اقش-تىڭ شەتەلدەگى اسكەري بازالارى جانە قازاقستان

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اقش-تىڭ اسكەري ىقپالى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە كەڭەيدى. اقش ەل ىشىندەگى جانە سىرتىنداعى اسكەري بازالاردى قوسقاندا جالپى سانى 5 مىڭنان استام اسكەري بازالاردى سالدى. قىرعي-قاباق  سوعىس اياقتالعاننان كەيىن، حالىقارالىق جاعدايلاردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، اقش ءوزىنىڭ اسكەري ستراتەگيالىق جوسپارلارىنا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. ەلدەگى وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ قارسىلىعىنا بايلانىستى ەلدىڭ شەتەلدەگى اسكەري بازالارىنىڭ سانى ايتارلىقتاي قىسقاردى. قازىرگى ۋاقىتتا  140-تان استام ەل مەن ايماقتا اقش-تىڭ 374 اسكەري ۇلكەن بازاسى بار. 300 مىڭ ادامعا دايىندالعان. ال، اقش-تىڭ ءوز ىشىندە 871 اسكەري بازا بار بولىپ، ونىڭ 242 تەڭىز ارمياسىنا ارنالعان، ال اۋە ارمياسىنىڭ اسكەري بازالارى - 384.

امەريكا قۇراما شتاتتارىندا اسكەري بازالارىن قۇرۋدا گەوگرافيالىق ورنالاسۋ، تابيعي جاعدايلاردى، وبەكتىلەردى جانە ساياسي جاعدايلاردى وزگە دە اسپەكتىلەردى تولىقتاي ەسكەرىلگەن دەۋگە بولادى. نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى رەتىندە اسكەري بازالاردىڭ بايلانىسى، قاتىناس-تاسىمالى تولىقتاي ەسكەرىلگەن. ەل ىشىندەگى بازالارىنىڭ قۋاتى باسىم بولىپ كەلەدى.

قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىڭ تەڭىز اسكەري بازالارىنىڭ ستراتەگيالىق سالماعى باسىم دەۋگە بولادى. تەڭىزدە ورنالاسقان اسكەري بازالارىن ايتار بولساق، الياسكا شىعاناعىندا، سولتۇستىك كورەياعا جاقىن تەڭىز الابىندا، يندونەزيا باتىس بۇعازى، سۋندا بۇعازى، مالاككا تەڭىز ايلاعى، وڭتۇستىك-شىعىس مەند بۇعازى (قىزىل تەڭىز), سولتۇستىك سۋەتس كانالى، جەرورتا تەڭىزى مەن اتلانت مۇحيتى اراسىنداعى گيبرالتار بۇعازى،  پارسى شىعاناعىنا كىرەتىن ورمۋز بۇعازى، فلوريدا شتاتىنىڭ سولتۇستىگىندەگى سۋ ايدىنى، افريكانىڭ وڭتۇستىك شەتىنەن تارتىپ سولتۇستىك امەريكاعا ۇلاساتىن سۋ جولىندا، گرەنلانديا – يسلانديا – ۇلىبريتانيا سۋ جولدارى قاتارلى جەرلەرگە ورنالاسقان.

ستراتەگيالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، اقش-تىڭ شەتەلدەگى اسكەري بازالارى ۇلكەن جاقتان 3 نەگىزگى ستراتەگيالىق ايماققا، 14 نەگىزگى ايماققا بولىنەدى. ءۇش ستراتەگيالىق ايماق:

• ەۋروپا، تاياۋ شىعىس جانە سولتۇستىك افريكا;
• ازيا، تىنىق مۇحيت پەن ءۇندى مۇحيتتارى;
• وڭتۇستىك-سولتۇستىك امەريكا.

اقش-تىڭ ورتا ازياداعى اسكەري بازالارى

بۇل ايماق قۇراما شتات ءۇشىن وزگە ايماقتاردان كورى ستراتەگيالىق ماڭىزدى باسىمدىق بەرىلمەگەن. تۇتاس ورتالىق-ازيا وڭىرىندە اقش اسكەرىنىڭ سانى 6 مىڭ ادام شاماسىندا دەلىنگەن. اتالعان ايماق ەۋرازيانىڭ ىشكى قۇرلىعىنا كىرەدى. رەسەيمەن ورتا-تاياۋ شىعىستى جالعاستىرادى. قىتاي مەن باتىستىڭ اراسىندا جاتىر. رەسەي مەن قىتاي تەرريتورياسىنا كوبىرەك جاقىن بولعاندىقتان دا، بۇل وڭىردە اقش-تىڭ اسكەري ارەكەتتەرى سالىستىرمالى تۇردە كوپ ەمەس. اۋعانستان سوعىسىنان كەيىن عانا اقش ورتا ازياعا تۇراقتى اسكەر ورنالاستىراتىن بولدى. قازىرگى كەزدە اۋعانستانعا كورشىلەس جاتقان 9 ەلدە 13 اسكەري بازا قۇردى. ونىڭ ىشىندە 4 اسكەري بازاسى ورتا ازيانىڭ وزىندە ورنالاستىرىلعان.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قىرعىزستان ماناس اسكەري بازاسىنان باس تارتىپ، اقش اسكەرلەرىن اتتاندىرىپ سالدى. قىرعىزستاندا 3000 اسكەر ورنالاستىرۋعا بولاتىن اسكەري بازا سالىنعان جانە ەلدىڭ ورتالىق قالاسىنا جاقىن بولدى. ستراتەگيالىق بومبالاۋشى ۇشاقتار مەن جاۋىنگەرلىك ۇشاقتاردى ورنالاستىرۋعا مۇمكىندىگى بولعان.

2000 جىلداردان بەرى قاراي اقش قازاقستاندا دا ءوزىنىڭ اۋە بازاسىن اشۋعا تىرىسىپ كەلگەن. الايدا، 2009 جىلى كوپ تالاستى بۇل تاقىرىپقا نۇكتە قويىلىپ، ەلىمىزدە اقش-تىڭ اسكەري بازاسى سالىنبايتىن بولعان. بۇعان تولىقتاي رەسەيدىڭ ىقپالىنىڭ بولعانى انىق جاعداي. بىزدەن گورى اقش اسكەري كۇشتەرى تاجىكستان مەن وزبەكستاندا كوبىرەك بەلسەندىلىك تانىتىپ كەلەدى.

جالپى اقش-تىڭ شەتەلدەردە 102 قۇرلىق ارميا بازاسى، 32 تەڭىز ارميا بازاسى، 9 تەڭىز ارمياسىنىڭ قۇرلىقتىق قوسىنىنا ارنالعان بازاسى، 50 اۋە ارمياسى بازاسى بار، بۇلارعا جىل سايىن بولىنەتىن اسكەري بيۋدجەتتەن 40 پايىزدان كوپ قارجى بولىنەدى.

“The Qazaq Times”