Demonstranttardıñ alañğa qoyğan "Demokratiya perisi" – 1989 jılı 30 mamır.

Bwdan 30 jıl bwrın däl osı küni (4 mausım) Qıtay astanası Beyjiñniñ ortalıq alañı – Tyan'an'men'de ( arı qaray Tyananmın) demokratiyanı talap etken qıtaylıq jastardı kommunistik bilik qarulı küşpen basıp janşıdı. Qarusız mıñdağan student jastarğa qarsı ayausız qastandıq tarihqa  «Tyananmın qırğını», «Tyananmın oqiğası»  nemese «4 mausım oqiğası» degen atpen qaldı. Bügin atalmış tarihi oqiğağa 30 jıl toluına oray, älemniñ birqatar elderi, äsirese demokratiyalı Batıs elderinde eske alınuda.

Ay boyı jalğasqan demokratiyalıq demonstraciya. Foto: VOA.

30 jıldan keyingi Qıtay ükimetiniñ közqarası älemdi alañdattı

Qıtay qorğanıs ministri Vey Fıñhı 2 mausım küni jasağan mälimdemesinde, Qıtay Kommunistik Partiyası «4 mausım oqiğasına» baylanıstı dwrıs şeşim qabıldadı degen pikirin bildirgen. Ol sözinde QKP qarsılıqtı joyu üşin batıl şeşim qabıldap, ornıqtılıqtı saqtap qaldı degen uäjin keltirgen, äri 4 mausım oqiğasın «sayasi qaqtığıs» retinde bağalap, QKP Qıtaydağı twraqtılıqtı qorğau üşin şeşuşi şaralar qabıldadı dep sanaytının jetkizedi. Vey Fıñhı Qıtaydıñ soñğı otız jıldağı «eleuli özgeristeri» 4 mausım oqiğasındağı QKP-nıñ dwrıs şeşiminiñ nätijesi dep sanaydı.

«Tyananmın oqiğasında» qaza bolğandardıñ naqtı sanı turalı anıq mälimet joq. Qıtaydıñ resmi derekterine sener bolsaq, sol retki oqiğadan 3 mıñğa juıq adam jaraqat alıp (äskerilerdi qospağanda), 200-den astam adam qaza bolğan. Al, bügingi künde kommunistik Qıtay ükimetiniñ quğınında jürgen, «Tyananmın qırğınınıñ» kuägerleri, äskeri zorlıq-zombılıq äreketterinen mıñdağan, tipti on mıñnan astam adam qaza bolğan dep körsetedi.

Qıtay qorğanıs ministri Vey Fıñhı. Foto: VOA.

Ayta keteyik, sol twsta Qıtaydıñ ortalıq qalasında oqıp jatqan qazaqtıñ ılğarı student jastarı da atalğan oqiğağa kuä bolğan. Tipti, 4 mausım küngi qırğınnan zardap şekken, oqqa wşqan jäne iz-tüssiz joğalıp ketken qazaq jastarı da bar.

Osı oqiğadan zardap şekkender jäne quğın-sürginge wşırağandardı, qaza bolğandardı Qıtaydıñ resmi biligi «repressiya» nemese «repressiya qwrbandarı» retinde tanudan bas tartıp keledi.  Onıñ üstine, mıñdağan qırşın jastıñ ölimine jäne älemge jasağan äseriniñ sonşalıqtı naşarlığına qaramastan Qıtay qorğanıs ministriniñ atalmış pikiri älem jwrtşılığın alañdatıp otır.

«Tyananmın qırğını» Şi Jinpiñ twsında qaytalanuı mümkin»

Düysenbi küni, AQŞ-tağı diplomatiyalıq wyım «Qıtaydıñ ağımdağı qauip-qateri jönindegi komiteti» «Tyananmın oqiğasınıñ» 30 jıldığına oray konferenciya wyımdastırıp, atalğan oqiğadan keyingi kommunistik Qıtay rejiminiñ älemge jasağan äseri men ıqpalı turalı talqı ozdırdı. Konferenciyada Garvard universitetindegi Ğılım jäne halıqaralıq mäseleler jönindegi ortalıqtıñ bwrınğı ğılımi qızmetkeri äri atalğan komitettiñ müşesi Bredli A. Teyer qazirgi QKP jetekşisi Şi Jinpiñ biligi twsında «Tyananmın oqiğası qaytalanuı mümkin» degen pikirin bildirgen.

«Jalpı alğanda, onıñ biligi leninizm men maoizmniñ izbasarı retinde bastalğandıqtan, partiyalıq bilikti qorğau üşin zorlıq-zombılıq pen küş qoldanu, wqsamağan sayasi közqarastardı joyu maqsatında türli mehanizmderdi paydalanu tabiği ürdisine aynaladı. Sondıqtan da, «Tyananmın oqiğasınıñ» qaytalanu mümkindigi Den Syaopin biliginen keyingilermen salıstırğanda älde qayda joğarı», – deydi   Bredli Teyer.

"Tank adam" – 1989 jılı 4 mausım.

Onıñ oyınşa, qazirgi Qıtay basşısı kommunizmniñ ideyasınıñ fundamentalisti retinde belgili, demek ol partiya biligin bekemdeu maqsatında söz bostandığına tıyım salu, internettik baqılaudı küşeytu sındı şaralarğa qosa, ornıqtılıqtı saqtau men erejelerdi qorğau üşin äskeri küşterden absolyutti adaldıqtı talap etedi.

Ol jäne «Tyananmın qırğını» qaytalansa, bwl kommunistik Qıtay biligi men halıqaralıq qauımdastıq arasındağı dağdarıstı alıp keledi dep boljaydı.  Sonday-aq, Teyer 30 jıl bwrın Qwrama Ştattıñ atalğan qandı oqiğağa aralasu mümkindigin joğaltıp, qan tögiske jol berip qoyğanın, kommunistik rejimniñ älsiz buının wstauğa därmensizdik tanıtqanın da sınğa alğan.

Osı konferenciyada Qıtay qorğanıs ministriniñ pikiri de köbirek sın-pikirge wşıradı. Konferenciyağa qatısuşılar Qıtay qorğanıs ministriniñ pikiri «Şi Jinpiñ biliginiñ halıqqa qarsı zorlıq-zombılıq äreketti qoldağanın», «bir partiya jäne onıñ jetekşisi üşin bwnday äreketten tayınbaytının körsetedi» dep qaraydı.

Qandı oqiğanıñ 30 jıldığına baylanıstı

Osı bir tarihi oqiğağa baylanıstı eñ keñ tarağan foto suret tank adam atalğan student jas qızdıñ foto sureti. Onıñ alañdağı studentterge kele jatqan tankterge qarsı twrğan äreketi sol alañdağı jastardıñ erlik dañqı retinde aytıladı. AQŞ Kongresiniñ müşeleri 4 mausım oqiğasınıñ 30 jıldığın eske alğan mälimdemeler jasadı. Olar da «tank adam» atalğan student qızdıñ erligin köbirek söz etken. Äri, Qıtay biligin 4 mausım oqiğasına baylanıstı dwrıs bağa berip, zardap şekkenderge ruhani tölem töleuge şaqırğan.

Soñğı birneşe künde Qıtay ükimeti 30 jıl bwrınğı demokratiyalıq demonstraciyanıñ ıqpal qaterinen alañday bastadı.  Bir qatar iri qalalarda qauipsizdik şaraları küşeytildi, äsirese, ortalıq qala Beyjiñde qatañ qauipsizdik erejeleri atqarılıp, Tyananmın alañına kiretin birneşe joldar jabılğan. Alañdı küzetken qauipsizdik qızmetkerleriniñ sanı da köbeytilgen.

“The Qazaq Times”