قاراعاندى وقيعاسىنا سىرتقى كۇشتەر ارالاسۋى مۇمكىن

جاڭا جىل قازاقستان جۇرتشىلىعى ءۇشىن قايعىلى وقيعامەن باستالدى. قاراعاندى قاڭتاردىڭ ءبىرى كۇنى قارا جامىلدى. «ەجەلگى ريم» مەيرامحاناسىندا بولعان ارميان ەتنوسى وكىلدەرى مەن قازاقتار اراسىندا بولعان كيكىلجىڭ سالدارىنان ءبىر ادام كوز جۇمىپ، ءۇش ادام جاراقات الدى.

قاڭتار ايىنىڭ 1-ءى كۇنى قاراعاندى قالاسىنداعى «ەجەلگى ريم» مەيرامحاناسى جانىنان 23 جاستاعى ەر ادامنىڭ دەنەسى تابىلدى. وسىدان كەيىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە قازاقتار مەن ارمياندار اراسىندا بولعان توبەلەستىڭ بەينەجازبالارى تاراپ، قاراعاندى حالقى «ەجەلگى ريم» مەيرامحاناسى ماڭىنا جينالا باستادى. بىراق پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى «ەجەلگى» ادەتتەرىنە باسىپ، مەيرامحانا ماڭىن قورشاۋعا الىپ، جينالعان قاۋىمدى وقيعا بولعان جەرگە وتكىزبەدى. بىراق حالىق بۇنىمەن توقتاعان جوق...

6 قاڭتار كۇنى ءبىر توپ بەلسەندىلەر قاراعاندىنىڭ ورتالىعىنا جينالىپ، قىلمىستىڭ ءىستىڭ ءجۇرۋ بارىسى جونىندە جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنەن تۇسىنىكتەمە بەرۋدى تالاپ ەتتى. وبلىس اكىمى ەرلان قوشانوۆ حالىق الدىنا شىعىپ: «بىرەۋلەر "بۇلار اقشا بەرىپ قۇتىلىپ" كەتەدى دەپ ايتىپ ءجۇر. ەشكىم دە قۇتىلمايدى! مىناداي قوعامدىق باقىلاۋ تۇر، ەڭ جوعارعى ورگاندار باقىلاپ وتىر. بۇل تەرگەۋ اياعىنا دەيىن ءادىل جەتەدى، قىلمىسكەرلەر ءوز جازاسىن الادى. مەن سىزدەرگە وبلىس اكىمى، ەلباسىنىڭ وسى جەردەگى وكىلى رەتىندە ۋادە بەرەمىن. قاشىپ جۇرگەن قىلمىسقا نەگىزگى كۇدىكتى ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ۇستالادى»، - دەدى.

بۇعان دەيىن ءىىم اتالمىش ىسكە بايلانىستى 8 ازاماتتىڭ قاماۋعا الىنعاندىعى جونىندە جانە 1997 جىلى دۇنيەگە كەلگەن نەگىزگى كۇدىكتى گۋرۋريان نارەككە حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالانعانى جونىندە مالىمدەمە تاراتتى. قازىرگى ۋاقاتتا قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 174 بابى «ۇلتارالىق الاۋىزدىق قوزدىرۋ» بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. بىراق وسى تۇستا ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان قاراعاندىدا بولعان كيكىلجىڭدە «ۇلتارالىق ارازدىق جوق» - دەپ مالىمدەدى. ول ءوز سوزىندە: «مارقۇمنىڭ جاقىندارىنا كوڭىل ايتامىن. بۇل وقيعادا ۇلتارالىق قاقتىعىس بولدى دەي المايمىن. سەبەبى، توبەلەسكەندەر اراسىندا ءبىر عانا ەمەس، ءار ۇلتتىڭ وكىلى بولعان. ولاردىڭ اراسىندا قازاق تا بولعان. سوندىقتان دا بۇل توبەلەستە ۇلتارالىق ارازدىقتىڭ بولماعانىن تاعى دا قايتالايمىن» –دەدى.

بۇدان بولەك قىلمىسقا تىكەلەي قاتىسى بار نەگىزگى كۇدىكتى گۋرۋريان نارەك ارنايى بەينەۇندەۋ جاسادى. ول وندا ءوزىنىڭ «توبەلەسكە قاتىسقانىن، بىراق ەشكىمدى ولتىرمەگەنىن» جانە «ەگەر ءادىل تەرگەۋ مەن قاۋىپسىزدىككە كەپىلدىك بولسا، قازاقستان بيلىگىنە بەرىلۋگە دايىن» ەكەندىگىن مالىمدەدى.

وسىنىڭ بارلىعىنا قاراماستان سوڭعى ءبىر اپتادا قازاقستان حالقىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتقان قاراعاندى وقيعاسىنا بايلانىستى مەملەكەتتىك ورگاندار، دەپۋتتاتتار مەن ءسىم ەشقانداي مالىمدەمە جاسامادى. وسىعان بايلانىستى بۇگىن ءبىز ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ پەن ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ پىكىرلەرىن بەرۋدى ءجون كوردىك.

ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر. فوتو: QT

ساياساتكەر، ءامىرجان قوسانوۆ:  بۇل وقيعانىڭ سەبەپتەرى جەتەرلىكتەي. ورىمدەي جاس قازاق باۋىرىمىزدىڭ قازاسى 27 جىل بويىنا «جابۋلى قازان جابۋلى» كۇيىندە، ءوز شەشىمىن تابا الماي كەلە جاتقان پروبلەمالاردىڭ بەتىن اشىپ بەردى! قوعامدا قوردالانىپ قالعان وزەكتى پروبلەمالاردىڭ كوپتىگى سونشاما  - قاراعاندىدا بولماسا، مۇنداي باس كوتەرۋ باسقا ءبىر جەردە بۇرق ەتە قالۋى ابدەن مۇمكىن!

ەڭ باستى سەبەپ ەل ءىشىن جايلاعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ادىلەتسىزدىكتە جاتىر! قاراعاندىدا بۇل ماسەلە ەتنوسارالىق سيپاتقا يە بولىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ماسەلە ءبىر ادامنىڭ قازاسىنا الىپ كەلگەن توبەلەسكە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىندا عانا ەمەس. ول سىلتاۋ عانا. ءار وبلىستا، ءار قالادا جەرگىلىكتى بيلىككە ەتەنە جاقىن، جەمقورلارمەن سىبايلاس ءارتۇرلى توپتار، كلاندار، سونىڭ ىشىندە باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن تۇراتىن تۇراقتى قاۋىمداستىقتار بار ەكەنى ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس. حالىق سونىڭ ءبارىن كورىپ وتىر.

ونسىز دا بارلىق قازبا بايلىعى مەن باسقا دا ماتەريالدىق يگىگىلىكتەردەن قۇرالاقان قالعان جۇرت وسىنداي جاعدايدا بيلىكپەن اۋىز جالاسىپ كەتكەن ءارتۇرلى توپتارعا ەرەكشە سىن كوزىمەن قاراي باستايتىنى دا راس. ول كوزقاراس ۇلتارالىق سيپات الىپ كەتەتىن دە جاسىرىن ەمەس.

بۇل وقيعانىڭ تاعى ءبىر باستى سەبەبى مىنادا: قوعام قۇقىقتىق ورگاندارعا سەنۋدەن قالعان! سوندىقتان ازاماتتار وسى قىلمىستى تەرگەۋ ءىسى ادىلەتتى ءارى اشىق وتەدى دەگەنگە و باستان سەنبەگەندىكتەن دە الاڭعا شىقتى. ول سەنىمدى وياتا الاتىن پوليتسيانىڭ سيقىن، «باندالىق بولمىسىن» وزدەرىڭىز كورىپ قالدىڭىزدار. جانە ول ۆيدەو ءدال وسى قاراعاندىدان شىعۋىنىڭ ءوزى دە وسى وقيعاعا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى.

وسى وقيعا تۇسىندا وكىمەت ءوزىنىڭ اقپاراتتىق ساياساتى مەن پراكتيكاسىنىڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن تاعى دا ءبىر بايقاتتى! بىرنەشە كۇن بويىنا بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىرگەن قىلمىس تۋرالى، ەلدىڭ نارازىلىعى تۋرالى مەملەكەتتىك باق جۇمعان اۋزىن اشقان جوق! سول سەبەپتى ەل ءىشىن ءارتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمە جايلاپ كەتتى.

الاڭداعى جيىنعا پوليتسيا كۇشتەرىن قاپتاتىپ، «ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋ» دەگەندى سىلتاۋراتىپ، اششى شىندىقتى ايتقىسى كەلگەن ەلدىڭ اۋزىن جابۋعا تىرىسقان بيلىكتىڭ قيمىل-ارەكەتىن ايىپتايمىن (ارينە، شىن مانىندە ارانداتىپ جاتقاندار دا بولۋى ىقتيمال، ولاردى ءسوزسىز جازالاۋ كەرەك، ەكى حالىق اراسىنا وت سالۋعا بولمايدى!). بىراق بارلىق تاقىرىپ، سونىڭ ىشىندە، ۇلتتىق ساياسات ماسەلەلەرى تۋرالى ازاماتتار اشىق ايتا الاتىنداي جاعداي جاسالۋى ءتيىس! ول - ولاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقى ءارى قاقى!

بىرنەشە كۇن ءوتتى، قوعامدا، سونىڭ ىشىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىزۋ تالقىلاۋ ءوتىپ جاتىر. العاشقى باعالار بەرىلدى، تالاپتار قويىلدى. وسى جاعدايدى باسقا بىرەۋلەر، سونىڭ ىشىندە باسقا مەملەكەتتەر، ءوز مۇددەسىندە پايدالانىپ كەتپەۋى ءۇشىن ەندىگى جەردە مەيلىنشە جاۋاپتى سويلەۋ كەرەك سياقتى. بايقاسىڭىز، سىرتقى ويىنشىلار ارالاسا باستاعان سەكىلدى. ونىڭ ءوزى مەملەكەتىمىزگە ءوز زيانىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن!

سوندىقتان دا الدىمەن بيلىك «اشىق تا ءادىل جۇرگىزەمىز» دەگەن تەرگەۋدىڭ قالاي وتەتىنىن باقىلاپ، ونىڭ ناتيجەلەرىن كورەيىك. سول ۋاقىتتا تۇپكىلىكتى باعا بەرىپ، بولاشاقتا وسىنداي جاعداي قايتالانبايتىنداي كەپىلدىكتەر جۇيەسىن قۇرا الامىز!

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى. فوتو: Sayasat.org

ساياساتتانۋشى، ايدوس سارىم: «ەڭ الدىمەن بۇنى تراگەديا دەپ باعالاۋ قاجەت شىعار. ءبىر وتباسىعا تۇسكەن اۋىر سالماق، قيىلعان ءومىر، ۇزىلگەن ارمان... جاڭا جىل كەزىندە، جۇرت ءبىر جىلدى قورىتىندىلاپ، جاڭا جىلعا جوسپار قۇرىپ جاتقان ءماز-مەيرام شاقتا ويدا-جوقتا جاس جىگىتتىڭ مەرت بولۋى ۇلكەن ءبىر دراما.
بولعان جاعدايدى ايتۋ دا كەرەك شىعار، بىراق ونى ۋشىقتىرىپ، ەتنوسارالىق قاقتىعىس ەتۋ اسقان قاتەلىك. راس، وسىنداي جاعداي ورىن العان كەزدە قاراپايىم ازاماتتاردىڭ پوليتسياعا، سوتقا سەنىمى از دەڭگەيدە بولادى. ماسەلەنى دىتتەپ، وعان نازار اۋدارتۋ ماقساتىندا قۇن سۇراتۋشى جاقتىڭ اعايىنعا جۇگىنىپ، بولعان جايعا ۇلتتىق رەڭ بەرۋگە تىرىساتىنى دا الەۋمەتتىك تۇرعىدان تۇسىنىكتى دە شىعار.
بىراق، شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل جولعى جاعداي باسقاشا. قازاقتىڭ كاۆكازتەكتى ەتنوس وكىلدەرىنە دەگەن ەرەكشە "سەزىمى" بار ەكەنى دە بەلگىلى. الايدا، سابىر دەگەندى دە ۇمىتپاۋ قاجەت، ءسوز بەن ەموتسياعا دا يە بولۋ قاجەت.
مەيرامحاناداعى توبەلەس ەتنوسارالىق قاقتىعىس ەمەس! بۇنى كريمينالدىق-تۇرمىستىق قاقتىعىس دەپ تانىعان ابزال. وسىعان توقتاۋ قاجەت. ەگەر وسىنى ۇران قىلىپ، باسقا ەتنوس وكىلدەرىنەن كەك الۋعا، ولاردى سوققىعا جىعۋعا اينالدىرىپ جىبەرسەك، بۇدان ەشكىم ۇتپايدى! ەشكىم! ۇتىلاتىن تاعى دا قازاق بولماق، قازاق ۇلتشىلدارى بولماق. ەڭسەسى ەندى كوتەرلىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ەسەبى، وي-مۇراتى ۇتىلادى. كەمى ءبىر وبلىستاعى قازاق ءىسى، قازاقىلاندىرۋ ساياساتى تۇرالاپ قالادى. جانە دە بۇنداي قاقتىعىستى ەل ءىشى مەن سىرتىندا جۇرگەن كۇشتەردىڭ قالاي پايدالانىپ كەتەتىنى تۋرالى دا ويلانۋ قاجەت. بۇگىن ون ادامنىڭ تۇمسىعى بۇزىلسىن، ەرتەڭ قازاق مەملەكەتى وپىق جەپ، ۇپايىنان ايرىلسا ونىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ 
نەگىزگى كۇدىكتىلەر ۇستالدى. تاعى ءبىر ادام قاشىپ ءجۇر. سونى ۇستاۋ، كۇدىكتىلەردىڭ كىناسىن دالەلدەۋ بارشا پوليتسيا مەن سوتقا سىن! كەشەگى "مەنتوبيوتيك", "باندى" دەپ شۋلاعان پوليتسيانىڭ بارىنە سىن! مىقتى ما، مىقتىلىعىن ناقتى ىسپەن دالەلدەسىن! ول جونىندە ناقتى تاپسىرىستار بەرىلگەن كورىنەدى.
ەندى قوعام نە ىستەمەك؟ مەنىڭ ويىمشا، قوعام قايراتكەرلەرى، اقساقالدار اشىنعان جۇرتتى قازىر سابىرعا شاقىرىپ، قوعام بولىپ تەرگەۋ، سوت ماسەلەسىن باقىلاۋعا الۋى قاجەت. ونىڭ ىشىندە شەيىت بولعان ازاماتتىڭ قۇنىن تولەتۋ، جوعىن جوقتاۋ دا ەستە بولۋى شارت.
ەلدىڭ ەل ەكەندىگىن تەنتەكتىك ەمەس، تەكتىلىك پاش ەتەدى. كۇشتىڭ بار ەكەندىگى، بۇل كۇشپەن ويناۋدىڭ قاۋىپتى ەكەندىگى كورسەتىلدى. بيلىك تە، وزگە دە بۇنى ءتۇسىندى. ەندى پاراسات پەن اقىلعا سالىپ، جۇدىرىقتىڭ ەمەس، زاڭنىڭ كۇشى مەن پارمەنىنە جول بەرگەنىمىز ابزال. ءوزىمىز دە اراندامايىق، اعايىندى دا ارانداتپايىق. جەلىدە وتىرىپ جەلىگۋ قيىن ەمەس. ءبىر ازاماتتان ايرىلعانىمىز دا جەتەر...». ( ايدوس سارىمنىڭ "Facebook" پاراقشاسىنان الىندى)

"The Qazaq Times"