ەۋرووداق ورتالىق ازيادا ويلاعانىنا جەتە الا ما؟

ءبىزدىڭ ەلىمىزبەن قاتار، كەڭەستەر قۇرامىنان شىققان وزگە ءتورت ەل (قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان جانە ءازىربايجان) تاۋەلسىزدىگىن العان ۋاقىتتان بەرى الەمدىك جانە ايماقتىق احۋالدىڭ وتە قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراعانى انىق. سونىمەن قاتار، وسى ەلدەردىڭ باتىستىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتقانى دا بەلگىلى. ايماقتا اسىرەسە "جۇمساق جانە ءنورماتيۆتى كۇش" ءادىسى ارقىلى ءوزىن تانىتىپ جاتقان ەۋروپا وداعى (ەو) دا ءتۇرلى ساياسي باستامالاردى ىسكە قوستى.

ماسەلەن، وتكەنگە كوز سالساق، الەمدىك ساياساتتا ورىن العان وزگەرىستەر مەن جاڭاشا تۇسىنىككە ساي دايىندالعان قاۋىپسىزدىك كەڭەسى  مەن دامۋ باعدارلامالارىنا سايكەس، ەۋروپا وداعى 2006 جىلى ورتا ازياعا باعىتتالعان جاڭا ستراتەگياسىن انىقتاعان بولاتىن. ستراتەگيانىڭ باستى ماقساتى "ۇلكەن ويىن" ەمەستىگىنە نازار اۋدارتقان وداق، دەموكراتيا مەن بەيبىتشىلىك ىشىندە ءومىر سۇرەتىن جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامي باستاعان ورتا ازيا ايماعىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەننەن كەيىن، تومەندەگى جۇمىستاردى قولعا الاتىنىن ايتقان ەدى:

·         ايماق ەلدەرىمەن تۇراقتى ساياسي ديالوگ قۇرۋ;

·         ەۋروپا ءبىلىم بەرۋ ءىسىن قولعا الۋ;

·         ەۋروپا وداعى قۇقىقتىق ۇستەمدىك ءادىسىن باستاۋ;

·         تۇراقتى تۇردە ادام قۇقىقتارى ديالوگىن جۇرگىزۋ;

وسى جۇمىستاردىڭ ناقتى ءبىر ناتيجە بەرگەنى نەمەسە وسى اتالعان ەلدەر ءۇشىن پايدالى بولعانى تۋرالى ناقتى شەشىمدى تۇردە ايتۋ مۇمكىن ەمەس. تەك ەو 2007 جىلى ورتا ازياعا قارسى باعىتتالعان العاشقى ستراتەگياسىن قولعا العانى ەسىمىزدە. وسى ستراتەگياسى ارقىلى كوپتەگەن سالادا ىنتىماقتاستىققا باعىتتالعان جۇمىستار اتقارىلدى. ال وسىدان ون جىل وتكەن سوڭ، ياعني بىلتىر، 2017 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا سىرتقى قاتىناستار كەڭەسى ورتا ازيا ستراتەگياسىن قايتا قارادى. وسى وزگەرىستىڭ ناتيجەسىندە، 2019 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن قولدانىلاتىن ارنايى ستراتەگيانى بايقاي الامىز.

ەو سىرتقى فاكتورلاردان بولەك، ورتا ازيا ەلدەرىندەگى جۇمىسسىزدىق سالدارىنان تۋىنداعان كوشى-قون ماسەلەسى، سونداي-اق ادام قۇقىقتارىنىڭ اياق استى ەتىلۋى سىندى قيىندىقتاردىڭ وسى ەلدەردىڭ ىشكى ديناميكالارىنىڭ ستراتەگيالىق دامۋىنا قيىندىق تۋىنداتىپ جاتقانىنا الاڭدايدى. ەو ءوزىن ايماقتا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋشى كۇش ءارى سەنىم ارتۋعا تۇرارلىق سەرىكتەس رەتىندە تانىتۋمەن قاتار، ورتا ازياداعى گەوساياسي ويىندارعا ارالاسپايتىنىن، ەو ءۇشىن نەگىزگى ساياساتىنىڭ مۇلدەم باسقا ەكەنىن كورسەتۋگە تىرىسۋدا. قازىرگى كەزدە ەو-نىڭ وسى ايماقتاعى الەۋمەتتىك-ساياسي وقيعالاردى نازاردان تىس قالدىرمايتىنىن، ايماقتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ساياسي دامۋىنا قاتتى ءمان بەرەتىنىن بايقاۋعا بولادى.

ەندى ەكىنشى ماسەلەگە كەلسەك، "ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق". ەو-نىڭ ورتا ازيا ينۆەستيتسيا (Central Asia Invest) باعدارلاماسى ارقىلى ايماق ەكونوميكاسىنا قانشالىقتى كوڭىل بولەتىنىن بايقاۋعا بولادى. ەو-نىڭ وسى تۇرعىداعى ناقتى قادامدارىنىڭ تاعى ءبىرى — "ستاندارتتاۋ". وسى ستاندارتتاۋدىڭ نەگىزگى باعىتى — ورتاازيالىق باسقارۋ مەن لوگيستيكانىڭ ستاندارتتانۋى. ەو وسىنىڭ اياسىندا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن دامۋ ۇيىمىنىڭ (OECD) ەۋرازيا باعدارلاماسىنا دا قولداۋ كورسەتۋدە.

ال ءۇشىنشى نەگىزگى ماسەلە "ادام قۇقىقتارى". ەو ورتا ازيا ەلدەرىندە قۇقىقتىڭ ۇستەم بولۋى، ەر مەن ايەلدىڭ تەپە-تەڭدىگى سياقتى نەگىزگى قاعيدالاردان بولەك، ادام قۇقىقتارىنىڭ دۇرىس ءارى تۇراقتى تۇردە دامۋىن قولدايدى. وسىعان بايلانىستى ەو-نىڭ ايماقتا ءنورماتيۆتى كۇشى باسىم. ەو ايماقتا دەموكراتيالىق دامۋ ارەكەتتەرىنە قولداۋ كورسەتۋدى دە ءوز مىندەتىنە العان.

قىسقاسى، تاۋەلسىزدىكتەرىن العاننان بەرى ەو ايماق ەلدەرىنە، دامۋ، ەكونوميكالىق رەفورمالارىن جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەلەرىندە كوپ ۇلەس قوستى. الايدا سوڭعى ستراتەگياسىندا ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ويلارىن، دەموكراتيالانۋ، ادام قۇقىقتارىنا قۇرمەتپەن قاراۋ ماسەلەلەرىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋدى جوسپارلاسا دا، ەو-نىڭ از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە وسى ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى.

“The Qazaq Times”