بولاشاق جەر الەم. فوتو: QuizDoo.

ءبىز الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلىپ جەتەتىن ءتۇرلى اقپاراتتارعا – الەۋمەتتىك شيەلەنىستى جاعدايلار، ۇلتارالىق، دىنارالىق قاقتىعىستار، جاراتىلىستىق اپاتتار،  حالىق سانىنىڭ ارتىپ بارا جاتۋى، كليماتتىڭ جىلىنۋى، يادرولىق سوعىس قاۋپى، مىنە، وسىنىڭ بارىنە باجايلاي قاراعانىمىزدا، ءبىراز ايماقتار مەن ەلدەردى بىلاي قويعاندا تۇتاس ادامزات قوعامىنا ورتاق قاتەرلەردىڭ تۋىنداپ وتىرعانىن انىق سەزەمىز.

جوعارىدا اتالعان جانە ودان وزگە دە سىن-قاتەرلەر باياۋ ءوسىپ، عاسىرىمىزدىڭ ورتاسىنا بارعاندا تۇتاس عالامدىق ەڭ اۋىر پروبلەماعا اينالاتىنىن بولجاۋعا بولادى. ەندى 30 جىلدان كەيىن نە بولادى؟ ارينە بۇل سۇراققا كەسىمدى جاۋاپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق ءبىزدىڭ قازىرگى جەتىپ وتىرعان عىلىم-تەحنيكا جەتىستىكتەرىمىز بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىسادى. ولاي بولسا عاسىرىمىزدىڭ ورتاسىندا بولاتىن اۋقىمدى داعدارىستار تۋرالى الەم اقپارات كوزدەرى نە ايتادى؟ بي-بي-ءسيدىڭ ساراپتاۋىنا ىلىنگەن ادامزات قوعامىنا تونەتىن بولاشاق قاتەرلەردىڭ باستىلارىنا توقتالا كەتەيىك:

عاسىر ورتاسىندا تۋى مۇمكىن الەۋەتتى داعدارىستار

ادامزات گەنىنىڭ موديفيكاتسياسى

قازىر گەنەتيكا سالاسىندا ادام دنق-سىن وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگياعا قاتىستى داۋ-داماي ءورشىپ تۇر. ياعني، ادام گەنىن قالاعانىنشا وزگەرتۋگە بولاتىن جاڭا تەحنولوگيانى قولداۋ نەمەسە قولداماۋ تۋرالى تالاس-تارتىس. ءبىراز عالىمدار بۇل تەحنولوگيا ارقىلى قاتەرلى ىسىك سەكىلدى اۋىرۋلاردى ەمدەۋگە بولادى دەپ قولداسا، تاعى بىرەۋلەرى بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە ادامنىڭ قۇرىپ جوعالۋىنا اپارىپ سوعادى دەپ قارسى تۇرادى.

ادام دنق-سىن وزگەرتۋ ءبىزدىڭ قوعامدا جاڭا قاتەرلەر الىپ كەلۋى مۇمكىن. بۇل بولاشاقتا ادامزات قوعامىندا جاراتىلىستىڭ تابيعي زاڭدارىنا قايشى كەرەعار دامۋ پروتسەسىن الىپ كەلۋى ىقتيمال دەيدى كوپ ساندى عالىمدار. بۇل بۇگىن جالپى حالىقتىق تالقىداعى ىقپالدى ماسەلە رەتىندە قارالماعانىمەن  ەندى 30 جىل وتكەندە ادام ينسانياتىنىڭ ەڭ باستى قايشىلىعىنا اينالىپ شىعا كەلۋى بەك مۇمكىن.

ادام دنق-سى. فوتو: Kintex.

ادامزات قوعامىنىڭ قارتتانۋى

پلانەتامىزداعى ادامداردىڭ سانى عانا ءوسىپ جاتقان جوق، جەر شارىنداعى ادامداردىڭ ۇزاق جاساۋ مولشەرى دە جىلدان جىلعا ۇزارىپ كەلەدى. 2100 جىلعا بارعاندا ءجۇز جاستان اساتىن ادامداردىڭ سانى الەمدە 50 ەسەگە دەيىن ارتادى دەپ كۇتىلۋدە. دالىرەك ايتقاندا بۇگىن الەمدە 100 جاستان ارتىق جاساعان 500 مىڭ ادام بار بولسا، ەندى 80 جىل وتكەننەن كەيىن 26 ملن ادامنان اسادى دەپ بولجانعان. ال، 65 جاستان اسقان قارتتار ەل حالقىنىڭ 14 پايىزىنان تومەن تۇراتىن مەملەكەتتەر جوق بولادى دەپ قارالادى.

ال، وسى جاسى ۇلعايعان قوعام مۇشەلەرى كەيبىر ەلدەردە قوعامنىڭ جاس جانە ورتا جاستاعى تۇلعالارىنا اۋىرتپالىقتار الىپ كەلۋى مۇمكىن. قازىر جاپونيادا جاسى ەگدەلەگەن ادامداردى قالاي كۇتىمگە الۋ جونىندە ارنايى دەپارتامەنت قۇرىلعان. كەيبىر عالىمداردىڭ كوزقاراسىندا، جاسى ۇلعايعان ادامداردىڭ سانى ارتۋى ادامزات قوعامىنىڭ پروبلەماسى بولا المايدى. سەبەبى، بۇل قۇبىلىستىڭ كەلىپ شىعۋى ادامزات قوعامىنداعى مەديتسينا، عىلىم-تەحنيكانىڭ دامۋىنان بولىپ وتىر. مىسالى بۇگىنگى كۇندە ۇزاق جاساعاندار ەڭ كوبى دامىعان، جوعارى عىلىم-تەحنيكا تولىقتاي جالپىلاسقان ەلدەردە بولىپ وتىر دەپ قارايدى. سوندىقتان ادامزاتتىڭ ۇزاق جاساۋ مولشەرى جوعارىلاعان سايىن ادامداردىڭ ەڭبەك قابىلەتتىلىك جاسى دا ارتا بەرەدى دەپ سانايدى.

بۇگىنگى كۇندە سالماعى قاتتى بىلىنبەگەن بۇل ماسەلە، بىرتىندەپ ءوسىپ، ەندى ءبىر 30 جىل وتكەندە كوپتەگەن ەلدىڭ شەشۋگە ءتيىستى باستى ماسەلەسىنە اينالادى دەگەن بولجامنىڭ دا ىقتيمالدىعىن جوققا شىعارۋعا كەلمەيدى. قازاقستان قوعامىندا دا اتا-اناسىن كۇتۋدەن باس تارتقان جاستار سانى جىلدان جىلعا كوبەيمەسە ازايىپ كەتكەن جوق. بۇل ءتىپتى ءبىزدىڭ قوعامدا قارتتار سانىنىڭ ارتىپ كەتپەي تۇرعان كەزدىڭ وزىندە دە بولىپ وتىرعان جاعداي. بىرتە-بىرتە حالىق تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋىنا ىلەسە، ەلىمىزدەگى قارتتاردىڭ ۇلەس سالماعى ارتار بولسا، قوعامدىق مورال، ەتيكا تالاپتارىنا قانشالىقتى سۇيەسەكتە، ءبارىبىر الەۋمەت بولىپ شەشۋگە ءتيىستى ءىس بولىپ شىعا كەلۋى ىقتيمال. بىلايشا ايتقاندا، 2050 جىلدارعا بارعاندا بۇگىنگى جاستار وسى قوعامنىڭ اۋىرتپالىعى بولىپ قالۋى مۇمكىن.

عايىپ بولىپ كەتۋى مۇمكىن قالالار

عالامشارىمىزداعى مۇحيتتاردىڭ بىرتىندەپ كوتەرىلۋى كەيبىر الىپ قالالاردىڭ جوق بولىپ كەتۋىنە الىپ كەلۋى مۇمكىن. بۇل ارينە كليماتتىڭ جىلىنۋىنان كەلىپ شىعاتىن پروبلەما. بۇل ءۇشىن ءبىر عانا ءماياميدى مىسال ەتسەك تە جەتەدى.

كليماتتىق وزگەرىستەر مەن اۋا-رايىنىڭ توقتاۋسىز بۇزىلۋلارى كەيبىر قالالارداعى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنا وزگەرىس اكەلۋى مۇمكىن. ەندى ءبىر 20-30 جىلدا الەمدەگى تەڭىز جاعاسىنداعى قالالاردىڭ ءبىرازى، اۆتوكولىكتەردىڭ ورنىنا قايىقتاردى ىستەتۋى مۇمكىن دەپ بولجانادى. ءبىرىنشى قاباتى بيىك، سۋ ۇستىنە ارنالعان وزگەشە ديزاينداعى عيماراتتار بوي كوتەرىپ جاتسا تاڭ قالماڭىز.

دەگەنمەن، ونىڭ ءبارى دە ۋاقىتتىق شارالار. توقتاۋسىز تەڭىز سۋلارى كوتەرىلسە، ادامزات الىپ تەڭىز-مۇحيتقا كەيبىر قالالارىن تاستاپ بەرىپ، كەرى شەگىنۋى مۇمكىن. ەگەر كليماتتىڭ وزگەرىسى ماسسالىق ميگراتسياعا الىپ كەلسە، وندا ەلدەرمەن ەلدەر، حالىق پەن حالىق اراسىندا ۇلكەن قاقتىعىستار بولارى داۋسىز.

سۋ باسقان قالالار. فوتو:Scuba Diver Life.

الەۋمەتتىك مەديالاردىڭ ەۆاليۋتسياسى

عالامتوردىڭ دامۋى ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە كوپتەگەن قولايلىلىقتار الىپ كەلگەنى راس. دەگەنمەن ونىڭ استارىندا ادامزات قوعامىنا ۇلكەن قاتەرلەر جاسىرىنىپ تۇرعانى دا انىق. بۇگىنگى كۇندە الەۋمەتتىك جەلىلەر – فب، ۆك، ينستاگرام، تۆيتتەر تاعى باسقا، ءومىرىمىزدىڭ اجىراماس ءبىر بولەگىنە اينالىپ بارادى. 2050 جىلعا بارعاندا بۇدان دا دامىعان تۇرلەرى ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا ارالاساتىنى شىن. ولاي بولسا 2050 جىلعا بارعاندا الەۋمەتتىك جەلىلەر قانداي سيپات الادى؟ ولار ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قانداي قورقىنىشتار الىپ كەلۋى مۇمكىن؟

فوتو: ThoughtCo.

ەڭ اۋەلى ادامدار جەكە ءومىر ءسۇرۋ بوستاندىعىنان ماقۇرىم قالادى. بۇگىننىڭ وزىندە ءسىز باسقان-تۇرعان بارلىق قادامدارىڭىزدى، كوڭىل-كۇيىڭىزدى، تۋعان-تۋىسقاندار ورتاسىن جانە ءومىرىڭىزدىڭ جاڭالىقتارىن ءوز قولىڭىزبەن الەۋمەتتىك جەلىگە تىركەپ ، ءوزىڭىزدىڭ جەكە بوستاندىقتارىڭىزدى عالامتورعا بايلاپ بەرىپ وتىرسىز. ءبىر جاعىنان الىپ قارايتىن بولساق، اشىق تا ەركىن، كوپ سالالارى، الۋان بوياۋلى ءومىر ءسۇرىپ وتىرسىز. وسى ءبىر سۇيكىمدى اتاۋلاردىڭ استارىنا جاسىرىنعان ءبىر ءتۇرلى قورقىنىش بىرەۋگە كورىنسە، ەندى بىرەۋلەرگە كورىنە بەرمەيدى. قازىر الەۋمەتتىك جەلىگە تىركەلگەن كەز-كەلگەن ادام تۋرالى مالىمەت تابۋ قيىن ەمەس. ءبىز وسىلاي الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءوز ءومىرىمىزدى، جەكە بوستاندىعىمىزدى، بەلگىسىز ءبىر جۇيەگە تىركەپ بەرىپ وتىرمىز. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن سۇراق جانە قورقىنىش!

الەۋمەتتىك جەلىلەردەن شىن-جالعانى بەلگىسىز اقپاراتتار ءسىزدى كۇن سايىن وزىنە قىزىقتىرىپ كەلەدى. ول ءسىزدىڭ ءداستۇرلى تانىمىڭىزعا، دۇنيەتانىمىمىزعا توقتاۋسىز شابۋىل جاساپ جاتىر. ايلاپ، جىلداپ بەرىلگەن وسى كەرەكتى-كەرەكسىز اقپاراتتار ادامزاتتىڭ باياندى دامۋىنا قانشالىقتى پايدالى ەكەنى تۋرالى وي جۇگىرتۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىر عانا فب-نىڭ پايدا بولعانىنا 13 جىل ۋاقىت ءوتىپتى. الداعى 30 جىلدا ءبىز قانداي الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ قاتەرىنە جولىعامىز، كىم بىلەدى؟

گەوساياساتتاعى جاڭا وزگەرىستەر

وسى ءبىر جىلدىڭ وزىندە ءبىز ونداعان جىلدان بەرى ساراپتالىپ جەتكەن گەوساياسي بايلانىستاردىڭ وڭاي ىدىراپ كەتكەنىن انىق كورە الدىق. الەمنىڭ ساياسي تۇراقتىلىعى الداعى 30 جىلدىڭ ەڭ ۇلكەن سۇراعى بولىپ قالدى. ءبىز بىرنەشەۋىن اتاپ كورەيىك.

يادرولىق سوعىس قاۋپى بارعان سايىن ارتۋدا. فوتو: Daily Express.

  • ورتا-شىعىس، تاياۋ-شىعىستاعى توقتاۋسىز سوعىس الاپاتتارى;
  • سولتۇستىك كورەيانىڭ تىنباي جەتىلدىرىپ جاتقان يادرولىق باعدارلاماسى جانە بالليستيكالىق زىمىراندارى;
  • شەكارالاردان ميلليونداپ قاشىپ ءوتىپ جاتقان بوسقىندار;
  • دىنارالىق قاقتىعىستار;
  • 40 جىل ۇيىسۋعا بەتتەگەن ەۋروپا وداعىنىڭ داعدارىسى دا الەمدى از ويعا سالعان جوق;
  • دەرجاۆالار اراسىنداعى  اسكەري كۇش باسەكەلەرىنىڭ جيىلەۋى.... ايتا بەرسەك جەتىپ جاتىر.

ەڭ قورقىنىشتىسى قازىر الەم ەلدەرى اراسىندا ديپلوماتيالىق قاتىناستار سولعىنداپ، اسكەري كۇش، ەكونوميكالىق قۋاتىنا قاراي سىيلاسۋ، سىبايلاسۋ بارعان سايىن كۇشەيىپ كەلەدى.

كولىك-تاسىمال قاۋىپسىزدىگى

بارعان سايىن كۇشەيگەن ۋربانيزاتسياعا قاراماستان، كولىك تاسىمالىنىڭ دامىعان، جىلدا جاڭارعان قۇرالدارىنا قاراماستان كولىكتەر سانى بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك كولىكتەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى جاسالىپ، يگىلىككە اسىپ جاتسا دا، الداعى 20-30 جىلدا كولىك سانىنىڭ ارتۋى كوپتەگەن ەلدىڭ قيىنشىلىعىنا اينالادى.

كولىك قاتىناس قاۋىپسىزدىگى بارعان سايىن قيىنداۋدا. فوتو: Medium.

ءتىپتى قازىر جۇرگىزۋشىنى قاجەت ەتپەيتىن قاتىناس كولىكتەرى جاسالىپ شىعارىلسا دا، جەكە كولىكتەر سانى ادامزاتتىڭ سانىنىڭ كوبەيۋىمەن بىردەي ارتىپ كەلەدى. قىتاي، ءۇندىستان سەكىلدى حالىق سانى ەرەكشە كوپ بولعان ەلدەردە كولىك كەپتەلىسى، الداعى ون جىلدىڭ وزىندە-اق ۇلكەن ماسەلە بولىپ شىعا كەلەدى. قازىردىڭ وزىندە قىتايدا 300 شاقىرىمعا سوزىلعان كولىك كەپتەلىستەرى ەشكىمدى تاڭقالدىرا المايتىن بولدى.

تابيعي رەسۋرستاردىڭ سارقىلىپ بارا جاتۋى

دامىعان تەحنولوگيالىق قۇرالداردى جاساۋعا قاجەتتى رەسۋرستار بارعان سايىن ازايىپ بارادى. جەر قىرتىسىنداعى كەيبىر سيرەك مەتاللدار مولشەرى ادام تاڭقالارلىق تەزدىكپەن ازايىپ جاتىر. ايتالىق، قىتايدا سيرەك كەزدەسەتىن قازبا بايلىقتىڭ 90 پايىزى قازىلىپ بولعان. ەندى 20 جىلدان كەيىن قىتايدا قوسالقى-بولشەكتەر وندىرەتىن قازبا بايلىق سارقىلىپ بىتەدى دەلىنىپ وتىر.

بۇل ايتىلعاندار عاسىرىمىزدىڭ ورتاسىندا ءبىزدىڭ قوعامدا بەلەڭ الۋى مۇمكىن دەگەن ماسەلەلەردىڭ تىلگە ىلىنگەن از بولەگى. ءبىز دامۋ بارىسىندا ءوزىمىزدىڭ الدىمىزدان اينالىپ شىعاتىن بۋمەرانگ سەكىلدى تالاي-تالاي قاتەلىكتەردى قولىمىزدان جاسادىق. تابيعاتقا جاسالعان قياناتتىڭ ءوزى قازىر شەكتەۋ شەگىنەن شىعىپ بارادى. بۇل كۇندە دامىعان ەلدەردىڭ عىلىمي تالقى كەڭەستەرىندە وزگە عالامشاردى مەكەندەۋ ءسوزى كوبىرەك ايتىلىپ ءجۇر. دەسەك تە، ءبىزدىڭ "دامىدى" دەپ جۇرگەن عىلىم-تەحنيكامىزدىڭ قۋاتى وزگە ءبىر عالامشاردى مەكەن ەتىپ، قونىس اۋدارۋعا قابىلەتتى بولا قويعان جوق. ال ول دەڭگەيگە جەتكەنشە، ءبىز ءوز ءۇيىمىزدىڭ ۇلكەن اپاتقا ۇشىراۋىن كورەمىز بە، كىم ءبىلسىن. سوندىقتان، بۇل اتالعان ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ويلانۋ بارلىق ادام بالاسىنىڭ مىندەتى.

“The Qazaq Times”