Foto: APA

AQŞ-tıñ Iranmen aradağı yadrolıq kelisimnen şığuı Qazaqstanğa qalay äser etedi? Resmi Astana Uaşington sankciyalarına ilikpes üşin qanday qadamdarğa baruı mümkin? Qazaqstan men Iran qarım-qatınası aldağı uaqıtta qalay qaray damidı? Bügin biz osı jäne özge de swraqtarğa qısqaşa toqtaludı jön kördik. 

Mamır ayınıñ basında AQŞ prezidenti Donal'd Tramp Tehranmen aradağı yadrolıq kelisimnen şığatının mälimdep, Iranmen qanday da bir ekonomikalıq baylanıs ornatqan elge, kompaniyağa sankciya salatındığın aytqan. Osı twsta yadrolıq kelisimniñ payda boluına wyıtqı bolğan, Iranmen sayasi-ekonomikalıq baylanıs ornatqan Qazaqstanğa qaytpek kerek.

Şeteldik sarapşılardıñ pikirinşe, AQŞ-tıñ yadrolıq kelisimnen şığuı birinşi kezekte Nwrswltan Nazarbaevqa äser etedi. Sebebi ol altı memlekettiñ basın qosqan Iran yadrolıq kelisiminiñ ömirge keluine ülken küş jwmsağan jäne osı jwmısı üşin «Nobel'» sıylığın aluğa ümitti bolğan. Bwdan bölek resmi Astana osı uaqıtqa deyin älemdik derjavalar arasındağı «ülken oyında» eşkimniñ ırqına jığılmay tepe-teñdik wstauğa tırısqan. Biraq Iran yadrolıq kelisiminde Qazaqstanğa bwl tepe-teñdikti wstau qiın bolmaq. Öytkeni resmi Astanağa Uaşington, Tehran, Mäskeu, Beyjiñ, Euroodaq bestiginiñ eşqaysısın renjitpeytindey tañdau jasau qajet.

Dese de Qazaqstan qazirdiñ özinde uaqıtşa bolsa da belgili bir därejede öz tañdauın jasağan tärizdi. Bwlay deytin sebebimiz resmi Astana AQŞ pen NATO-ğa Qazaqstan arqılı Auğanstanğa jük tasımaldauğa rwqsat berdi jäne osı arqılı «ülken oyın» tarazısınıñ Resey, Qıtay jäne Iran jağına basıp ketuine jol bergen joq. Ärine Qazaqstannıñ bwl şeşimin joğarıda atalğan üş memlekettiñ üşeuiniñ de qoldamağanı anıq. Biraq resmi Astana osı qadamı arqılı Uaşington men Euroodaqqa tolıqtay bolmasa da, belgili bir mäselelerde öz sözin ötkize mümkindik aldı. Esteriñizde bolsa däl osınday sayasattı 2005 jılğa deyin Özbekstan basşısı Islam Kärimov wstanıp kelgen. Ol da Özbekstan aumağındağı Hanabad jäne Termez äskeri bazaların NATO men AQŞ-qa jalğa beru arqılı wzaq jıldar boyı Uaşington men Bryussel'ge öz degenin jasatıp kelgen. Ärine älemdik derjavalar Qazaqstan nemese Özbekstan siyaqtı jahandıq ölşemde tım älsiz elderdiñ «aytqanına könip, aydağanına jüredi» degenge senu qiın. Biraq oñtüstiktegi körşimizdiñ eks-prezidenti Islam Kärimov 2005 jılı bolğan Ändijan oqiğasına deyin jabıq esik sayasatın wstansa da öz degenin istep keldi.

Endi Qazaqstan men Irannıñ jeke sayasi, sauda-ekonomikalıq qarım-qatınasına kelsek. 2016 jılğı statistika boyınşa, Qazaqstan men Iran arasındağı tauar aynalımı 596 million dollardı qwrağan. Qazaqstan Iranğa negizinen tüsti metall, biday jäne auılşaruaşılığı önimderin eksporttağan. 596 million dollar bir qarağanda öte az somma. Salıstırmalı türde alğanda 2017 jılı Qazaqstan men Qırğızstan arasındağı sauda aynalımı 661,1 million dollar bolğan. Biraq bwl jerde AQŞ-tı da, Irandı da qızıqtıratın dünie Qazaqstannıñ uranı. AQŞ-tıñ bolaşaqta salınuı mümkin sankciyaları däl osı uran eksportına äser etui mümkin. Statistika boyınşa, Qazaqstan 2016 jılı jalpı qwnı 1,5 milliard dollardı qwraytın 25,2 mıñ kilogramm tabiği uran eksporttağan. Onıñ 13,2 mıñ kilogrammın Qıtay, 4,2 mıñ kilogrammın Franciya, 2,9 mıñ kilogrammın Ündistan, 2,6 mıñ kilogrammın Kanada, 1,9 mıñ kilogarmmın AQŞ, 240 kilogrammın Ukraina satıp alğan. Resmi statistikağa sensek qazaq uranın satıp alğandar arasında Iran eli joq. Biraq Qazaqstan Reseydiñ TVEL kompaniyasınıñ janınan qwrılğan halıqarlıq uran bayıtu ortalığına müşe. Al öz kezeginde TVEL kompaniyası Irannıñ Buşer atom elektr stanciyasına uran tasımaldaydı. Bwl degenimiz AQŞ-tıñ Iranmen baylanısı bar elder men kompaniyalarğa salatın sankciyalarınıñ Qazaqstanğa äser etui äbden mümkin degen söz.

“The Qazaq Times”