حالدەن تۇرمەسى: اباقتى جازالاۋى كەرەك پە، تاربيەلەۋى كەرەك پە؟

ادامزاتتىڭ قوعامى قاراپايىمنان كۇردەلىگە دامىدى. العاشقى قاۋىمداسقان قوعام ۇلگىسى قالىپتاسا باستاعاننان-اق قىلمىس ادامزات قوعامىنىڭ كولەڭكەلى ءبىر بەتى بولىپ كەلەدى. زاڭ-ەرەجەلەر، مورالدىق نورمالار، ءدىن، جازا جانە جازا قۇرالدارى، تۇرمە ت.ب. مىنە بۇلار ادامزاتتىڭ ءوز قوعامىندا قىلمىستى بولدىرماۋعا، ونىڭ الدىن الۋعا جانە قىلمىس وتكىزگەندەردى جازالاۋعا ويلاپ تاپقان ءوز «تاپقىرلىعى».

تۇرمەنىڭ تىلىمىزدەگى بايىرعى اتىنىڭ ءبىرى – اباقتى. قىلمىس وتكىزۋشىنى ۋاقىتشا قوعامنان، ادامداردان وڭاشالاۋعا، سول ارقىلى قوعامدى قىلمىس كوزىنەن تازارتۋعا پايدالانعان. قازاق دالاسىندا تۇرمە، اباقتى ۇعىمدارى ورىس وتارشىلدىعىمەن بىرگە كەلگەنى دە تاريحتان بەلگىلى. ودان بۇرىن كوشپەلى قازاقتا ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن قۇندىلىعى بوستاندىعىن شەكتەۋگە ارنالاتىن اباقتىلار بولماعان. بىراق بۇگىندە قاداعالاۋدان كەتكەن تۇرمە اتاۋلىلار قىلمىستىنى تاۋبەسىنە كەلتىرۋدەن كورى، قىلمىس الەمىنە تەرەڭىرەك ەنۋگە «تاربيەلەۋشى» ورىنعا اينالىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە تۇرمەلەر قىلمىسكەرلەردى دايىنداۋشى ورىنعا اينالىپ قالدى.

لاتىن امەريكا تۇرمەلەرى. فوتو: Oddities.

دەگەنمەن، نورۆەگياداعى حالدەن تۇرمەسى الەمدەگى بۇل ايتىلعانداردان وزگەشە. وندا جازاسىن وتەۋشىلەردى قوعامعا پايدالى ادام ەتىپ تاربيەلەۋگە بارلىق شارت-جاعداي جاسالعان. BBC حابارىندا، حالدەن تۇرمەسىندە تەمىر تورلاردىڭ ورنىندا كادىمگى تەرەزەلەر ورناتىلعانىن ايتادى. بۇل جازا وتەۋشىلەردىڭ ءوزىن قىلمىسكەر رەتىندە سەزىنبەۋى ءۇشىن جاسالعان ەكەن. ءوزىن قىلمىسكەر ەكەنىن سەزىنۋ ولاردى قايتالاي قىلمىسقا يتەرمەلەيدى دەپ قارايدى. حالدەن تۇرمەسىندە جازا وتەۋشىلەر وقۋ، ماماندىق يگەرۋ، كۇزەتشىلىك جانە ءتۇرلى جۇمىستار ىستەۋمەن اينالىسادى. ناتيجەسىندە، نورۆەگيادا قايتالاي قىلمىس وتكىزۋ كورسەتكىشى ءبىر پايىزعا جەتپەيدى. ال بۇل ەلدە تۇرمە جازاسىن وتەپ شىققانداردىڭ قايتالاي قوعامعا ارالاسا الۋى جوعارى كورسەتكىشتە.

حالدەن تۇرمەسى. فوتو: richarddawkins.net.

سولاي دەگەن كۇندە دە، نورۆەگيانىڭ بۇل ساياساتىن سىناۋشىلاردا كوپتەپ تابىلادى. ولار اباقتىنىڭ تىم كەمەلدى جابدىقتالىپ، وتە جوعارى شارت-جاعدايدا جاسالعانىن سىنعا الادى. «ولار زورلىق-زومبىلىق جاسادى، ولار ءوزىنىڭ قاتەلىگىن تانىپ، جازاسىن وتەۋى كەرەك»، – دەيتىن پىكىرلەر كوپ. بىراق، ۇكىمەت جەكەلەگەن قىلمىسكەرلەردى جازالاۋدان كورى قوعامدا قىلمىستىڭ قايتالانۋىن بولدىرماۋ كوبىرەك پايدالى دەگەن ۇستانىمىنان اينىماي كەلەدى. ءتىپتى ولاردىڭ جازا مەرزىمىن وتەگەننەن كەيىن قوعامدىق ورتامەن ارالاسۋىنا، باسپانا جانە جۇمىسپەن قامتىلۋىنا جاردەمدەسەدى.

"قولونەرشى قىلمىسكەرلەر". فوتو: Inforum.

ءسوز باسىندا ايتقانىمىزدا كوشپەلىلەر دالاسىندا اباقتى سالىنباعان. بىراق بۇل تەنتەگىن تەكتەمەگەن دەگەن ءسوز ەمەس. ارعى عۇن، تۇركىنى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، قازاق جۇرتى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى»، ءاز-تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» بويىنشا سوتقارى جونگە سالىنىپ، تەنتەگى تەزگە سالىنىپ وتىرعان. ءتىپتى اردان اتتاپ، جوسىن بۇزعان جۇگەنسىزدەردى اتقا سۇيرەتۋ، ۇستىنەن قورالى قوي ايداۋ، ەل ارالاتىپ ماسقارالاۋ، قارالاۋ، بەدەمگە سالۋ، اتقا تەرىس مىنگىزۋ سەكىلدى اۋىر جازا تۇرلەرى دە بولعان.

قودار مەن قامقا – "قۇنانباي" ءفيلمى. شاريعات جولىمەن جازالاۋ قازاق دالاسىنا كەيىن كەلدى. فوتو: ادەبيەت پورتالى.

قىلمىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جازىلماعان دالا زاڭى ادامداردى ار-ۇياتقا كوبىرەك جىعىندى ەتكەن. اسقانىن كيە، رۋح، اتا-بابا ارۋاعىن، جاراتۋشىنى سىيلاۋعا تاربيەلەگەن. بايتاق دالاعا تەرەڭ تامىر تارتقان اردىڭ سوتى، كوشپەلىنىڭ ەڭ ۇلكەن قورعانى، قوعامىنىڭ ساقشىسى بولعان. ەركىندىكتى ءتاڭىرىنىڭ ەڭ ۇلكەن سىيىنا بالاعان كوشپەلى تار قاپاس، تەرەڭ زىنداندى تامۇقپەن قاتار ەلەستەتكەن. مىنە بۇل – ءمونوليتتى ءبىرتۇتاس ۇلت تۇسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ كوپ جۇرتتا جوق جەتىستىگىنىڭ ءبىر پاراسى.

“The Qazaq Times”