تۇرىك پەن ورىس وداعىنان نە قايىر؟

تۇركيانىڭ باتىستان بەت بۇرىپ، ايماقتاعى ەلدەرمەن – اراب ەلدەرى، تۇركى ەلدەرىمەن جانە رەسەي، يران، كاۆكاز وڭىرىمەن بولعان قارىم قاتىناسىن نىعايتىپ جاتقانىن بايقايمىز. بۇعان ناتو مەن تۇركيا اراسىنداعى سەنىمسىزدىك تە سەبەپ بولدى. ءسۇريا، يراك، ليۆيا قاتارلى تۇركياعا كورشىلەس جانە تاياۋ جاتقان ەلدەردەگى تۇراقسىزدىق، اتالعان ەلدەردە دايش، پكك قاتارلى تەررورلىق ۇيىمداردىڭ جەتىلىپ شىعۋى، تۇركيانىڭ شەكارا جانە اۋە قورعانىس قۋاتىن ارتتىرۋعا يتەرمەلەدى.

تۇركيانىڭ ناتو-عا «وكپەلى» بولاتىن ءبىر سەبەبى – ءسۇريا داعدارىسى كەزىندە زىمىران قاۋپىندە قالعان ناتو-عا مۇشە تۇرىك ەلىن، اتالعان ۇيىم لايىقتى دارەجەدە قورعامادى دەپ قارايتىنى. تۇركيا جاقتىڭ ايتۋىنشا، ناتو-نىڭ  زىمىران قورعانىس جۇيەلەرى تۇركياعا كەشىكتىرىپ اكەلىنگەن. سونىمەن بىرگە، تۇرىكتەردىڭ يتاليا مەن يسپانياعا دا وكپەسى قارا قازانداي. ولاردى قاجەتتى ۋاقىتتا زىمىران باتارەيالارىن شىعارىپ الىپ كەتتى دەپ جازعىرادى. پكك-PYD-YPG قارۋلى توپتارىندا ناتو مۇشەلەرىندە وندىرىلگەن اۋىر جانە جەڭىل تۇردەگى قارۋلار بار بولىپ، تۇركيانىڭ قورعانىس قۋاتىنا سىن تۋدىرىپ وتىر. ناتو قارۋ-جاراق ءوندىرۋشى ورىندارىندا جاسالعان جارىلعىشتاردىڭ ستامبۋلداعى جارىلىستا قولدانىلۋىن العا تارتقان تۇركيا بۇل ۇلكەن ۇيىمعا دەگەن دوستىق پەيىلىنەن اينىپ شىقتى.

اسكەري قورعانىس سالاسىندا عانا ەمەس، ەل ءىشى-سىرتىنىڭ ساياسي الاڭدارىندا تۇركيا باتىستان شەتتەتىلىپ قالىپ قويدى. 2016 جىلعى 15 شىلدە وقيعاسىندا باتىس ەلدەرى ەردوعان بيلىگىن جاقتاعاندى بىلاي قويىپ، بيلىكتىڭ ازاماتتاردى قۋدالاۋى مەن جازالاۋىن "ادام قۇقىقتارىن بۇزۋشىلىق" دەپ ايىپتادى. وسىنىڭ ءبارى ەردوعان ۇكىمەتىن باتىس ەلدەرىنەن بەت بۇرىپ، ايماقتاعى وزىنە جاقىن ەلدەرمەن، رەسەيمەن، تۇركى جانە اراب ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىقتى جاقسارتۋعا يتەرمەلەدى. اسىرەسە، قورعانىس سالاسىندا رەسەيمەن ىنتىماقتاستىق قاتىناسىن بارىنشا ارتتىردى.

رەسەيدىڭ S-400 قورعانىس جۇيەسىن ساتىپ الۋ جوسپارى ونىڭ ناتو-داعى وداقتاستارىنىڭ قارسىلىعىن تۋعىزدى. ءتىپتى باتىس تاراپتان قاتاڭ سىن، سوگىس پەن ەسكەرتۋلەر قارشا بورادى. ناتو مۇشەلەرى رەسەي   S-400 قورعانىس جۇيەسى وداققا مۇشە ەلدەردىڭ قورعانىس قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەدى دەگەندى العا تارتتى. ال، تۇرىك ەلىنىڭ قورعانىس سالاسىنداعى ماماندار جۇرگىزگەن ساراپتاۋلار بۇل جۇيەنىڭ ناتو قاۋىپسىزدىگىنە قايشىلىعى جوق ەكەنىن دالەلدەپ كورسەتۋگە تىرىستى. ءبارى بىردەي بۇل تەكسەرۋ قورىتىندىلارى ناتو-نىڭ قاباعىن جادىراتا العان جوق.

رەسەيدىڭ s-400 قورعانىس جۇيەلەرى. فوتو: Fighter Sweep.

شىن مانىسىندە ورىس پەن تۇرىك وداقتاستىعى دا ۇزاق باياندى بولادى دەپ سەنۋ قيىن. تۇركيا شىعىس پەن باتىس تۇيىسكەن تۇسىندا تۇرعاندىقتان ونىڭ ەكونوميكاسى، گەوساياسي تۇراقتىلىعى باتىستان ءبىر جولا قول ۇزۋگە جىبەرمەيدى. ال، تۇركياعا كورشى ەلدەردەن تونەتىن قاۋىپ الدىندا رەسەي ونىڭ مۇددەلەس سەرىكتەسى دەۋگە بولادى. بۇل ءبىر مۇددەگە قۇرىلعان وداقتاستىقتىڭ مەرزىمى ورتا جانە تاياۋ-شىعىستاعى جاعدايعا تىكەلەي بايلانىستى. تۇركيانىڭ باستى ماقساتى اۋە قورعانىس سالاسىندا رەسەي مەن قىتاي قورعانىس تەحنيكالارىنا ۋاقىتشا باعىنىشتى بولا تۇرىپ، ءوز ەلىنىڭ اسكەري ونەركاسىبىن جوعارى ورەگە كوتەرۋ. سول ارقىلى ءوزىن-ءوزى اۋە جانە زىمىران قورعانىس سالاسىندا قامتاماسىز ەتۋ جاعدايىنا جەتكەندە، قىتاي مەن رەسەيدىڭ قورعانىس جۇيەلەرىنەن باس تارتاتىنى انىق.

دەسە دە، ۇزاق بولاشاقتان العاندا جانە تاياۋ، ورتا-شىعىستاعى اۋمالى-توكپەلىلىك پەن دەرجاۆالاردىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىن الىپ قاراعاندا تۇركيانىڭ وقشاۋلانىپ قالۋى دا بەك مۇمكىن. ليۆيا نەمەسە ءسۇريا سەكىلدى ءبىر ىلىك تاۋىپ، تالان-تاراجىعا تۇسىرۋگە دايىن تۇراتىن باتىس الىپتارى تۇرىك جۇرتىن قانشالىقتى باعالايدى، ول ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە.

تۇرك ەلدەرى. فوتو: Quora.

ناتو-دان بولەك اقش-پەن ىنتىماقتاستىقتى جاقسارتۋ ءۇشىن قۇلشىنعان ەردوعاننىڭ ەڭبەگى مەن ءۇمىتى دە ەش كەتتى. ال، ونىڭ وڭتۇستىگىندەگى اراب ەلدەرىنىڭ ءوزى الا شاپقىن ابىگەر، ءوز ىشىندە ءىرىپ وتىر. وسىنداي كەزدەردە جاقىننىڭ جانى اشىماسا، جاتتىڭ كومەگى قايىرلى بولماس. الايدا، تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى مەن اسكەري قۋاتى ناتو، رەسەي، قىتايعا قاراعاندا كوپ قاۋقارسىز. دەگەنمەن، تۇركى ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسى مەن قورعانىس قۋاتىن قاتار ءارى جەدەل دامىتۋ ارقىلى، تۇركى دۇنيەسىنىڭ ەكونوميكا، قاۋىپسىزدىك ىنتىماقتاستىق ۇيمىن جاساقتاۋ، ءبىر انادولى جۇرتىنا عانا ەمەس، تۇركى تەكتەس قاي-قايسى ەلدىڭ دە ۇزاق ءارى ستراتەگيالىق جوسپارىنا كىرۋى ءتيىس.

“The Qazaq Times”