمايتىن، بىلمەيتىن ەدى. جەر ميتينگىسى كەزىندە ءوزىن كورسەتتى، تانىتتى. ودان كەيىن تۇرمەگە جاتىپ تا، قايىسپاي، بەرىسپەي، بيلىكتىڭ الداعانىنا كونبەي، ءتىپتى بيلىكتىڭ جالىنىپ، مەرزىمىنەن بۇرىن شىعارامىز دەگەنىنە كونبەي جاتقانى ونىڭ شىن مانىندە باتىر كەيپىن اشا تۇسەدى. ءدال سول سياقتى، ابىشەۆ مەن ءۇشىن «جاڭالىق» بولدى، بىلايشا ايتقاندا. يسلام ابىشەۆ مەن ءۇشىن باتىر دەۋگە لايىق، ۇلت ءۇشىن قىلعان ەڭبەگى بار ازامات. جانە تاعى ءبىر نارسەنى ايتا كەتۋ كەرەك، ءبىز باتىردىڭ وبرازىن ىزدەگەندە يدەال ادام ىزدەيمىز. ونىڭ جەكە باسىندا، وتباسىندا ءمىن بولماۋ كەرەك، ول سوزدەن سۇرىنبەۋ كەرەك، بۇكىل ىسىنەن ءمىن تابىلماۋ كەرەك دەپ. جوق! باتىر دا – پەندە. ول دا سۇرىنەدى. قاتەلىكتەرگە ۇرىنۋى مۇمكىن. بىراق، ەڭ ماڭىزدىسى – ۇلكەن ىستەردە ءوز مىنەزىن، ءىسىن كورسەتەدى. يسلام ابىشەۆتىڭ دە باسشى، شەنەۋنىك رەتىندە ءبىز بىلمەيتىن ءبىر باسىنا جەتەتىن ءمىنى بار شىعار، بىرەۋگە ايقايلاپ ۇرىسقان شىعار، بىرەۋگە دورەكى سويلەگەن شىعار، بىرەۋدى زاڭسىز جۇمىستان شىعارعان شىعار. مۇمكىن باسقا ءبىر جەردە اقشا جەگەن بولار. بىراق ءدال مىنا جاعدايعا قالدىرعان ەكى ءىسى ونىڭ اناۋ-مىناۋ كەمشىلىكتەرىن جۋىپ-شايىپ كەتەدى دەپ ەسەپتەيمىن ءوز باسىم.

– ۇستىنەن كىم ارىز جازعان؟

– يسلام ابىشەۆتىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان – ازامات شايمەردەنوۆ دەگەن ادام. مەن ونى اشىق تۇردە الدىندا پرەسس-كونفەرەنتسيادا دا، كەشەگى وتكەن سوت وتىرىسىندا دا ايتتىم. مەن ونى كاسىبي «سەكسوت» دەپ ەسەپتەيمىن. «سەكرەتنىي سوترۋدنيك». سەبەبى، ول بۇرىن قارجى پوليتسياسىندا جۇمىس ىستەگەن. جانە ونىڭ ەشقانداي قۇقىعى بۇزىلماسا دا، ەشكىم ودان اقشا، پارا سۇراماسا دا، «ناتسبيۋرودان» اقشا الىپ، ايدالاداعى بىرەۋ ءۇشىن اقشا بەرىپ جۇرگەن ادام. بىرەۋ ءۇشىن دەگەندە – «قازبايلىق» دەگەن مەكەمەدەن پارا العىسى كەلدى» دەپ ايىپتالىپ وتىر. بۇل جەردە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىن، يسلام ابىشەۆ پارا الىپ جاتىپ ۇستالىپ قالعان ادام ەمەس. تاعىلىپ وتىرعان ايىپ – «پارا الۋعا وقتالۋ». ياعني، «پارا العىسى كەلدى» دەگەن ايىپ. ءۇش ايدىڭ ىشىندە جەدەل ىزدەستىرۋ شارالارى جۇرەدى، اقشانى انا جاقتان دا، مىنا جاقتان دا ۇسىنادى، يسلام ابىشەۆ المايدى. اقىرى بولماعاسىن باسقا بىرەۋدى ۇستايدى. ول ادامعا قاتىستى ءىستى قازىر قىسقارتىپ تاستادى. ول ادام يسلام ابىشەۆكە كورسەتىپ وتىرعان جوق. بىراق، «يسلام ابىشەۆ نەگىزى وسى اقشانى العىسى كەلگەن» دەپ قاماپ تاستادى.

– دالەل جوق قوي سوندا؟..

– ءيا. ەندى وسى ارىزدىڭ ارتىندا تۇرعان ادام – ازامات شايمەردەنوۆ «سمپ - 610» دەگەن مەكەمەنىڭ باسشىسى. بىراق، ونىڭ ەشقانداي قۇقىعى بۇزىلعان جوق. ەشقانداي پارا بەرۋگە ءتيىس ەمەس. ونىڭ ايتۋىنشا، يسلام ابىشەۆ: «سەن «قازبايلىق» دەگەن مەكەمەگە بارىپ، پارا الىپ بەر» دەپ تاپسىرما بەرگەن. ازامات شايمەردەنوۆ «قازبايلىق» دەگەن مەكەمەنى ءوزى تانىمايدى، سوسىن تانيتىن ادامىنا بارادى ماكيشەۆ دەگەن. «سەن انانى تانيسىڭ عوي، يسلام ابىشەۆكە پارا الىپ بەرشى» دەپ. ول تاعى ءبىر تانىسىنا بارادى. سوسىن ول: «جۇمىسىم كەدەرگىسىز ويداعىداي ءجۇرىپ جاتىر، نەگە پارا بەرۋىم كەرەك؟» دەيدى. بولدى، وسىمەن ءىس ءبىتۋى كەرەك قوي. جوق، بۇل ۇلتتىق بيۋروعا بارىپ، «مەن ارقىلى اقشا سۇراپ جاتىر» دەپ ارىز جازادى. ۇلتتىق بيۋرو 60 ميلليون اقشانى بەرەدى. سونى اپارىپ باسقا بىرەۋگە بەرەدى. بىراق سول ءۇشىن يسلام ابىشەۆتى وتىرعىزادى. بۇنى ءتۇسىنۋ وتە قيىن. وتىرىك دەگەن سونداي تۇسىنىكسىز بولىپ كەلەدى. پارا الۋ دەگەن ناقتى قىلمىس قوي. سۇراپ جاتقان ءسوزى بولۋ كەرەك. يسلام ابىشەۆتىڭ  ءبىر اۋىز ءسوزى جوق. ءۇش اي بويى جەدەل ىزدەستىرۋ شارالارى جۇرگىزىلدى عوي، قانشاما ءسوزىن، تەلەفونمەن سويلەسكەن ءسوزىن، كەزدەسكەن كەزدەگى ءسوزىن جازىپ الدى، اقشا سۇراپ جاتقان ءبىر اۋىز ءسوز جوق. بىلايشا ايتقاندا، بۇل ءىستىڭ تاپسىرىسپەن بولعاندىعى وسىدان-اق كورىنىپ تۇر. وسىنداي تالاي ىسپەن كەزدەسىپ ءجۇرمىز عوي. نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى، ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن جولدارمەن جالا جابىلۋ وسىنداي نارسەلەردەن بەلگىلى بولادى. اقىلعا سيمايتىن ستسەناريلەر.

– ستسەناري دەيسىز. تاپسىرىس دەيسىز. ال سول تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ اتى-جوندەرى بەلگىلى مە؟

– وتە ماڭىزدى سۇراق بولدى. وسى كەزگە دەيىن ادۆوكات رەتىندە، قورعاۋشى رەتىندە وزىمە دە جۇمباق بولىپ كەلگەن. بۇرىن ءبىز ويشا شامالايتىنبىز، بولجامعا نەگىزدەپ كەلدىك. ويتكەنى، مەنىڭ قورعاۋىمداعى يسلام ابىشەۆ بولسىن، قاسىندا وتىرعان سەرىك تۇكيەۆ بولسىن، ولار بىزدەرگە ءارتۇرلى بولجامدار ايتتى. بىراق نەگىزىنەن ءۇش كىسىنىڭ فاميلياسىن ايتىپ، «نە بولسا دا وسى ءۇش كىسىدەن كەلدى» دەپ ەدى. قازىر ولاردىڭ ايتۋىنشا، كوزدەرى تولىق جەتتى. بۇل ۇشەۋى دە تەگىن ادام ەمەس. ۇشەۋى دە رەسپۋبليكاعا وتە بەلگىلى، وتە بەدەلدى، جوعارى لاۋازىم يەلەرى.

– ولار كىمدەر؟ اتتارىن اتاي الاسىز با؟

– اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ايتامىن. ءبىرىنشىسى – ارمان شوراەۆ ەسىمدى كاسىپكەر، اقپارات سالاسىنداعى بەلگىلى تۇلعا، ۇلكەن قارجى يەسى. رەسپۋبليكالىق «قازاق كۇرەسىن» ۇيىمداستىرىپ ءجۇر. «قازاقستان بارىسى» جارىسىن كورسەڭىزدەر، وعان قانشا قاراجات قۇيىلىپ جاتقاندىعىن بايقاعان بولار ەدىڭىزدەر. ارمان شوراەۆتىڭ ارتىندا كورىنبەي تۇرعان ادامدار وسال ەمەس. ەنەرگەتيكا ءمينيسترى قانات بوزىمباەۆ. جانە مەنىڭ قورعاۋىمداعى ادامداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، بۇلارمەن ءسوز بايلاسىپ وتىر دەپ ەسەپتەپ وتىرعان ادامدارى – ول ۇلتتىق بيۋرو باسشىسى اليك شپەكباەۆ. سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس ۇلتتىق بيۋروسى وسى ءىستى تەرگەپ جاتقان ورگان – رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق بيۋرو.

– ايىپ تاققان دا وسى ورگان با؟

– ايىپ تاققان دا، سوتقا جولداعان دا وسى ورگان. اليك شپەكباەۆ باسقارعان مەكەمە. بۇل ءۇش كىسىنىڭ اتىن مەنىڭ قورعاۋىمداعى يسلام ابىشەۆ پەن سەرىك تۇكيەۆ تەرگەۋ كەزىنەن بەرى ايتىپ كەلە جاتىر. «وسى ادامدار ۇيىمداستىرىپ، ءوزارا بىرلەسىپ، بىزگە جالا جاۋىپ، تۇرمەگە تىعىپ وتىرعان ۇشەۋى» دەپ.

– ولاردىڭ ارتىندا قانداي ماقسات بولۋى مۇمكىن؟

– بۇل جەردەگى ماقسات – انىق ءارى ايقىن. بۇلاردىڭ اراسىندا بۇرىننان كەلە جاتقان داۋ بار. بۇلار دەپ وتىرعانىم، مەنىڭ قورعاۋىمداعى ادامدارىم، ولاردىڭ ايتۋىنشا بوزىمباەۆ پەن شوراەۆ ەكەۋى ابىشەۆتەن دە، تۇكيەۆتەن دە ولار باسقاراتىن «دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەس ۇيىمىن» وزدەرىنە بەرۋىن تالاپ ەتىپ كەلگەن. نەشە ءتۇرلى قوقان-لوققى بولعان. اقشاعا ساتىپ الماق بولعان. كۇشكە دە سالعان. ەشقايسىسىنا بۇلار كونبەگەن. سەبەبى، سەرىك تۇكيەۆ (يسلام ابىشەۆتىڭ قاسىندا وتىرعان ادام) بۇكىل ءومىرىن، كارەاراسىن قازاق كۇرەسىنە ارناعان، ءومىرىنىڭ ءمانىن كۇرەسپەن بايلانىستىراتىن ادام. 15 جىل بۇرىن «دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسىن» ۇيىمداستىرعان ادام. ونى الەمدىك دەڭگەيدە مويىنداتقان تۇلعا. سول سەرىك ادامۇلى تۇكيەۆ «دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسىنىڭ» ۆيتسە-پرەزيدەنتى دە، يسلام ابىشەۆ – پرەزيدەنتى، بۇرىننان دەمەۋشىلىك كورسەتىپ، قولداپ كەلگەن ازامات.

– ياعني، ىرگەتاسىن بىرگە قالاعان دەپ ايتۋعا بولا ما؟

– ىرگەتاسىن قالاعان سەرىك تۇكيەۆ دەپ ايتۋ كەرەك. سەبەبى، باسىندا تۇرعان سول كىسى عوي. «دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسى» تەگىن ۇيىم ەمەس. 46 شەتەل مەملەكەتى مۇشە. وسى كەزگە دەيىن جەتى بىردەي الەم بىرىنشىلىگىن وتكىزىپ تاستاعان. ەلۋدەن استام مەملەكەت وكىلدەرى قاتىسادى. بۇل كۇرەسكە. ەڭ باستىسى،  دۇنيەجۇزىلىك UWW (بىرىككەن كۇرەس قاۋىمداستىعى) دەگەن حالىقارالىق مەكەمە بار. سول ۇيىمعا مۇشە بولىپ كىرگەن ۇيىم. ەندى ءبىر-ەكى عانا قادام جاساۋ قالدى، قازاق كۇرەسى وليمپيادا ويىندارىنىڭ قاتارىنا كىرگەلى وتىر. قازىرگە دەيىن ارمان شوراەۆ باسقارىپ كەلگەن قازاقستاندا اشىلعان فەدەراتسيانىڭ  «دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەس فەدەراتسياسىنا» قاتىسى جوق. ولار تەك قازاقستان بويىنشا جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىر. ولاردىڭ ارتىندا دا بەلگىلى تۇلعالار تۇر بوزىمباەۆ سياقتى. كوپ قارجى قۇيىلىپ جاتىر. بىراق، ولار ەشقاشان الەمدىك دەڭگەيگە شىعا المايدى. ەشقاشان! ويتكەنى، UWW باس تارتقان. ولارعا: «دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەس فەدەراتسياسى» قۇرامىنا كىرىڭىزدەر، سوندا عانا سىزدەرگە مۇمكىندىك بولادى» دەگەن. ال UWW قۇرامىنا كىرمەي، وليمپيادا ويىندارىنا كىرۋ مۇمكىن ەمەس. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىن، رەسەي الەمدە ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن ىقپالدى مەملەكەت. سامبو كۇرەسىنىڭ وتانى رەسەي بولىپ ەسەپتەلەدى عوي. سامبو كۇرەسىن وسى كەزگە دەيىن وليمپيادا ويىندارىنا دا، باسقا جەرگە دە قوسا الماي كەلە جاتىر. ولارعا وليمپيادانىڭ اۋىلى الىس. وعان قاراعاندا قازاق كۇرەسى قوسىلايىن دەپ تۇر. نەگە؟ سەبەبى، قازاق كۇرەسىنىڭ عاسىرلىق تاريحى بار. ونى دۇنيەجۇزىلىك سپورت ماماندارى كورىپ، ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ، ماقۇلداعان. ول ءبىرىنشى سەرىك تۇكيەۆتىڭ، ەكىنشى يسلام ابىشەۆتىڭ ەڭبەگى. وسىعان قارجى قۇيىپ، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، بۇكىل مەملەكەتتەردى مۇشە قىلىپ كىرگىزىپ، الەمدىك دەڭگەيدە ۇيىم قۇرا بىلگەن. ەندى قازىرگە دەيىن ارمان شوراەۆ باسقارىپ كەلگەن قازاقستاندىق قازاق كۇرەس فەدەراتسياسى وسى كەزگە دەيىن جارىققا شىعا الماي كەلگەن سەبەبى، ولار تەك قازاقستانعا عانا بەلگىلى سپورتشىلاردى قازاقستانعا عانا شاقىرادى. ستاتۋس تەك قازاقستاندىق بولىپ قالا بەرەدى. وليمپيادا دەگەن ۇلكەن مۇددەلەردىڭ توعىساتىن جەرى. سەبەبى، ءسىز باسقارىپ وتىرعان فەدەراتسيا وليمپيادالىق ويىن تۇرلەرىنە ەنىپ كەتەتىن بولسا، قازاق كۇرەسى، وندا مەملەكەت قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋگە مىندەتتى بولىپ قالادى. كوردىڭىز بە؟ بۇكىل اۋىل، اۋدانداردا سپورت سەكتسيالارى اشىلادى. بۇكىل مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارجى قۇيىلاتىن بولادى. وسىنداي مۇددەلەر توعىساتىن جەر. ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىزدار: وسى كەزگە دەيىن بۇل ىسكە ا.شپەكباەۆتىڭ قاتىسى بار-جوعىن بولجاممەن عانا قارادىق. بولجام جاساۋعا نەگىزگى سەبەپ نە بولدى؟

جاڭا قىسقاشا ايتىپ ءوتتىم عوي، پارا بەرىلمەكشى بولعاندىعىن. ول بەرىلمەگەن پارا. بىراق ا.شپەكباەۆ باسقاراتىن ۇلتتىق بيۋرو 60 ملن تەڭگەنى «پارا رەتىندە اپارىپ بەرۋگە» شايمەردەنوۆكە بەرگەن. سوعان قاراپ ۇلتتىق بيۋرونىڭ مۇددەلى ەكەندىگىن بىلدىك. ۇلتتىق بيۋرونىڭ تەرگەۋشىلەرىمەن ءبىز وڭاشا جاعدايدا كەزدەسكەن كەزدە ولار «ءبىزدى ءۇش ءارىپ كنب ماجبۇرلەپ وتىرعان، تاپسىرىس بەرۋشى كنب» دەدى. بەيرەسمي جاعدايدا. ارينە، رەسمي تۇردە ايتپايدى. سوعان سەنىپ كەلدىك. بىراق، كنب قاي جەردە، قانداي جاعدايدا ىسكە مۇددەلى بولۋى مۇمكىن دەپ ويلادىق. ارتىنان مىنا ءبىر جاعداي كوزىمىزدى اشىپ بەردى: 2019 جىلدىڭ 20 ماۋسىم كۇنى مەنىڭ قورعاۋىمداعى يسلام ابىشەۆ پەن سەرىك تۇكيەۆتى ۇلتتىق بيۋروعا كابينەتكە الدىرادى. بىزدەردى، ياعني ادۆوكاتتاردى شاقىرمايدى. سوسىن كومپيۋتەردە تەرىلگەن ەكى ارىزعا قول قويدىرىپ الادى. «ءبىز «دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسى» پرەزيدەنتى جانە ۆيتسە-پرەزيدەنتى قىزمەتىنەن ءوز ەركىمىزبەن كەتەمىز» دەگەن ارىزعا قول قويدىرىپ الادى. تۇرمەدە وتىرعان ادام كومپيۋتەردە تەرە المايدى عوي. قولدارىندا ينتەرنەت تە، كومپيۋتەر دە جوق. ونىڭ ورنىنا ولار ءىستى قىسقارتامىز دەگەن ۋادە بەرەدى. سوسىن ءىس قىسقارماعاسىن سۇرايدى عوي، مەن بىلمەيمىن دەپ ءبىر-بىرىنە سىلتەيدى. كەيىن يۋستيتسياعا تاپسىرىس بەرىپ  قاراساق، قازىرگى تاڭدا «دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسى»  پرەزيدەنتى بولىپ وسى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ۇلتتىق بيۋروسىنىڭ باسشىسى ا.شپەكباەۆ ءوزى تاعايىندالىپ الىپتى.

– بىلايشا ايتقاندا، ابىشەۆتى تۇرمەگە قاماپ، قىزمەتىن تارتىپ الدى دەمەكسىز بە؟

– ءيا، سولاي. ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى تەرگەگەن رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق بيۋرو باسشىسى ابىشەۆتىڭ قىزمەتىن يەلەنگەن. وسى كەزگە دەيىن قانات بوزىمباەۆ پەن ارمان شوراەۆ الا الماي كەلگەن فەدەراتسيانى اليك شپەكباەۆتىڭ قولىمەن الىپ وتىر. بۇل جاعداي حالىقارالىق ۇلكەن جانجالعا الىپ كەلەدى. ءسوزسىز. سەبەبى، قازىر اتتارىن اتاماي-اق قويايىن، مەنىڭ ادۆوكات ەكەندىگىمدى ءبىلىپ، ەۆروپانىڭ بەس مەملەكەتىنىڭ وكىلدەرى حابارلاستى. ازىرگە بەسەۋ. «بۇل نە جاعداي؟ ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز – يسلام ابىشەۆ قوي» دەپ. بۇل حالىقارالىق دەڭگەيدە وتكەن كونگرەستە سايلاناتىن قىزمەت. ياعني، تاعايىندالاتىن ەمەس، سايلانبالى. ەۆروپادا بىزدەگىدەي مينيستر، ۇلتتىق بيۋرو باسشىسى دەگەن قىزمەتتەر بىزدەگىدەي بەدەلدى ەمەس. ول جاقتا دەموكراتيا. دەموراتيالىق جولمەن ەڭ ءبىرىنشى قازاقستان عوي اشقان دەپ، قازاقستاننان ەكى تۇلعانى ءبىرىن پرەزيدەنت، ەكىنشىسىن ۆيتسە-پرەزيدەنت ەتىپ سايلاعان.

–  ياعني، سول فەدەراتسياعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بارلىق وكىلدەرى داۋىس بەرىپ سايلاعان عوي؟

– ءيا. 46 مەملەكەت مۇشەلەرىنىڭ بارلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن سايلانعان. سولار: «ءبىز باسىندا ازاماتتار ۇستالعان كەزدە تەرگەۋ ىسىنە ارالاسۋعا قۇقىعىمىز جوق، قازاقستاننىڭ ىشكى شارۋاسى دەدىك. بىراق، نە بولىپ بارا جاتىر؟ قازىرگى ءبىز تانىمايتىن باسشى كىم؟ اليك جاتقانبايۇلى شپەكباەۆ دەگەن كىم؟ ونى كىم سايلادى؟ ول كىم؟ قانداي قىزمەت اتقارادى؟» دەپ ماعان شىعىپ جاتىر. وكىنىشكە وراي، ولارعا ايتۋىما تۋرا كەلدى. بۇل ادام ابىشەۆ پەن تۇكيەۆتىڭ ءىسىن تەرگەپ جاتقان ۇلتتىق بيۋرونىڭ باسشىسى دەپ ايتۋىما تۋرا كەلدى.

سوندىقتان دا مەنىڭ قورعاۋىمداعى ازاماتتار ءۇش ادامنىڭ اتىن ناقتى ايتىپ وتىر. تاعى دا قايتالاپ وتەيىن. ولار: ارمان شوراەۆ، بەلگىلى كاسىپكەر، مەتسەنات، مەديا سالاسىنداعى بەدەلدى تۇلعا; ەنەرگەتيكا ءمينيسترى – قانات بوزىمباەۆ; قازاقستاننىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ۇلتتىق بيۋرو باسشىسى – اليك شپەكباەۆ.

وسى ءۇش ادامنىڭ وداعىنىڭ ناتيجەسىندە يسلام ابىشەۆ پەن سەرىك تۇكيەۆ جالعان جالامەن تۇتقىندالىپ وتىر. جالا ەكەندىگىن ءوز اتىمنان ايتا الامىن. سەبەبى، مۇنداي ءىس بولماعان ەشقاشان دا. پارا الماعان ادامدى ەشبىر دالەلسىز «پارا العىسى كەلدى» دەپ سوتتاۋ اقىلعا سىيمايتىن نارسە. وسىنداي سوت پروتسەسى باستالعالى جاتىر. بۇل جەردە ايتىلاتىن نارسە وتە كوپ. بىزدە شەنەۋنىكتىڭ ءبارى جەمقور، پاراقور دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ قالعان عوي. ەگەر سول ستاندارتتى ويلاۋدان شىعا الماساڭىزدار، 14 قازان كۇنى بولاتىن سوتقا شاقىرامىن. الدىندا دايىندىق ساتىسىنان وتتىك، سول كەزدە اشىق سوت ەكەنى بەلگىلەندى. جۋرناليستەر قاتىساتىن بولادى. بارلىق جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى، جالپى ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ، ءوز كورگەنىنە عانا سەنەتىن بارلىق ادامداردى شاقىرامىن. استانا قالاسىنداعى ارنايى قىلمىستىق ىستەردى قارايتىن سوتقا كەلىپ قاتىسۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. نەمەسە سول سوتتان كورسەتىلەتىن تىكەلەي رەپورتاجداردى كورۋگە كەڭەس بەرەمىن. ءبىزدىڭ جاسىراتىن ەشتەڭەمىز جوق.

مەنىڭ قورعاۋىمداعى يسلام ابىشەۆ «باسقا دا كىسىلەردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ءبارىن ايتامىن، نەشە ءتۇرلى بىلىقتىڭ ءبارىن شىعارامىن» دەپ وتىر. ويتكەنى، ول كىسىنىڭ جوعالتاتىن ەشتەڭەسى جوق. نەگە دەسەڭىز، ول كىسىگە تاعايىندالعالى وتىرعان جازا – 10 جىلدان جوعارى قاراي. ويلاپ قاراڭىزشى، 3-4 جىل بولسا، مۇمكىن شارتتى جازا الىپ قالارمىز دەگەن ءۇمىتىمىز بولار ەدى، «قارتايعان شاعىندا جاعالاسپاي-اق قويايىقشى» دەپ. ول كىسىگە جاسىراتىنداي ەشقانداي قاجەتتىلىك جوق. 300 ميلليارد، 1 تريلليون بويىنشا دا ايتىلماعان اڭگىمە كوپ. بۇعان دەيىن سۋ سالاسىندا ەكى ادامنىڭ ءولىمى بولعان – جامپوزوۆ پەن مۇحامەدجانوۆ. ونىڭ ءبارىن ۇلتتىق بيۋرومەن بايلانىستىرامىز. مۇحاممەدجانوۆ الماتى قالاسىنداعى الماتى وبلىسى بويىنشا «ۇلتتىق بيۋرونىڭ تەرگەۋ بولىمىندە وتىرعاندا ءتورتىنشى قاباتتان سەكىرىپ كەتتى، ءوزىن-ءوزى ءولتىردى» دەلىنەدى. شىن مانىندە باسقاشا بولعان. ول دا ايتىلادى. «ونىڭ ولىمىنە سول الماتى وبلىسى بويىنشا ۇلتتىق بيۋرونىڭ ادامدارىنىڭ قاتىسى بار» دەپ ەسەپتەيدى مەنىڭ قورعاۋىمداعى ادامدار.

ال جامپوزوۆتى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ۇلتتىق بيۋرو تاراپىنان كورگەن قورلىعىن ءبارىن تىكەلەي ەفيرگە شىعارىپ، بۇكىل حالىققا جاريا ەتىپ كەتتى، مەشىتكە بارىپ سويلەدى، ەلمەن، حالىقپەن قوشتاسىپ، تەرگەۋشى مەن پروكۋروردى جارالاپ، ءوزىن اتىپ ءولتىردى. بۇل ەكى ءولىمنىڭ دە وسى ىسكە تىكەلەي قاتىسى بار. بىرىنشىدەن، ءبارىن ايتۋعا ۋاقىت تار. ەكىنشىدەن، سوت بارىسى كەزىندە ايتىلاتىن نارسەلەردى ابىشەۆ پەن تۇكيەۆ ءوز اۋىزدارىمەن ايتادى. سەبەبى، مەن قاستارىندا بولعان جوقپىن. ەكەۋىنە دە ابىشەۆكە «قارسى پوكازانيە» بەرۋگە، نەشە ءتۇرلى ۇسىنىستار ايتىلعان ۇلتتىق بيۋرودا. ولار قارسى جاۋاپ بەرمەدى. مۇنىڭ ءبارىن ابىشەۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستيتىن بولاسىزدار.

– بۇل كىسىنىڭ ءىستى بولۋى سۋ كوميتەتىندەگى جۇمىسىنا قاتىستى ەمەس پە ەدى؟ 

– تىكەلەي قاتىسى بار. سۋ رەسۋرستارىنىڭ كوميتەتى باسشىسى رەتىندە ايىپتالىپ وتىر عوي. پارا العىسى كەلدى دەگەن ايىپ تاعىلىپ وتىر.

– كەشە العاشقى تىڭدالىم، سوت وتىرىسى بولدى دەدىڭىز. سول تىڭدالىم جابىق تۇردە ءوتتى، ەشكىم قاتىسا العان جوق. تەك وزدەرىڭىز قاتىستىڭىزدار. نە ايتىلدى؟ قانداي ءوتىنىش، تالاپ-تىلەكتەر بەردىڭىزدەر؟

– قىسقاشا ايتايىن. مەنىڭ تاراپىمنەن مىناداي وتىنىشتەر ايتىلدى. قىلمىستىق ىستەردى قىسقارتۋ تۋرالى ءوتىنىشىم تولىق بەس بەتتەن تۇرادى. ەكىنشى ءوتىنىشىم – باس شاراسىن وزگەرتۋ تۋرالى. ءۇشىنشىسى – ساراپشى مامان قورىتىندىسىن قابىلداۋ تۋرالى. ءتورتىنشىسى – قىلمىستىق ىستەردى پروكۋرورعا قايتارۋ تۋرالى. بەسىنشىسى – باس سوتتى تالقىلاۋ تاعايىندالعان جاعدايدا دايىندىق ىستەرى تۋرالى. التىنشىسى – ۇلتتىق بيۋرونىڭ ارانداتۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەرى تۋرالى ءوتىنىش. مەنىڭ تاراپىمنان وسىنداي التى بىردەي ءوتىنىش جاريالاندى. مەن «بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرمايمىن». ويىڭا كەلگەن ءسوزدى جازا بەرمەيسىڭ عوي. ءبارى نەگىزدەلگەن، ناقتى دالەلدەر ۇسىنىلعان. ارقايسىسىنىڭ ارتىنا جالعاعان دالەلدەۋشى قۇجاتتارى بار. سول وتىنىشتەردى جاريالاۋ ءۇشىن ءبىر ساعات ۇستىندە ۋاقىتىم كەتتى. سوعان سۋديادان العان جاۋابىمدى كورسەتەيىن. بار-جوعى ەكى-اق بەت. قاناعاتتاندىرىلمادى دەپ باس تارتتى. التى بىردەي ءوتىنىشىمدى قابىلدامادى. جانە سۋديا قايدا، نەگە اسىققانىن بىلمەيمىن، تورتەۋىنە جاۋاپ بەرىپ، ەكەۋىن مۇلدەم ۇمىتىپ كەتكەن.

ەڭ باستى ايتقىم كەلىپ وتىرعانى – بۇل ءىستىڭ ارتىندا كىمدەر تۇرعاندىعىن ايتىپ ۇلگەرۋگە ءتيىستى بولدىم. بۇگىن ءبىرىنشى رەت ايتىپ وتىرمىن. بۇل ادامداردىڭ وسال ەمەس ەكەندىكتەرىن دە ايتىپ وتىرمىن. الدىڭعى وتكەن پرەسس-كونفەرەنتسيادا بۇل فاكتىلەردى ايتقانىم جوق. جالپى ىسكە قاتىستى كەي نارسەلەردى تۇگەلدەي ايتقانىم جوق. بىراق سونىڭ وزىندە، قاتەلەسپەسەم، «31 ارنا» جاڭالىق تاراتقاندا ورىسشا نۇسقاسىندا «بيتۆا تيتانوۆ» دەگەن اتپەن بەرىپتى. وتە دۇرىس قويىپتى. بۇل وتە ۇلكەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەس ەكەندىگى قازىردىڭ وزىندە بەلگىلى بولىپ وتىر. جانە بۇنىڭ ارتىنداعى لاۋازىمدى تۇلعالار قازاقستاننىڭ بەدەلدى، بىلايشا ايتقاندا، شەشۋشى تۇلعالارى.

– بۇكىل قازاقستاننىڭ، حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشە الاتىن تۇلعالار دەيسىز عوي؟

– ءيا. مۇنى ايتىپ ۇلگەرمەسەم، ولار ءتۇرلى جولمەن مەنىڭ دە اۋزىمدى جابۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعان بولار ەدى. ەرتەڭنەن باستاپ جۋرناليستەرگە رەسمي تۇردە حابارلايمىن. ەڭ باستى ايتاتىنىم – 14 قازاننان باستاپ، استانا قالاسىندا  كۇن سايىن سوت وتىرىسى بولادى. دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى كۇندەرى. بۇل ماسەلە ارقىلى حالىققا، قوعامعا قانداي پايدالى اقپارات بەرە الۋىمىز مۇمكىن؟ بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ جەمقورلىق جۇيەسى قانشالىقتى تەرەڭگە كەتىپ قالعانىن بىلە الاسىزدار. ەلىمىزدىڭ بيۋدجەتىنىڭ، ياعني ءسىز بەن ءبىزدىڭ اقشامىزدى جەۋ، ونى تالان-تاراجعا سالۋ جولدارىنىڭ مولشەرى قانشالىقتى ەكەندىگىن بىلە الاسىزدار. ءوز باسىم، بۇرىن 20-30 پايىزىن ۇرلايتىن شىعار دەپ ويلايتىنمىن. بۇلار دەگەن «تۇيەنى تۇگىمەن جۇتادى» دەگەن ءسوز بەر جاعى، ودان اسىپ تۇسەدى ەكەن.

مىسالى، «ابىشەۆ تريلليون ۇنەمدەدى» دەپ وتىرمىز عوي. ابىشەۆتى 2013 جىلى سۋ رەسۋرتارى كوميتەتىنىڭ باسشىسى قىزمەتىنەن كەتىرىپ، ول جوق كەزدە، پرەمەر-مينيستر دەڭگەيىندە قۇرىلعان مەملەكەتتىك باعدارلامادا سۋ شارۋاشىلىعىنا بولىنگەن اقشا – 1 تريلليون 500 ميلليارد. ابىشەۆ 9 اي قىزمەتتە بولماعان كەزدە جاسالىنىپ، قابىلدانعان باعدارلاما. بۇل كىسى نازارباەۆتىڭ جەكە تاعايىنداۋىمەن سول قىزمەتكە قايتا كەلگەندە سول قارجىنىڭ 1 تريلليون تەڭگەسى ارتىق ەكەنىن دالەلدەگەن. 500 ميللياردقا بۇل ءىستى تامامداۋعا بولاتىنىن دالەلدەگەن دە، 1 ترلن تەڭگەنى قىسقارتقان. سول كەزدەگى پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ الدىنا كىرىپ دالەلدەگەن. نازارباەۆ سول نۇسقانى بەكىتىپ، قالعان اقشانى بيۋدجەتكە قايتارامىز دەپ قول قويىپ، شەشىم شىعارعان. سوندا قاراڭىزدار، 31 ميلليارد ءبىر عانا جوباعا – استانا قالاسىنداعى سۋ قويماسىنا بولىنگەن. 29 ميلليارد ارتىق بولىنگەن... اقىلعا سىيعىزىپ قاراڭىزدارشى، سول كەزدەگى تريلليون قازىرگى 2 تريلليون. 1 تريلليون دەگەن قازاقستانداعى بۇكىل ءۇي ماسەلەسىن، بۇكىل كوپبالالى انالاردىڭ ماسەلەسىن، بۇكىل الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى تۇگەل جاۋىپ تاستايتىن اقشا. ءبىر عانا كوميتەتتەن ۇرلانىپ وتىرعان اقشا.  بۇل جاعدايدى ءبىلۋ ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ءوزىم ءورىستىلدى ورتادا كوپ جۇرەمىن. وكىنىشكە وراي، قازاق ءتىلدى ورتانى ساۋاتسىز دەپ ايىپتايدى. ويتكەنى، كەيدە ساۋاتتى تۇردە ماسەلەلەردى قويا بىلمەيدى دەپ ايتادى. مىنا ءىستى ادەيى قازاقشاعا اۋداردىق. مۇنىڭ ءوزى ءۇشىن سوتتاسۋىمىزعا تۋرا كەلدى. تەرگەۋ ورىسشا ءجۇرىپ كەلدى. جالپى، مۇنداي دەڭگەيدەگى ىستەر ۇنەمى ورىسشا بولادى. ءبىز دە باسىندا ورىسشا قاتىسىپ كەلدىك. كەيىن ابىشەۆ: «ءىستى قازاقشاعا اۋىستىرىڭىزدار. مەن – قازاقپىن، قازاقشا ەركىن سويلەيمىن» دەدى. ول كىسى پرينتسيپكە بارىپ ايتتى. سوسىن ءبىز ءوتىنىش بەرىپ ەدىك، ۇلتتىق بيۋرو تەرگەۋشىلەرى قازاقشا جۇرگىزۋدەن باس تارتتى. بۇل ەندى سۇمدىق جاعداي. كونستيتۋتسيا بويىنشا دا، قىلمىستىق كودەكس تالاپتارى بويىنشا دا ءىس، نەگىزىندە، مەملەكەتتىك تىلدە تەرگەلۋ كەرەك. ءىستى بولىپ جاتقان ادام مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەن جاعدايدا جانە تەك قاجەتتىلىك بولعان كەزدە عانا باسقا تىلدە جۇرگىزىلۋ كەرەك. سودان ءوزىم باس پروكۋراتۋراعا جازدىم. ول جەردە ءوزىم قاتتى سىيلايتىن سەرىك دەيتىن ءبىرىنشى قىزمەتتىڭ مىقتى باستىعى بار. سونىڭ قولىمەن مەنىڭ وتىنىشىمنەن باس تارتۋ تۋرالى قاۋلى الدىم. اقىرىندا تەرگەۋ سوتىنا سوتقا بەرىپ بارىپ، قازاقشا سويلەۋ قۇقىعىمىزدى سوت ارقىلى قايتاردىق. ءسويتىپ قازاقشاعا اۋداردىق. سونداعى ويىمىز – قازاق ءتىلدى ورتا بيلىكتە قانداي سۇمدىقتار بولىپ جاتقاندىعىن، قانداي دەڭگەيدە اقشا جەلىنىپ، بيۋدجەتتى تالان-تاراجعا سالۋ قانشالىقتى دەڭگەيدە اسقىنىپ، دەندەپ كەتكەنىن ءبىلسىن دەگەن وي. سوندىقتان دا رەپورتاجدار مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى. سوت پروتسەسى باستان-اياق قازاق تىلىندە بولادى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ قاراجاتىمىزدىڭ، اقشامىزدىڭ ەسەبىن سۇراۋ، بولاشاقتا قالاي تالاپ ەتۋ  جولدارى ۇسىنىلاتىن بولادى. شەت جاعاسىن ايتايىن: كەزىندە يسلام ابىشەۆ 300 ميلليارد تەڭگەنى ۇنەمدەدى مە؟ ۇنەمدەدى. بۇل فاكت. قۇجات تۇرىندە دالەلدەنىپ، مەملەكەت دەڭگەيىندە مويىندالعان نارسە. 1 تريلليون اقشا دا دالەلدەندى. بۇل دا فاكت. ونداي بولعان جوق دەپ ەشكىم ايتا المايدى. ەندى قاراڭىز، نەگە وسى فاكتىلەر بويىنشا ءىس قوزعالمايدى؟ سول تريلليوندى، سول 300 ميلياردتى كىمدەر جەگىسى كەلدى؟ كىمدەر ۇرلاعىسى كەلدى؟ قۇنى اسپانداعان جوبالاردى كىمدەر جاساپ، كىمدەر قابىلدادى؟ ونى دا بىرەۋلەر تالان-تاراجعا سالىپ، قالتاسىنا باسىپ قالعىسى كەلدى عوي؟!..

–  جاڭا ءسىز ايتىپ قالدىڭىز عوي، جەمقورلار ارى كەتسە 20-30 پايىز جەيتىن شىعار دەپ ويلادىم دەپ. بىلاي قاراساڭىز، 2 ميللياردتىق جوباعا 31 ميلليارد سۇراۋ دەگەن 15 ەسە كوپ...

–  سولاي. قازاقستاننىڭ تۇرالاپ جاتقانى سول ەكەن. وكىنىشتىسى سول، ءبىز ءبارىن كوتەرەتىن بولامىز. الدىن-الا ايتا كەتەيىن، ۇلتتىق بيۋرونى سوتقا بەرگەلى جاتىرمىن. نەگە؟ 60 ميلليون تەڭگەنى العىسى كەلدى دەپ ابىشەۆتى وتىرعىزىپ تاستاعان كەزدە، ءدال سونداي ستسەناريمەن دالەلدەنىپ تۇرعان تريلليوندى، 300 ميللياردتى كىم جەگىسى كەلدى؟ «پوكۋشەنيە نا حيششەنيە گوس.بيۋدجەتا» فاكتىسى كورەر كوزگە تۇسىنىكتى بوپ تۇر عوي. ياعني، اسا ءىرى كولەمدە مەملەكەتتىڭ اقشاسىن ۇرلاۋعا وقتالۋ بەلگىسىمەن ءىس قوزعالماعان وسى كەزگە دەيىن. بۇل جەردە ۇلتتىق بيۋرونىڭ ءوزى قىزمەتتىك تۇرعىدان قىلمىس جاساپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، سول فاكتىنى تەرگەپ-تەكسەرۋ ولاردىڭ مىندەتى ەدى. ءبىز، نەگىزىندە، تالاپ ەتىپ، جۇمىس جاساتۋىمىز كەرەك. بۇل ءىس قوعامدىق دەڭگەيدە، قوعامنىڭ باقىلاۋىندا سول ءۇشىن بولۋى كەرەك. سىزدەر يسلام ابىشەۆتى باتىر دەپ تانىماي-اق قويىڭىزدار، اقتاسىن دەپ تالاپ تا قويماي-اق قويىڭىزدار. بىراق، وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، «نەعىپ ءبىز اقشاعا جارىمايمىز، نەگە قىتايدان قارىز الا بەرەمىز، بيۋدجەت اقشاسىنىڭ ءبۇيىرى نەگە تومپايمايدى؟..» دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋاپتارىن ەستىگىڭىز كەلسە، وسى سوتتى باستان-اياق قوعامدىق باقىلاۋعا الىڭىزدار دەگىم كەلەدى.

– ءسىزدىڭ قورعاۋىڭىزداعى يسلام ابىشەۆتىڭ ءوزى بيزنەستە بولعان ادام ەكەن...

وسى جەردە ايتا كەتەيىن: 300 ميلليارد ۇنەمدەگەندە قازاقستان بويىنشا جوبا بارىسىن «وت ي دو» تەكسەرگەن عوي. وعان نەگىزى يسلام ابىشەۆ جاۋاپتى ەمەس بولاتىن. ونىڭ زاڭدىلىعىنا جاۋاپ بەرمەيدى. سەبەبى، ول كەلمەي تۇرىپ، قول قويىلىپ، رەتتەلىپ قويعان. شاعىن عانا جوبا. كوپ تە ەمەس، 9 ميللياردتىڭ جوباسى. بۇل كىسى 500 ميلليونعا دەيىن ءتۇسىرىپ تاستايدى عوي. سول كەزدە جوبانىڭ ارتىندا تۇرعان مۇددەلى ادامدار بۇل كىسىگە قولما-قول 2,5 ميلليارد اقشانى پارا رەتىندە الىپ كەلەدى. جانە ونى مەملەكەت دەڭگەيىندە جۇرگەن باسشى اكەلەدى دە: «مىنا جىگىتتەر مەنىڭ جاقىن باۋىرلارىم ەدى.  وسى اقشانى ال دا، قىسقارتپاي-اق قويشى» دەپ ءوتىنىش ايتادى. يسەكەڭ ول كىسىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازا المايمىن، سىيلاس ادامىم ەدى دەيدى. «ەكەۋمىز رەنجىسپەي تارقايىق. بيۋدجەتتە اقشا جوق. مىنا اقشانى قايتارامىن. سەنىڭ دە، مەنىڭ دە اقشام ەمەس» دەپ باس تارتىپ، الگى كىسىنى قايتارعان جايى بولعان. سوندا 60 ميلليون ەمەس، 1 تريلليوننان 1 پايىز السا دا جەتىپ جاتىر عوي، پارا الاتىن بولسا. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، يسلام ابىشەۆ بيزنەستە دە جولى بولعان ادام. قانداي بيزنەستەرمەن اينالىسقاندىعىن، نە اشقاندىعىن ءوزى جاسىرماي ايتادى.  سوندىقتان 60 ميلليون تەڭگە بىرەۋلەر ءۇشىن كوپ اقشا شىعار، بىراق يسلام ابىشەۆ دەڭگەيىندەگى ادامدار ءۇشىن ونداي ۇلكەن سۋمما ەمەس.

– «ەكى ايدان كەيىن زەينەتكە كەتەمىن» دەپ وتىرعان يسلام ابىشەۆ ءۇشىن 60 ميلليون 60 تەڭگەگە «قول بىلعاعانمەن» بىردەي عوي؟

– ءيا. ايتا بەرسەڭ اڭگىمە كوپ. ستەنوگراممانىڭ وزىندە جازۋلى تۇر. وسىنداي اڭگىمە شىققان كەزدە، ءوزى اڭگىمەسى جازىلىپ جاتقانىن بىلمەيدى، ازامات شايمەردەنوۆتى شاقىرىپ الىپ: «ءاي، اينالايىن، مەن وسىنداي اڭگىمەلەر ەستىپ جاتىرمىن. سەنىڭ قاتىسىڭ جوق پا؟ تىنىش جۇرىڭدەر. مەن ابىرويمەن كەتۋىم كەرەك» دەپ ۇرسادى. بۇل 2019 جىلدىڭ قاڭتار ايىنداعى اڭگىمە. ول كىسى ناۋرىزدا زەينەتكە كەتۋى كەرەك.

شىن مانىندە ول كىسى 60 ميلليون تەڭگەگە مۇقتاج ادام ەمەس. قاجەتتىلىگى  دە جوق. زەينەتكە كەتەيىن دەپ وتىرعان جەرىنەن، قازاقستاننىڭ كۇرەس فەدەراتسياسىن باسقالاي الاتىن رىچاگى قالماعاندىقتان، ونى وسىلاي ماقساتتى تۇردە «ءىستى» قىلعان.  ال قازاقستاندا شەنەۋنىكتى ايىپتاۋ وتە وڭاي. ويتكەنى قوعامنىڭ ءوزى ايىپتاي جونەلەدى. قوعامنىڭ ءوزى، ءبىر شەنەۋنىك قامالسا، بەينەبىر سوتتاردىڭ ءبارى، پروكۋرورلاردىڭ ءبارى وبەكتيۆتى قارايتىنداي، ۇلتتىق بيۋرو وبەكتيۆتى تەرگەيتىندەي، شەنەۋنىكتەردى بۇكىل قوعام ايىپتاپ شىعا كەلەدى. سوندىقتان مەنىڭ ىلعي ايتاتىنىم سول، مەن ءۇشىن ەڭ اۋىرى – شەنەۋنىكتى قوعامنىڭ الدىندا قورعاۋ، اقتاپ الۋ.

–  ارينە، فاكتىگە سۇيەنسە، فاكتى بولسا، ناقتى سول ىسىنە قاتىستى، ءسوز باسقا...

–  ءبىر عانا ءسوز ايتايىن. ەگەر ناقتى فاكتى بولسا، ەلدىڭ ءبارىن 14 قازان كۇنى باستالاتىن سوت پروتسەسىنە كەلىڭىزدەر دەپ شاقىرا الماس ەدىك. دەلودا پروكۋرور كورسەتپەي مە، «مىنە اقشا سۇراعان كەزى، مىنە اقشا الىپ جاتقان كەزى، مىنە ابىشەۆتىڭ تەلەفونمەن سويلەسكەندەرى» دەپ. بۇلار ەكى وتىرىك كۋا تاۋىپ الدى. سول كۋالار «نەگىزى العىسى كەلدى» دەپ ايتىپ وتىر. الدى دەپ ايتا المايدى. سەبەبى، العان جوق. العىسى كەلگەنىنە دە دالەل جوق.

– العاشقى سوت وتىرىسىندا جاريالاعان وتىنىشتەردىڭ قىسقاشا مازمۇنىن ايتىپ بەرسەڭىز...

– ءبىرىنشىسى – قىلمىستىق ءىستى قىسقارتۋ تۋرالى. قىسقارتۋعا تولىق نەگىز بار. ەكىنشى ءوتىنىشىم – باس شاراسىن وزگەرتۋ تۋرالى بولدى. يسلام ابىشەۆ زەينەت جاسىنداعى ادام. تەرگەۋ يزولياتورىنداعى ەڭ جاسى ۇلكەن ادام. ادام ولتىرسە دە قامامايتىن سوتتارىمىز ءدال يسلام ابىشەۆكە كەلگەندە قاتىپ قالدى. ءۇي قاماعىنا جىبەرۋگە تولىق نەگىز بار. ءدال وسى ستاتياداعى جاسى الدەقايدا كىشى، دەنساۋلىعى مىقتى ادامدار ءۇي قاماعىندا وتىر. يسلام ابىشەۆتى شىعارمادى. تۇرمەدە جاتقان كەزدە 4 رەت قۇلادى. بىراق «دەنساۋلىعى ءبارى جاقسى» دەپ جازىپ بەرەدى دە، شىعارمايدى. ءۇشىنشى ءوتىنىشىم – ساراپشى مامان قورىتىندىسىن قابىلداۋ تۋرالى. پارا الماعان جەردە، ەڭ نەگىزگى نارسە سوت فيلولوگيالىق-پسيحولوگيالىق ساراپتاماعا جۇگىنەدى. ساراپشىلار ءۇش اي بويى جازدى عوي. ازامات شايمەردەنوۆپەن كەزدەسكەن قىزمەت بابىندا، اڭگىمەلەرى جازىلىپ جاتقاندىعىن بىلمەيدى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق بيۋرونىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى. مەملەكەتتىك ساراپشىلاردى سوعان يتەرمەلەپ، پارا العىسى كەلدى دەگەنگە كەلەتىن قورىتىندى جاساعان. ءبىز وسىنىڭ ءبارىن بىت-شىتىن شىعارىپ دالەلدەپ، جاڭا ساراپتاما ۇسىندىق. ونى دا قابىل المادى سۋديا. ءتورتىنشى ءوتىنىش – قىلمىستىق ىستەردى پروكۋرورعا قايتارۋ تۋرالى. ءدال وسى سوتتىڭ دايىندىق ساتىسىنداعى قىلمىستىق ءىستى، بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا ءىستى كەرى قايتارۋ ءتارتىبى كوزدەلگەن. بۇرىنعىشا ايتقاندا دس دەيدى. قىلمىستى قوسىمشا تەرگەۋ دەيدى. قازىر قايتارۋ دەپ جازىلعان. ۇعىمى وزگەرگەن. بۇعان دا جەتكىلىكتى دەرەكتەر كەلتىرىپ، دالەلدەپ بەرگەن بولاتىنمىن. قازىرگى تاڭدا باس سوت تالقىلاۋدا بولمايتىنىن دالەلدەگەن بولاتىنمىن. تاعايىندالعان جاعدايدا دايىندىق جۇمىستارى تۋرالى ءوزىمىزدىڭ تاراپىمىزدان كۋا رەتىندە اليك شپەكباەۆتى شاقىرتقانبىز. بىزگە سەبەبىن ءتۇسىندىرسىن. قالاي فەدەراتسيا باسشىسى بولعاندىعىن. 15 جىلدىق جۇمىستى قالاي جەتى كۇننىڭ ىشىندە تارتىپ الدى؟ ەشقانداي قاتىسى جوق ادام. 20 ماۋسىم كۇنى يسلام ابىشەۆتەن باس تارتۋ تۋرالى ءوتىنىش الىپ الادى دا، 27 ماۋسىم كۇنى ءوزى باسشى بولىپ وتىرادى. يۋستيتسيا بەرگەن قۇجاتتارىن تىركەپ قويدىم. سوت شپەكباەۆتى شاقىرتۋدان باس تارتتى. «ويتكەنى، بۇرىن تەرگەۋدە كۋا رەتىندە جاۋاپتالماعان» دەيدى. «جانە تەرگەۋشىلەر كۋا دەپ تانىماعان» دەيدى. وسىنداي ءسوز بولا ما؟ ەگەر تەرگەۋشىلەردىڭ تانىعانىن عانا سوتقا شاقىرا الساق، وندا قورعاۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ بىزدەر، ادۆوكاتتار نە ىستەپ ءجۇرمىز؟ قىلمىستىق پروتسەسس كودەكسىنىڭ زاڭ تالاپتارى بويىنشا سۋديا بىلمەي بۇزىپ وتىرعان جوق، ءبىلىپ بۇزىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن. سۋديانى وسىنشالىقتى ساۋاتسىز دەپ ويلامايمىن. ال كونستيتۋتسيا بويىنشا زاڭ مەن سوتتىڭ الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي. اتقارىپ وتىرعان قىزمەتىنە، لاۋازىمىنا بايلانىستى ەمەس. قازىرگى زاڭ بويىنشا تەك پرەزيدەنتتى عانا كۋا رەتىندە شاقىرا المايمىز. قالعان دەڭگەيدەگى بارلىق شەنەۋنىكتى شاقىرا الامىز. ونىڭ ۇستىنە، بۇل جەردە تىكەلەي قاتىسى بار ادام بولسا دا، باس تارتتى. تاعى ءبىر ءوتىنىش جازدىم – ۇلتتىق بيۋرونىڭ ارانداتۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەرى تۋرالى. ازىرگە بۇل جابىق تۇرا تۇرسىن. 14 كۇنگى سوتتا قانداي ارانداتۋ ارەكەتتەرى، قانداي پروۆوكاتسيا ورىن العاندىعىن ءبىز ايتامىز. مۇنىڭ ءبارى ءبىر ماقالاعا سىيمايدى. ارقايسىسى اتان تۇيەگە جۇك بولارداي ۇلكەن-ۇلكەن ماسەلەلەر.

– سوڭعى سۇراق: يسلام ابىشەۆ وتىرعان كامەرا قانداي؟ سۋحانبەرديەۆانىكى سياقتى كومفورت پا؟

– جوق. ەشقانداي كومفورت جوق. 138-ءشى قاپاستا وتىر. قازىرگى اۋدارمادا قاپاس دەيدى. تەرگەۋ يزولياتورىندا، استانانىڭ شانحاي دەگەن رايونىندا. ول جەردە، نەگىزىنەن، 3-4 كىسىلىك ورىندار، بىراق 6, كەيدە سىعىلىسىپ 8 ادام جاتادى. بۇكىل سانيتارلىق نورمالار بۇزىلىپ وتىرادى. ەشقانداي ارتىقشىلىق جوق. «سانچاستقا» دا ۇسىنىس تۇسىرگەندە، «رەمونت باستالىپ كەتتى» دەپ، قۇلاپ جاتسا دا كامەراعا قايتا جاتقىزادى. «سانچاست» دەگەن – يزولياتورداعى ناۋقاس ادامداردى جاتقىزاتىن، دارىگەرلەر باقىلاۋىندا بولاتىن ءبولىم. رەمونت باستالىپ كەتكەندىگىن يسەكەڭ «مەن ءۇشىن ادەيى ىستەلگەن» دەپ ەسەپتەيدى. سونداي جاعداي.

– ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەڭىزگە راحمەت! 

رەپليكا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيءتىنىن، ەڭ باستىسى الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسياعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىر ەكەنىن ايتادى.

"The Qazaq Times"