يران يادرولىق كەلىسىمى: اقش سانكتسيالارى قازاقستانعا قانشالىقتى اسەر ەتەدى؟

اقش-تىڭ يرانمەن اراداعى يادرولىق كەلىسىمنەن شىعۋى قازاقستانعا قالاي اسەر ەتەدى؟ رەسمي استانا ۋاشينگتون سانكتسيالارىنا ىلىكپەس ءۇشىن قانداي قادامدارعا بارۋى مۇمكىن؟ قازاقستان مەن يران قارىم-قاتىناسى الداعى ۋاقىتتا قالاي قاراي داميدى؟ بۇگىن ءبىز وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا قىسقاشا توقتالۋدى ءجون كوردىك. 

مامىر ايىنىڭ باسىندا اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تەھرانمەن اراداعى يادرولىق كەلىسىمنەن شىعاتىنىن مالىمدەپ، يرانمەن قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتقان ەلگە، كومپانياعا سانكتسيا سالاتىندىعىن ايتقان. وسى تۇستا يادرولىق كەلىسىمنىڭ پايدا بولۋىنا ۇيىتقى بولعان، يرانمەن ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتقان قازاقستانعا قايتپەك كەرەك.

شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اقش-تىڭ يادرولىق كەلىسىمنەن شىعۋى ءبىرىنشى كەزەكتە نۇرسۇلتان نازارباەۆقا اسەر ەتەدى. سەبەبى ول التى مەملەكەتتىڭ باسىن قوسقان يران يادرولىق كەلىسىمىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ۇلكەن كۇش جۇمساعان جانە وسى جۇمىسى ءۇشىن «نوبەل» سىيلىعىن الۋعا ءۇمىتتى بولعان. بۇدان بولەك رەسمي استانا وسى ۋاقىتقا دەيىن الەمدىك دەرجاۆالار اراسىنداعى «ۇلكەن ويىندا» ەشكىمنىڭ ىرقىنا جىعىلماي تەپە-تەڭدىك ۇستاۋعا تىرىسقان. بىراق يران يادرولىق كەلىسىمىندە قازاقستانعا بۇل تەپە-تەڭدىكتى ۇستاۋ قيىن بولماق. ويتكەنى رەسمي استاناعا ۋاشينگتون، تەھران، ماسكەۋ، بەيجىڭ، ەۋرووداق بەستىگىنىڭ ەشقايسىسىن رەنجىتپەيتىندەي تاڭداۋ جاساۋ قاجەت.

دەسە دە قازاقستان قازىردىڭ وزىندە ۋاقىتشا بولسا دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوز تاڭداۋىن جاساعان ءتارىزدى. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز رەسمي استانا اقش پەن ناتو-عا قازاقستان ارقىلى اۋعانستانعا جۇك تاسىمالداۋعا رۇقسات بەردى جانە وسى ارقىلى «ۇلكەن ويىن» تارازىسىنىڭ رەسەي، قىتاي جانە يران جاعىنا باسىپ كەتۋىنە جول بەرگەن جوق. ارينە قازاقستاننىڭ بۇل شەشىمىن جوعارىدا اتالعان ءۇش مەملەكەتتىڭ ۇشەۋىنىڭ دە قولداماعانى انىق. بىراق رەسمي استانا وسى قادامى ارقىلى ۋاشينگتون مەن ەۋرووداققا تولىقتاي بولماسا دا، بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەردە ءوز ءسوزىن وتكىزە مۇمكىندىك الدى. ەستەرىڭىزدە بولسا ءدال وسىنداي ساياساتتى 2005 جىلعا دەيىن وزبەكستان باسشىسى يسلام كارىموۆ ۇستانىپ كەلگەن. ول دا وزبەكستان اۋماعىنداعى حاناباد جانە تەرمەز اسكەري بازالارىن ناتو مەن اقش-قا جالعا بەرۋ ارقىلى ۇزاق جىلدار بويى ۋاشينگتون مەن بريۋسسەلگە ءوز دەگەنىن جاساتىپ كەلگەن. ارينە الەمدىك دەرجاۆالار قازاقستان نەمەسە وزبەكستان سياقتى جاھاندىق ولشەمدە تىم ءالسىز ەلدەردىڭ «ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەدى» دەگەنگە سەنۋ قيىن. بىراق وڭتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ ەكس-پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆ 2005 جىلى بولعان ءاندىجان وقيعاسىنا دەيىن جابىق ەسىك ساياساتىن ۇستانسا دا ءوز دەگەنىن ىستەپ كەلدى.

ەندى قازاقستان مەن يراننىڭ جەكە ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىنا كەلسەك. 2016 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا، قازاقستان مەن يران اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 596 ميلليون دوللاردى قۇراعان. قازاقستان يرانعا نەگىزىنەن ءتۇستى مەتالل، بيداي جانە اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكسپورتتاعان. 596 ميلليون دوللار ءبىر قاراعاندا وتە از سومما. سالىستىرمالى تۇردە العاندا 2017 جىلى قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 661,1 ميلليون دوللار بولعان. بىراق بۇل جەردە اقش-تى دا، يراندى دا قىزىقتىراتىن دۇنيە قازاقستاننىڭ ۋرانى. اقش-تىڭ بولاشاقتا سالىنۋى مۇمكىن سانكتسيالارى ءدال وسى ۋران ەكسپورتىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ستاتيستيكا بويىنشا، قازاقستان 2016 جىلى جالپى قۇنى 1,5 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن 25,2 مىڭ كيلوگرامم تابيعي ۋران ەكسپورتتاعان. ونىڭ 13,2 مىڭ كيلوگراممىن قىتاي، 4,2 مىڭ كيلوگراممىن فرانتسيا، 2,9 مىڭ كيلوگراممىن ءۇندىستان، 2,6 مىڭ كيلوگراممىن كانادا، 1,9 مىڭ كيلوگارممىن اقش، 240 كيلوگراممىن ۋكراينا ساتىپ العان. رەسمي ستاتيستيكاعا سەنسەك قازاق ۋرانىن ساتىپ العاندار اراسىندا يران ەلى جوق. بىراق قازاقستان رەسەيدىڭ تۆەل كومپانياسىنىڭ جانىنان قۇرىلعان حالىقارلىق ۋران بايىتۋ ورتالىعىنا مۇشە. ال ءوز كەزەگىندە تۆەل كومپانياسى يراننىڭ بۋشەر اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنا ۋران تاسىمالدايدى. بۇل دەگەنىمىز اقش-تىڭ يرانمەن بايلانىسى بار ەلدەر مەن كومپانيالارعا سالاتىن سانكتسيالارىنىڭ قازاقستانعا اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن ءسوز.

“The Qazaq Times”