«ترانسپارەنسي ينتەرنەشنل» (Transparency International) دەپ اتالاتىن ۇكىمەتتىك ەمەس حالىقارالىق ۇيىم ءار جىلدىڭ باسىندا الەمدەگى سىبايلاس جەمقورلىق احۋالىنا قاتىستى ەسەبىن جاريالاپ وتىرادى.
1993 جىلى «دۇنيەجۇزىلىك بانكتە» 25 جىل قىزمەت ىستەپ، كەيىن وسى بەدەلدى قارجى ينستيتۋتىن باسقارعان نەمىس زاڭگەرى پەتەر ايگەن نەگىزىن قالاعان اتالمىش ۇيىم الەمنىڭ 100-دەن استام ەلىندە وتە بەلسەندى.
شتاب پاتەرى گەرمانيا استاناسى بەرليندە ورنالاسقان وسى مەكەمەنىڭ 2017 جىلعى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سايكەس، قازاقستان «سىبايلاس جەمقورلىقتى ءتۇيسىنۋ يندەكسىنىڭ» كورسەتكىشى بويىنشا 180 ەلدىڭ ىشىندە 122-ورىنعا تۇراقتاپ وتىر.
بۇل دەگەنىمىز نەنى بىلدىرەدى؟ حالىقارالىق ۇيىم قانداي زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى جانە نەلىكتەن كۇللى الەم وسى ەسەپتىڭ ناتيجەسىن باستى نازاردا ۇستايدى؟ ەندى وسى سۇراقتارعا توقتالىپ وتەيىن.
«ترانسپارەنسي ينتەرنەشنلدىڭ» 100 بالدىق شكالامەن ولشەنەتىن «سىبايلاس جەمقورلىقتى ءتۇيسىنۋ يندەكسى» بويىنشا 31 ۇپايعا قول جەتكىزۋىمىز، رەيتينگكە العاش قاتىسقان ساتتەن باستاپ (1999 جىلدان) قازاقستاننىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار، سىبايلاس جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان دەپ ەسەپتەلەتىن ەڭ تومەنگى كاتەگوريا تىزىمىنەن شىعۋعا مۇمكىندىك بەردى.
تىزىمگە سايكەس ءبىرىنشى ورىن جاڭا زەلانديانىڭ (89 ۇپاي) ەنشىسىندە بولسا، ەكىنشى ورىندا دانيا (88 ۇپاي), ءۇشىنشى ورىندا فينليانديا (85 ۇپاي). ۇيىمنىڭ باستى ماقساتى – سىبايلاس جەمقورلىقتى تۇبەگەيلى جويۋ. ول ءۇشىن پارا بەرۋ مەن الۋدىڭ سەبەبىن زەرتتەپ، ءار ەلدىڭ وسى دەرتپەن كۇرەستە قولعا الىپ جاتقان جۇمىستارىن مۇقيات زەردەلەپ وتىرادى. ساراپتاما ساليقالى ءارى بيلىك پەن حالىقتىڭ سەنىمىنەن شىعۋى ءۇشىن، زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالعان ەلدىڭ ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەيدى.
ادام قۇقىعى مەن زاڭ ۇستەمدىگى، جاريالىلىق پەن ازاماتتىق قوعام پرينتسيپتەرى دۇنيەنىڭ تەمىرقازىعىنا اينالعان قازىرگى ۋاقىتتا، قازاقستان ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – الەمدىك قاۋىمداستىقپەن بىرگە تىنىستاپ، ادامزاتقا قاتىستى ورتاق پروبلەمالاردى بىرلەسىپ شەشۋ.
سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ، ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋ، اشتىقتى بولدىرماۋ، لاڭكەستىك پەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن-الۋ – بارلىق مەملەكەتتەردىڭ ءبىر جاعادان قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋىن قاجەتسىنەدى.
«ترانسپارەنسي ينتەرنەيشنل» سىندى ۇيىمداردىڭ ەسەپتەرى – ءبىزدىڭ قاي قادامىمىزدى شالىس باسىپ، قاي باعىتتا قاتەلىكتەر جىبەرگەنىمىزدى، كەرىسىنشە نەندەي جەتىستىكتەرىمىز بار، قانداي جايتتارعا باسا كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىپ، جۇمىستى جۇيەلەندىرۋگە جەتەلەيدى.
جەكەلەگەن قورلار مەن حالىقارالىق مەكەمەلەردىڭ، ءتۇرلى قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن قۇرىلعان حالىقارالىق ۇيىم، رەسمي استانانىڭ سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستە وتە بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقانىن بايقاپ، كورىپ وتىر.
قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلدە پارا بەرۋ ماسەلەسىنە كوزقاراس تۇبەگەيلى وزگەردى. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كوپشىلىك بۇل پروبلەماعا نەمقۇرايلى قارامايدى. كەز-كەلگەن جەردەگى شيكىلىكتەر اشىق جازىلىپ، ايتىلىپ ءجۇر.
قر مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى، كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەر ساپاسىن قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ، جەمقورلىق فاكتىلەرىن بولدىرماۋدىڭ بارلىق شارالارىن الۋدا.
مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن اۋداندىق جانە اۋىلدىق اكىمدىكتەردىڭ ءوزىن ايتپاعاندا، بالاباقشا مەن مەكتەپتەرگە دەيىن پروفيلاكتيكالىق شارالار جۇرگىزىلەدى.
ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن اتقارىلىپ جاتقان وسى شارالار ناتيجەسىنىڭ دالەلى رەتىندە قاراۋعا بولاتىن جايت - 2016 جىلمەن سالىستىرعاندا 2017 جىلى سىبايلاس جەمقورلىق دەرەكتەرى ماڭعىستاۋداعى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر اراسىندا ەكى ەسەگە ازايىپ وتىر (8-دەن 4-كە).
جانە بۇل باعىتتاعى قارقىندى جۇمىس سايابىرسىپ قالماق ەمەس.
دەپارتامەنت ەل اۋماعىندا تۇڭعىش رەت قولعا الىنعان «ونەر مەن مادەنيەتتە سىبايلاس جەمقورلىققا جول جوق» اتتى اكتسيا اياسىندا دا، پروفيلاكتيكالىق تۇسىندىرمە جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە.
وتكەن جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ، «جەدەل ءموبيلدى توپ» ءوز جۇمىسىن باستادى.
ونىڭ قۇرامىنا ءبىزدىڭ دەپارتامەنت پەن مەن ۇلتتىق بيۋرونىڭ قىزمەتكەرلەرى، «نۇر وتان» پارتياسنىڭ وكىلدەرى، جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم مۇشەلەرى توعىستىرىلعان.
«جەدەل ءموبيلدى توپ» جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەر مەن قىزمەت كورسەتۋگە قاتىستى شاعىمدارى بويىنشا دا كوپ جۇمىس اتقاردى. 113 مەكەمەدە ارنايى پروفيلاكتيكالىق سەمينارلار مەن كەزدەسۋلەر ءوتتى.
ءموبيلدى توپ مۇشەلەرى بارلىق ازاماتتاردى جەمقورلىق فاكتىلەرى تۋرالى دەر ۋاعىندا حابارلاپ، پاراقورلىقپەن بىرىگىپ كۇرەسۋگە شاقىردى.
مىسالى، ستۋدەنت پارا بەرىپ باعا الاتىن بولسا، ساپالى ءبىلىم مەن جوعارى بىلىكتى كادر دايارلاۋ تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى قيسىنسىز.
سول سياقتى تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى پارا بەرۋدى مۇلدە جويۋ ماقساتىندا تۇسىندىرمە جۇمىستارى بەلسەندى جۇرگىزىلدى.
كوپتەگەن ازاماتتار جەمقورلىقتىڭ دەندەۋىنە الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ناشارلىعى، جۇمىسسىزدىقتىڭ ازايماۋى، مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى جالاقىنىڭ تومەندىگى سياقتى جايتتاردى اتاپ جاتادى. ارينە، بۇل فاكتورلاردى دا جوققا شىعارا المايمىز.
بىراق تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل دەمەكشى، ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى جەڭ ۇشىنان جالعاسقان، قوعامىمىزدى جەگىدەي دەگەن جەمقورلىقپەن كۇرەستى وزىنەن باستاۋى ءتيىس.
الەمنىڭ ۇزدىك 30 ەلىنىڭ قاتارىنا ۇمتىلعان ەلىمىزدە جەكە كاسىپپەن اينالىسىپ، اۋىل شارۋاشىعىن جانداندىرۋعا نەسيە بەرۋ سياقتى كوپتەگەن مۇمكىندىكتەرگە جول اشىلىپ، باعدارلامالار قابىلدانعان.
قول قۋسىرىپ، كىنانى وزگەدەن ىزدەگەنشە، سول باسىمدىقتاردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارىن ىزدەگەن ابزال.
ال ءبىز ءوز تاراپىمىزدان مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى ءجىتى قاداعالاپ، 2015-2025 جىلدارعا شاقتالعان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ستراتەگيامىزدى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا «ارنايى مونيتورينگ توبىمەن» قولعا الىنعان جۇمىستاردى ءبىر ساتكە دە توقتاتپايمىز.
ەلىمىزدىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان ماقساتى ايقىن. بارلىق بيلىك تارماقتارى ەلدىڭ ينفراقۇرىلىمدىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ادامي كاپيتالدىق كورسەتكىشتەردى دامىتۋ جولىندا اتتان تۇسپەي، ادال قىزمەت ەتىپ جاتىر دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز.
حالىقارالىق ارەنادا دا ەڭسەسى بيىك ەلىمىز، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە توراعالىق ەتىپ، سيريا قاقتىعىسىن رەتتەۋگە اتسالىسىپ، اۋماقتىق جانە الەمدىك پروبلەمالاردى بىرلەسىپ شەشۋگە بار كۇش جىگەرىن جۇمساپ جاتىر.
ەلباسى باستاپ، بارلىق ءوڭىر باسشىلارى قوستاپ جاتپاي-تۇرماي ەڭبەك قىلىپ جۇرگەنىن كۇندە تەلەديداردان دا، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن باسىلىمداردان وقىپ-كورىپ جۇرسىزدەر.
سوندىقتان سىنىقتى سىلتاۋ قىلماي، ارزان اڭگىمەمەن الدانباي، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن جەمقورلىقپەن بىرلەسىپ كۇرەسۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋعا شاقىرامىن.
حالقىمىزدا «بولعان جىگىت بولدىم دەمەس، بولدىم دەسە بولعانى ەمەس» دەگەن تاماشا تەرەڭ ماعىنالى ماتەل بار. ولاي بولسا، بولدىم-تولدىم دەپ قاراپ وتىرمايىق.
قازىر 122-ورىندا بولساق، بۇل كورسەتكىشتى جاقىن بولاشاقتا ودان ءارى جاقسارتۋعا بىرلەسىپ كۇش جۇمسايىق. سوندا عانا وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزەمىز.
نۇرگۇل جاننازاروۆا
قر مەملەكەتتىك قىزمەت جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنت باسشىسى، ادەپ جونىندەگى كەڭەس ءتورايىمى
قوساي ماحامباەۆ: وق تيگەن ادامدى قۇتقارام دەگەندە ءوزىمدى اتىپ تاستادى
رەديدەنتسيا سوتى. سەرىك كەكىلباەۆ: مەنىڭ ارەكەتتەرىمدە قىلمىستىڭ قۇرامى جوق
كارانەەۆ: تاعىلعان ايىپتىڭ ەشقايسىسىن مويىندامايمىن
رەزيدەنتسيا ىسىندەگى سۋديا مەن بەلسەندىنىڭ ايتىسى
9 ايدىڭ ىشىندە الماتى مەن جەتىسۋ وبلىستارىندا قۇرىلىسى اياقتالعان جولداردان 481 اقاۋ انىقتالعان
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى