قىتاي قازاقتارىنىڭ جاعدايى كۇن وتكەن سايىن قيىنداپ بارادى

قازاقستان گەوگرافيا جاعىنان قىتايدىڭ ەۋروپاعا شىعاتىن جالعىز سەنىمدى كوپىرى، ءارى ەش كەدەرگىسىز كەلەتىن ەنەرگيا كوزى. مۇنى انىق بىلگەن قىتاي ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قازاقستان بيلىگىمەن ءجيى-ءجيى باس قوسىپ ماڭىزدى دا مازمۇندى جينالىستار وتكىزىپ، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك جوبا جوسپارلارىنا وزىنشە كومەك بەرگەن سىڭاي تانىتىپ ءجۇر. وسىلايشا جان سالا جاقىنداي ءتۇسىپ، جىبىرلاپ  جىلجىپ كەلەدى.

قىتاي اقپارات كوزدەرى كوبىنەسە «دۇنيەدەگى ەڭ سەنىمدى ارىپتەسىمىز، دوسىمىز – قازاقستان» - دەپ، جار سالادى. الايدا وسى جەردە «قىتايلار شىنىندا دا قازاق ۇلتىن جاقسى كورە مە، شىنىمەن جاناشىرلىق ىستەي مە؟» دەگەن  زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى قازىرگى ۋاقىتتا قىتايدا بولىپ جاتقان جايسىز جاعدايلار مەن قۇبىلمالى قۇيتۇرقىلىقتار، جاڭادان شىعارىپ جاتقان «قيسىنسىز ەرەجە-تارتىپتەر» بۇل سۇراققا تەك قانا «جوق» دەپ جاۋاپ بەرە الادى.

قىتايدا جالپى شىڭجاڭ ولكەسى جەر كولەمىنىڭ جارتىسىنا جۋىق بولىگىن ءۇستايتىن «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى» بار. مۇندا ۇزىن سانى  4 قالا، 24 اۋدان 150-گە تارتا اۋىلدىڭ بارىنە دەرلىك قازاقتار ءجيى قونىستانعان. 1 ملن 600 مىڭ قازاق نەگىزىنەن وسى وبلىستا تۇرادى. ءبىز بىلەتىن قىتاي 2000 جىلعا دەيىن وسى قازاقتارعا ەرەكشە ءۇڭىلىپ، قۇرمەت-كوزقاراسپەن قاراپ ءتىس-تىرناعىن اسا باتىرا قويماعان ەدى. ءتىپتى سول قازاقتاردىڭ قازاقستانعا ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعۋىنا، تۋىسشىلاۋىنا، وقۋىنا،  كوشىپ-قونۋىنا ەش كەدەرگى جاساماعان بولاتىن.

الايدا 2000 جىلداردان باستاپ 1000-عا تارتا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر، اياقاستىنان بىردەن قىتاي ءتىلدى مەكتەپتەرگە قوسىلىپ جىبەرىلدى. وسى وسقىرىنعان وداعاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قىتاي ەلىندە، ءوز «انا ءتىلىن» بىلمەيتىن، ۇلتتىق سەزىمنەن جۇرداي، ءدۇر مىنەزدى، ءدۇبارا ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. بۇرىن قازاقشا ءىس-قاعازدارمەن جۇرەتىن ۇكىمەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەردى تۇگەل دەرلىك قىتاي تىلىنە اۋىستىردى. وسىنىڭ سالدارىنان، قازىرگى تاڭدا، ءتىپتى قازاقي بولمىستان وزگەشەلەنىپ كەتكەنى سونداي، ءوز بالاسىن ءوز انا تىلىندە سويلەتە الماي، اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى ورتاق تىلدىك، وتباسىلىق تاربيە، ءتارتىپ بۇزىلا باستادى. وسىنى كورگەن ءار قازاق كەلەر ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ، «ۇلت بولىپ قالاما، قالماي ما؟ » دەگەن قورقىنىش بويىن بيلەدى.

سوندىقتان اتتىڭ باسىن ەلگە بۇرعان قانداستارىمىز كوبەيدى، ارينە ولار جان باعۋ ءۇشىن ەمەس، ۇرپاعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەلدى جانە كەلگىسى كەلەدى. ال قازاقستان ۇكىمەتى دە وسىعان دەيىن دە شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزعا، ىستىق قۇشاعىن ىقىلاسپەن جايىپ، قۋانا  قارسى الىپ، مەملەكەت بويىنشا ءتيىستى زاڭ- ەرەجەلەر  شىعارىپ، باعدارلاما جاساپ، قانداستارىمىزعا ءتۇرلى  تيىمدىلىكتەر جاساپ جاتىر.

بىزدە وسى  قازاق ەلىنىڭ ءبىر ازاماتى رەتىندە، پرەزيدەنتتىڭ ساياساتىن قولداپ، «شەتتەگى قازاقتىڭ وتانىنا ورالۋىنا تەك مەملەكەت قانا اينالىسادى» - دەمەي، ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋدى ءجون كوردىك. وسىنداعى ۇلتجاندى ءبىراز ازاماتتار مەن ازاماتشالار بىرىگىپ، قانداستارىمىزدى ەلگە شاقىرۋ ماقساتىندا قىتايداعى  4 قالا، 24 اۋدان بويىنشا، WeChat  اقپاراتتىق جەلىسى ارقىلى توپ قۇرىپ، قانداستارىمىزعا قازاقستاننىڭ قازىرگى دامۋ جاعدايىن، جەر-سۋ جاعدايىن تانىستىرىپ،  سولتۇستىك ايماقتارداعى 7 وبلىس بويىنشا جەر جاعدايى، كاسىپپەن اينالىسۋ، مال باعۋ، ەگىن سالۋ ت.ب. اقپاراتتاردى ۇزبەي بەرىپ، ولاردى ەلىمىزگە كەلىپ ەڭبەك ەتۋگە ۇگىت جۇرگىزىپ كەلەمىز. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن قانداستارىمىز ەلگە كوشىپ كەلۋگە دايىندالىپ، كەيبىرى ۇيلەرىن ساتىپ، جۇگىن بۋىپ-ءتۇيىپ، اتتىڭ باسىن اتاجۇرتقا تارتۋدى جوسپارلاپ، تاس-ءتۇيىن دايىن بولعان ەدى.

وكىنىشكە وراي، وسى جىلدىڭ باسىنان بەرى قىتايدىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى شۇعىل تۇردە  زاڭسىزدىقتارعا كوشتى، ياعني وسى قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا ەركىن كوشىپ كەلۋىنە اشىقتان اشىق قارسى ءىس-قيمىلدار جاسادى جانە قازىرگە دەيىن جاساپ كەلەدى، اتاپ ايتار بولساق، ولار تومەندەگى بىرنەشە زاڭسىز تىيىمدار ەدى:

1. قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ قولدارىندا زاڭدى تولقۇجاتتارىن ەش سەبەپسىز جيىپ الىپ، قايتارىپ بەرمەي نەمەسە وتباسىنداعى ءبىر مۇشەسىنە (بالاسىنا نە ايەلىنە) تولقۇجات بەرمەي، ولاردىڭ قازاقستانعا وتباسىمەن تولىق كەلۋىنە تىيىم سالىپ وتىر;
2. قازاقستانعا كوشىپ كەلۋ ءۇشىن تولقۇجاتقا جاڭادان ءوتىنىش بەرگەن وتباسىنا تولقۇجات جاساماي نەمەسە وتباسىنداعى ءبىر مۇشەسىنە (بالاسى نە ايەلىنە) جاساماي، سول ارقىلى تۇتاس ءبىر وتباسىن ءجىپسىز بايلاپ وتىر;
3. قحر دا 30-40 جىل قىزمەت ەتىپ، زەينەتكە شىققان سوڭ، بالا-شاعاسىن ەرتىپ، زاڭدى تۇردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كوشىپ كەلگەن زەينەتكەرلەردى قىتايعا قايتادان شاقىرىپ الىپ، ولاردىڭ قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋىنا رۇقسات بەرمەي، وتباسىنان ايىرىپ، تەك قحر-دا تۇرۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. ەگەردە ولار قحر عا بارماسا جانە قر ازاماتتىعىن قابىلداسا، ولاردى «زەينەتاقىلارىڭدى توقتاتامىز» دەپ قورقىتىپ وتىر. (قحر 1985 جىلعى زاڭىندا، شەتەل ازاماتتىعىن العان زەينەتكەرلەردىڭ زەينەت اقىسىن توقتاتپاۋ تۋرالى انىق جازىلعان);
4. قىتايداعى قانداستارىمىز، ۇرپاعىن ساقتاۋ ءۇشىن، بالالارىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بالاباقشالارىندا، مەكتەپتەرىندە، جوعارى-وقۋ ورىندارىنا وقىتىپ جاتىر. ال قىتاي ۇكىمەتى وسى وقۋشىلاردى ەش سەبەپسىز شاقىرتىپ، قازاقستانعا وقىتۋعا تيىم سالدى، ەگەر وسى وقۋشىلار بارماسا، ول جاقتاعى اكە-شەشەسىنە، تۋىس-تۋعانىنا ەرەكشە قىسىم جاساپ، قورقىتۋدا;
5. قحر-نىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى، قازاقستان ازاماتتىعىن العان قانداستارىمىزعا، قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى ازاماتتارىمەن تەڭ دارەجەدە قاراماي، ولارعا قىتايدا تۋىلعانى ءۇشىن، «توپتىق ۆيزا»، «ەلەكتروندى ۆيزا» تۇرلەرىن بەرمەي وتىر;
6. قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن العان قانداستارىمىزدى قحر جەرگىلىكتى ۇكىمەتى شاقىرتىپ الىپ، ولارعا ءوزى تۇرعان ورىننان تىركەۋىن ءوشىرۋىن تالاپ ەتىپ، وسى ارقىلى كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدى جاپپاي قىتايعا شاقىرىپ، ءتۇرلى تەكسەرۋدەن، كوپتەگەن ورگانداردان رۇقسات سۇراتىپ، ولاردى قيناۋدا، ال زاڭ بويىنشا بۇل تىركەۋدەن ءوشىرۋ، قازاقستانداعى قحر كونسۋلىنىڭ جۇمىسى.
7. قحر-داعى قانداستارىمىزعا ءتۇرلى ۇرەي تۋدىراتىن، اۋىزشا زاڭدار جاساپ، ولارعا قازاقستانداعى تۋىس-تۋعاندارىمەن بايلانىس ورناتپاۋعا، Wechat, WhatsApp سياقتى بايلانىس قۇرالدارىنداعى توپتاردان شىعۋعا ماجبۇرلەپ، ۇلتتىق مەرەكەلەر مەن قۇتتىقتاۋعا تىيىم سالىپ، وسى ماسەلەلەر بويىنشا جاپپاي سۇراققا الىنۋدا;
8. WeChat الەۋمەتتىك جەلىسىندە قازاقستانداعى تۋىستارمەن حابار الىسىپ، اڭگىمەلەسكەنى جانە بۇرىن قازاقستانعا بارىپ كەلگەنى ءۇشىن، 2017 جىلدىڭ 4 ماۋسىم كۇنى قحر شۇار ۇكىمەتى جينالىس اشىپ، «ەكىبەتكەيلەرمەن كۇرەسۋ» دەگەن قاۋلى قابىلداپ، ولاردى جاپپاي تەكسەرىپ، سۇراققا الىپ، «ساياسي ۇيرەنۋ» دەگەن اتپەن، ارنايى ورىندارعا الىپ كەتىپ، 1 ايدان 1 جىلعا دەيىن قاماپ جاتىر، وسى «ساياسي ۇيرەنۋ»-گە بارعان ازاماتتار ەندىگى جەردە «سوتتالعان ادام» رەتىندە ەسەپكە الىنىپ، ولارعا شەتەلگە شىعۋعا تىيىم سالىنادى;
9. ءتىپتى قازاقستاندى 26 تىيىم سالىنعان، قاۋىپتى مەملەكەتتەر تىزىمىنە ەنگىزىپ، قازاقستانعا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن قانداستارىمىزى سۇراققا الىپ، «ساياسي ۇيرەنۋ»-گە الىپ كەتىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى شىڭجاڭ ۇكىمەتى جەر-جەردەن جاپپاي اشىق تۇرمەلەر سالۋدا;
10. قىتايداعى قر تولقۇجات-ۆيزا قىزمەت ورتالىعىندا، تەك كوشىپ كەلەتىندەرگە ارنايى كوشى-قون ۆيزاسىنىڭ كەزەكسىز بەرىلمەۋىنە بايلانىستى، ولار كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ۆيزالارىن اشىپ، كوشىپ كەلە الماي وتىر;
11. قحر جەرگىلىكتى وكىمەتى، ازاماتتاردىڭ شەتەلگە سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا شىقپاۋىن قاماتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ولاردى جاپپاي پارتياعا وتۋگە ماجبۇرلەپ، سول ارقىلى پارتياعا وتكەندەر، شەتەلگە شىعۋعا بولمايتىنىن زاڭمەن ەسكەرتىپ جاتىر;
12. قحر وسى ۋاقىتقا دەيىن، الەمدىك 4 ۇلكەن ءدىندى، سونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىن مويىنداپ، ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ دىنگە سەنۋ ەركىندىگى تۋرالى زاڭ قابىلداپ، ولاردىڭ يسلام قاعيدالارىمەن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا، مەرەكە-مەيرام وتكىزۋىنە، مەشىت سالۋىنا، ناماز وقۋىنا زاڭمەن رۇقسات بەرگەن. بىراق وسى سوڭعى بىرنەشە اي ىشىندە ءومىر بويى وسى مەشىتتە مەملەكەت جاعىنان بەلگىلەنگەن يمامداردى جاپپاي تۇرمەگە الىپ، الدىن «تۇمەدە ءوز-وزىنە قول سالدى»- دەپ (ەكى يمام), مۇردەسىن تەكسەرۋگە بەرگىزبەي، كۇشتەپ تەز جەرلەتكەن. ال ءار مەشىتتە ادەتتەگىدەي ناماز وقيتىن اتا-اجەلەرىمىزگە دەيىن  قاتاڭ سۇراققا الىپ، ورازادا ورازا ۇستاماۋعا بۇيرىق بەرگەن، تۇندە ۇيلەردى ارالاپ، شامى جانعانداردى «سارەسى ءىشتىڭ»  دەپ تۇرمەگە الىپ كەتكەن.

وسىلايشا جوعارىداعى زاڭسىزدىقتار ەلىمىزگە كەلۋگە دايىن بولىپ وتىرعان قانداستارىمىزدى ءجىپسىز بايلاپ، ءتۇرلى ۇرەي مەن قورقىنىشقا تولى ءومىر وتكىزۋگە ماجبۇرلەۋدە. ال بۇل زاڭسىزدىقتار قىتاي زاڭىنا دا حالقارالىق زاڭدارعا دا قايشى ەكەنىن بارشاعا ايان.

قىدىرالى ورازۇلى

“The Qazaq Times”