Norvegiyadağı Halden türmesi. Foto: Business Insider.

Adamzattıñ qoğamı qarapayımnan kürdelige damıdı. Alğaşqı qauımdasqan qoğam ülgisi qalıptasa bastağannan-aq qılmıs adamzat qoğamınıñ köleñkeli bir beti bolıp keledi. Zañ-erejeler, moral'dıq normalar, din, jaza jäne jaza qwraldarı, türme t.b. Mine bwlar adamzattıñ öz qoğamında qılmıstı boldırmauğa, onıñ aldın aluğa jäne qılmıs ötkizgenderdi jazalauğa oylap tapqan öz «tapqırlığı».

Türmeniñ tilimizdegi bayırğı atınıñ biri – abaqtı. Qılmıs ötkizuşini uaqıtşa qoğamnan, adamdardan oñaşalauğa, sol arqılı qoğamdı qılmıs közinen tazartuğa paydalanğan. Qazaq dalasında türme, abaqtı wğımdarı orıs otarşıldığımen birge kelgeni de tarihtan belgili. Odan bwrın köşpeli qazaqta adamnıñ eñ ülken qwndılığı bostandığın şekteuge arnalatın abaqtılar bolmağan. Biraq büginde qadağalaudan ketken türme ataulılar qılmıstını täubesine keltiruden köri, qılmıs älemine tereñirek enuge «tärbieleuşi» orınğa aynalıp bara jatqanı jasırın emes. Älemniñ köptegen elinde türmeler qılmıskerlerdi dayındauşı orınğa aynalıp qaldı.

Latın Amerika türmeleri. Foto: Oddities.

Degenmen, Norvegiyadağı Halden türmesi älemdegi bwl aytılğandardan özgeşe. Onda jazasın öteuşilerdi qoğamğa paydalı adam etip tärbieleuge barlıq şart-jağday jasalğan. BBC habarında, Halden türmesinde temir torlardıñ ornında kädimgi terezeler ornatılğanın aytadı. Bwl jaza öteuşilerdiñ özin qılmısker retinde sezinbeui üşin jasalğan eken. Özin qılmısker ekenin sezinu olardı qaytalay qılmısqa itermeleydi dep qaraydı. Halden türmesinde jaza öteuşiler oqu, mamandıq igeru, küzetşilik jäne türli jwmıstar isteumen aynalısadı. Nätijesinde, Norvegiyada qaytalay qılmıs ötkizu körsetkişi bir payızğa jetpeydi. Al bwl elde türme jazasın ötep şıqqandardıñ qaytalay qoğamğa aralasa aluı joğarı körsetkişte.

Halden türmesi. Foto: richarddawkins.net.

Solay degen künde de, Norvegiyanıñ bwl sayasatın sınauşılarda köptep tabıladı. Olar abaqtınıñ tım kemeldi jabdıqtalıp, öte joğarı şart-jağdayda jasalğanın sınğa aladı. «Olar zorlıq-zombılıq jasadı, olar öziniñ qateligin tanıp, jazasın öteui kerek», – deytin pikirler köp. Biraq, ükimet jekelegen qılmıskerlerdi jazalaudan köri qoğamda qılmıstıñ qaytalanuın boldırmau köbirek paydalı degen wstanımınan aynımay keledi. Tipti olardıñ jaza merzimin ötegennen keyin qoğamdıq ortamen aralasuına, baspana jäne jwmıspen qamtıluına järdemdesedi.

"Qolönerşi qılmıskerler". Foto: Inforum.

Söz basında aytqanımızda köşpeliler dalasında abaqtı salınbağan. Biraq bwl tentegin tektemegen degen söz emes. Arğı ğwn, türkini aytpağan künniñ özinde, qazaq jwrtı «Qasım hannıñ qasqa jolı», «Esimhannıñ eski jolı», Äz-Täuke hannıñ «Jeti jarğısı» boyınşa sotqarı jönge salınıp, tentegi tezge salınıp otırğan. Tipti ardan attap, josın bwzğan jügensizderdi atqa süyretu, üstinen qoralı qoy aydau, el aralatıp masqaralau, qaralau, bedemge salu, atqa teris mingizu sekildi auır jaza türleri de bolğan.

Qodar men Qamqa – "Qwnanbay" fil'mi. Şariğat jolımen jazalau qazaq dalasına keyin keldi. Foto: Ädebiet portalı.

Qılmıstıñ aldın alu üşin jazılmağan dala zañı adamdardı ar-wyatqa köbirek jığındı etken. Asqanın kie, ruh, ata-baba aruağın, jaratuşını sıylauğa tärbielegen. Baytaq dalağa tereñ tamır tartqan ardıñ sotı, köşpeliniñ eñ ülken qorğanı, qoğamınıñ saqşısı bolğan. Erkindikti Täñiriniñ eñ ülken sıyına balağan köşpeli tar qapas, tereñ zındandı tamwqpen qatar elestetken. Mine bwl – monolitti birtwtas wlt twsındağı qazaq qoğamınıñ köp jwrtta joq jetistiginiñ bir parası.

“The Qazaq Times”