ۇن ساتىپ الۋ ءۇشىن كەزەكتە تۇرعان حالىق. فوتو: ازيا-پليۋس

تۇركىمەنستاندا 2017 جىلى ەگىننىڭ ناشار شىعۋى سالدارىنان  ۇن تاپشىلىعى مەن ازىق-تۇلىك داعدارىسى حالىقتى ابىگەرگە سالدى. بيلىك بولسا ۇندەمەستەن ەسەپتى قايتا قاراۋدا، ال حالىق تاڭعى ساعات التىدان كەزەككە تۇرىپ، ۇن مەن جارتى كەلى قانت الۋدان ءۇمىتتى.

جەرگىلىكتى باق مالىمەتىنشە، ەڭ قاجەتتى ازىق-تۇلىكتىڭ تاپشى بولۋى 2017 جىلدىڭ كۇزىندە باستالعان. ءتىپتى دۇكەن سورەلەرىنەن بىرەسە ۇن، بىرەسە نان، قانت نەمەسە كۇنباعىس مايىن تابۋ قيىنداي تۇسكەن. باستاپقىدا ازىق-تۇلىك جەتىسپەۋشىلىگى ەلدى مەكەندەردە بايقالا باستاعان. كەيىننەن ازىق-تۇلىك داعدارىسى ءىرى قالالارعا دا جەتكەن.

ال وسى جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ سوڭىنان باستاپ تۇركىمەنستاننىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان  داشوگۋز وبلىسىندا ءبىر ادامعا ايىنا تەك 5 كەلى ۇن ساتىلا باستادى. الايدا سول ۇندى ساتۋدا وتباسىنداعى تەك ۇلكەن ادامدار عانا ەسەپكە الىنعان. ال بالالارعا قانشا كەلى ۇن ساتىلاتىنى تۋرالى نورما قاراستىرىلماعان.

ءيىس شىققان ۇن

ءتىپتى جارگىلىكتى باق اقپاراتىنا قاراعاندا، ەلدە وسىدان ون جىل بۇرىنعى، ياعني 2008 جىلى ءوندىرىلىپ مەرزىمى ءوتىپ، يىستەنىپ كەتكەن ۇن ساتىلىپ جاتقان كورىنەدى. ەڭ قيىنى وسىنداي مەرزىمى وتكەن 5 كەلى ۇن ساتىپ الۋ ءۇشىن دە 5 ءتۇرلى مەكەمەدەن قۇجاتتار پاكەتىن جيناۋ كەرەك، ال سودان كەيىن شامامەن 15-20 كۇن كەزەكتە تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. ۇن ساتىپ الۋعا جينالعان قۇجاتتار اراسىندا ەلەكتر ەنەرگياسى مەن گازعا قارىزى جوق ەكەنى تۋرالى انىقتاما بولۋ كەرەك.

ال باسقا اۋدانداردا ازىرگە مۇنداي قاتاڭ شارا قولدانىلا قويماعان. وتباسىنداعى ادامدار ەسەپكە الىنباستان، ءبىر ايعا ءبىر موشەك ۇن بەرىلىپ جاتىر. الايدا بۇل ءۇشىن ۇن ساتىپ الاتىن ادام جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەن سول اۋداننىڭ تۇرعىنى ەكەنى تۋرالى انىقتاما الۋى كەرەك. ەگەر ساتىپ الۋشى تۇرعىلىقتى جەردە تىركەلمەسە نەمەسە باسقا قالادا تۇراتىن بولسا وعان نە نان، نە ۇن ساتىلمايدى.

تاپشىلىق ەل استاناسىندا دا بايقالا باستادى

تۇركىمەنستان استاناسى اشحابادقا ۇن تاپشىلىعى سوڭعى بولىپ بايقالدى. ال بۇدان بۇرىن اقپان ايىندا ازىق-تۇلىك ساتىپ الۋ كەزىندە شەكتەۋلەر قويىلا باستاعان، ياعني ساتىلعان ۇن كولەمى 5 كەلىدەن، قانت 1 كەلىدەن اسقان جوق. ناۋرىز ايىندا بۇل شەكتەۋ مۇلدەم تومەندەپ، 1 كگ ۇن مەن 0,5 كگ قانتقا دەيىن ءتۇستى. ازىق-تۇلىكتى وسىلاي شەكتەپ تاراتقان كۇننىڭ وزىندە، دۇكەندەردەگى قور 1-2 ساعاتقا جەتكەن.

سونداي-اق، ەلدە ۇن مەن قانتتان بولەك، كۇنباعىس مايىنا دا سۇرانىس جوعارى بولىپ تۇر. اسىرەسە "احال" دەپ اتالاتىن كۇنباعىس مايىنا سۇرانىس كوپ، ونىڭ باعاسى شامامەن 5 مانات تۇرادى. الايدا ءونىمنىڭ بۇل ءتۇرى دە جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان ءار ادامعا 2 ليتردان ارتىق بەرمەيتىن كورىندەدى. ساتىپ الۋشىلار ەندى 1,4 ماناتقا ارزان تۇراتىن وتاندىق "اكپامىك" كۇنباعىس مايىن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر، ال ونىڭ ساپاسى الدەقايدا تومەن. دەرەككوزدەردىڭ مالىمەتىنشە، اتالعان ازاق-تۇلىكتىڭ  جەتىسپەۋىنە بايلانىستى دا كەزەك كوبەيگەن.

اشحاباد بازارىنداعى قازاقستان ۇنى

مالىمەتتەرگە قاراعاندا وتاندىق ۇن باعاسى 80 پايىزعا نەمەسە 3 ماناتقا دەيىن قىمباتتاعان. الايدا وتاندىق ۇندى دۇكەن سورەلەرىنەن تابۋ قيىن، ال قازاقستاندىق ۇن 4,8 ماناتتان ساتىلۋدا. مۇنىڭ قانشا تەڭگە ەكەنىن ايتۋ قيىن. سەبەبى ەلدە 1 دوللار شامامەن 3,5 ماناتتى قۇرايدى.

ەلدەگى قيىندىقتاردىڭ باستى ءۇش سەبەبى

قازىرگى كەزدە تۇركىمەنستان قيىن كەزەڭدە تۇر دەۋگە بولادى. ەلدەگى ازىق-تۇلىك داعدارىسىنىڭ باستى سەبەبى - بيداي تاپشىلىعى. سەبەبى 2017 جىلى ەلدە 1,6 ملن توننا ەگىن جينالۋ قاجەت بولاعان، الايدا ونىڭ تەك 1 ميلليونى عانا جينالعان. ەگىننىڭ ناشار بولۋىنا بايلانىستى ۆيتسە-پرەمەر مەن 5 وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ باسشىلارى سوگىس العان. ارتىنشا ەلدە تاپشىلىق پايدا بولا باستادى. الايدا تاپشىلىق پايدا بولا باستاعاننان-اق، ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جارتى جىل ىشىندە ەشبىر ارەكەت جاسالماعان سياقتى.

ەكىنشى سەبەپ - تۇركىمەنستانداعى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ تىم تومەن بولۋى. سەبەبى حالىقتىڭ كوپشىلىگى كەيبىر ازىق-تۇلىككە قاراجاتى جەتپەگەندىكتەن تەك ۇن ونىمدەرىمەن تاماقتانۋعا ءماجبۇر. جەرگىلىكتى باسىلىمداردىڭ اقپاراتىنشا، ەگەر ازىقتىڭ باسقا تۇرىنە قارجى جەتكەن جاعدايدا، ۇن تاپشىلىعى مۇنشالىقتى قاتتى بايقالماعان بولار ەدى. ونىڭ ۇستىنە تۇركىمەندەردىڭ كوبىندە كوممەرتسيالىق دۇكەندەردەن ۇن ساتىپ الۋعا جاعدايى كەلمەيدى.

ءۇشىنشى سەبەپ - بيزنەسمەندەردىڭ قولىندا شەتەلدەن ۇن نەمەسە بيداي ساتىپ الۋ ءۇشىن باسقا ۆاليۋتا تۇرلەرىنىڭ بولماۋى. بۇل ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ اۋىر ەكەنىن جانە بيۋروكراتيالىق سحەمانىڭ ساۋدا جۇمىسىن جەڭىلدەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن كورسەتىپ وتىر.

نە دەسەك تە تۇركىمەنستان بۇل جاعدايدان شي شىعارماۋعا تىرىسۋدا. بيلىك قول استىنداعى باق نان مەن ۇن تولىپ تۇرعان سورەلەردى كورسەتىپ باعۋدا. بۇل ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالعان. الايدا سىرت كوزگە ونىڭ ءبارى "كوزبوياۋشىلىق" ەكەنى انىق بايقالادى.

“The Qazaq Times”