بۋمىن قاعان (؟ – 552 ج.) - تۇركتەردىڭ وزدەرى «ماڭگى ەل» دەپ اتاعان ايگىلى ءبىرىنشى شىعىس تۇرك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تاريحي ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ونىڭ العاش تاريحقا تانىلۋى تۇرك ەلىنە باتىس ۆەي يمپەرياسىنىڭ ەلشىلەرىنىڭ كەلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل كەزدە تۇرك ەلى ءجىۋجان قاعاناتىنىڭ قۇرامىنداعى، سولارعا تەمىر كەنىن وندىرۋمەن اينالىساتىن بودان ەل بولاتىن. بۋمىننىڭ بۇل كەزدەگى بيلىك لاۋازىمى ۇلى يابعۋ (دايەحۋ). وعان ول تۇرك ەلىنىڭ باسشىسى بولعان اكەسى تۋ (تۋۆۋ) ولگەننەن كەيىن، مۇراگەرلىك جولمەن يە بولعان.

كەزىندە حاتتالىپ، قاعاز بەتىنە تۇسپەگەندىكتەن، باتىس ۆەي يمپەرياسىنان ەلشى كەلگەنگە دەيىنگى تۇرك ەلىنىڭ دە، ونىڭ باسشىسى بۋمىننىڭ دا تاريحى بەلگىسىز. سوندىقتان دا بولار تاريحشىلار ورتاعاسىرلىق تۇركتەردىڭ تاريحىن، شارتتى تۇردە، وسى ەلشىلەر ەكلگەن دا تۋن جىلناماسىنىڭ ون ءبىرىنشى جىلىنان، ياعني 545 جىلدان باستايدى.

ەلشىنىڭ كەلگەن ماقساتى تۇركتەردىڭ باتىس ۆەي يمپەرياسىنىڭ باقتالاسى شىعىس ۆەي يمپەرياسىنىڭ وداقتاسى بولىپ وتىرعان ءجىۋجان مەملەكەتىنە قارسى قويىپ، قارسىلاستار كۇشىن السىرەتۋ ءارى ولاردى كۇرەستە وزدەرىنىڭ جاقتاسى ەتۋ بولاتىن. بۋمىننىڭ اسا ءىرى ساياساتكەر، كورەگەن باسشى ەكەنىن تانىتاتىن تۇس تا، مىنە، وسى كەز. ول الىپ يمپەريانىڭ ايداپسالىنا ەلىگىپ، بيلىككە تالاسۋشىلاردىڭ قول شوقپارىنا اينالماي، ءوز ساياساتىن جۇرگىزە بىلەدى.

اسىلى، بۋمىن ءوزىن يمپەريا قولدايدى ەكەن دەپ، اڭداۋسىز اياق باسۋدىڭ اپاتقا ۇرىندىرارىن مەيلىنشە ۇققان ساق جان. جىلنامالار جەتكىزگەن تاپشى دەرەكتەر وسىنى دالەلدەيدى. ول باتىس ۆەي سەكىلدى يمپەريانىڭ قولداۋىن پايدالانىپ قالايىن دەپ، تەلىلار سياقتى جانتالاسىپ، بىردەن اتقا قونبايدى. باتىس ۆەيدىڭ ەلشىسى كەتكەننەن كەيىن ولارعا ءوزىنىڭ ەلشىسىن جىبەرىپ، بار جاعدايدى ءوز ادامدارى ارقىلى تولىق ءبىلىپ الادى. كۇرەستە كومەكتەسەدى دەگەن يمپەرياسىنىڭ ءوز كومەگىنە ءزارۋ مۇشكىل ءحالىن كورەدى. ازاتتىق كۇرەسىندە تەك ءوز كۇشىنە عانا سۇيەنۋ كەرەكتىگىن، قازىرگى جاعدايىندا قىزدىرمانىڭ تىلىنە ەرىپ، قارسى شىققانمەنەن، داۋىرلەپ تۇرعان ءجىۋجانداردى جەڭۋگە شاماسى جەتپەيتىنىن تۇسىنەدى. سول سەبەپتى دە ول ەشكىم كۇتپەگەن ارەكەتكە بارىپ، جىۋجاندارعا قارسى جورىققا اتتانعان تەلى تايپالارىن قولداۋ ورنىنا، ولارعا توسىننان ءتيىسىپ، بۇكىل ەلىن ءوز قاراۋىنا قوسىپ الادى.

بۇل رەتتە «جىۋ كىتابى» (جىۋشۋ): «وسى كەزدە (546ج.) تەلىلار جىۋجاندارعا قارسى جازا جورىعىنا شىعادى. تۋمىن (بۋمىن) وزىنە قاراستى تايپالاردى باستاپ، ولارعا ورتا جولدا بۇيىردەن ءتيىسىپ، تالقانىن شىعارادى. ءسويتىپ 50 مىڭ تۇتىندىك بۇكىل ەلىن باعىندىرادى» دەگەن دەرەك بەرەدى.

وسىلايشا ەلىنە ەل قوسىپ، جاۋىنگەرلەر سانىن كوبەيتىپ، اسكەري قۋاتىن نىعايتىپ العاننان كەيىن بارىپ، ول جىۋجاندارعا قارسى شىعۋدىڭ ارەكەتىنە كوشەدى. وندا دا ءوزى بىردەن تيىسپەي، ءجىۋجانداردىڭ ءوزىن سوعىسۋعا ماجبۇرلەيدى. ءجىۋجان مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى اناگۇيگە قىزىن وزىنە ايەلدىككە بەرۋدى سۇراپ، ەلشىسىن جىبەرەدى. بۇل سول كەزدىڭ ديپلوماتياسىندا: «مەنىڭ ەندى سەنىمەن تەرەزەم تەڭ. مەنىمەن ساناسۋعا ءتيىستىسىڭ» دەگەندى بىلدىرەتىن ەدى. بۇعان، ارينە، اناگۇي كەلىسە المادى، تاس تالقان بولىپ اشۋلانىپ، بۋمىندى بالاعاتتاپ، «سەن مەنىڭ تەمىرشى قۇلىمسىڭ، بۇلاي ىستەۋگە قالاي باتىلىڭ بارادى» دەپ، ارنايى شاپقىنشىسىن جىبەرەدى.

بۋمىننىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى. ءداستۇر بويىنشا، ەندى ونىڭ قورلانعان جان ەسەبىندە نە ىستەيمىن دەسە دە ەركى بار، حالىقتىڭ تولىق قولداۋىنا يە بولادى. وسىنى قاپىسىز پايدالانعان بۋمىن وشپەندىلىكتى ودان ءارى ورشىتە ءتۇسۋ ءۇشىن اناگۇيدىڭ شاپقىنشىسىنىڭ باسىن الۋعا ءامىر بەرەدى. قاعان شاپقىنشىسىن ءولتىرۋ بۇل داعى سوعىس اشۋدىڭ ءبىر سىلتاۋى بولاتىن.

اقىرى في دي جىلناماسىنىڭ ءبىرىنشى جىلىنىڭ (552ج.) ءبىرىنشى ايىندا ءحۋاي حۋاننىڭ تەرىستىگىندەگى كەڭ جازىقتا ءجىۋجاندار مەن تۇرك اسكەرى شەشۋشى ايقاسقا شىقتى. وسى شايقاسقا جەتى جىل بويى قاپىسىز دايىندالعان بۋمىن اشۋدىڭ جەتەگىندە اسىعىس جينالعان ءجىۋجان اسكەرىنىڭ تاس تالقانىن شىعاردى. ويسىراي جەڭىلگەن اناگۇي ءوزىن ءوزى جارىپ ءولتىردى. ءسويتىپ بايتاق دالادا ءبىر جارىم عاسىر بويى دارا بيلىك جۇرگىزگەن ءجىۋجان قاعاندىعى قۇلادى. ونىڭ ورنىنا كەيىن ۇلى دالاعا بىرنەشە عاسىر بويى ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن اتاقتى تۇرك قاعاناتى ورنادى.

تۇرك ەلى جينالىپ، بۋمىندى اق كيىزگە كوتەرىپ، «ەل قاعانى» دەپ جاريالادى. ايەلىنە «ەل بىلگە قاتىن» دەگەن اتاق بەردى. بىراق بۋمىن قاعان ءوزى ورناتقان قاعاناتتىڭ داۋىرلەپ دۇركىرەگەنىن كورە المادى. 553 جىلدىڭ قوزى ايىندا ءوز اجالىنان قايتىس بولدى.

دەرەككوز: http://bit.ly/2iv4NqO

«The Qazaq Times»