ورىستىڭ بەس سولداتىن جالعىز ۇرىپ جىققان قازاق

بۇل مەنىڭ ومىرىمدەگى ۇمتىلماس وقيعالاردىڭ ءبىرى. ويتكەنى، مەن سول جولى نامىسىمدى قورعاپ، ەرلىك دەگەن ۇعىمنىڭ جاي ءسوز رەتىندە ەمەس، شىنايى ارەكەت تۇرىندە عانا ىسكە اساتىنىن سەزىنگەن ەدىم. سونىمەن وقيعا بىلاي بولدى.

ءتورتىنشى رازەزدەگى كەزىمىز. ۆەسنادا تۇراتىن ساپار دەگەن جول ماستەرى شىلدەحانا جاساپ، وعان ءبىزدى دە شاقىرعان. «قۋانىشتى بولىسسەڭ كوبەيەدى» دەپ، ءبىز دە ءسابيدىڭ ءومىر ەسىگىن اشقان اق تىلەۋىنە بارماقشى بولدىق. الايدا، رازەزدى يەن تاستاپ كەتۋگە بولمايدى. ونىڭ امالىن دا تاپتىق. قاراجىڭعىلدان كەيىن بىزگە جاقىن تۇراتىن ءۇشىنشى رازەزدە جۇمىس ىستەيتىن ولگا گاربۋزوۆا دەگەن قىزدان ورنىمىزعا كەلىپ قاراي تۇرۋدى ايتتىق. ول كەلىستى. ونىڭ رازەزىندە كيم دەگەن كورەي جىگىت قالاتىن بولدى.

سونىمەن، ءبىز شىلدەحاناعا جول جوندەۋشىلەردىڭ ماشيناسىمەن كەتتىك. ۆەسناعا دەيىنگى ارالىق ون ەكى شاقىرىم بولاتىن. شىلدەحاناعا ءبىراز ادام جينالعان ەكەن. جالعىز ءۇي بولعان سوڭ زەرىگىپ، ءىشىڭ پىسادى عوي. جينالعان دوس-جاران، تانىس-بىلىستەرمەن جۇزدەسىپ، گۇل جايناعان داستارقان باسىندا ءماز-مەيرام بولىپ قالدىق. ءان ايتىلىپ، بي بيلەنىپ، ولەڭ وقىلىپ دەگەندەي وتىرىس قىزىپ جاتقان. ءبىر كەزدە ەڭگەزەردەي-ەڭگەزەردەي بەس حوحول سارباز كىرىپ كەلدى. قاستارىندا شالا قازاقشا، شالا ورىسشا سويلەيتىن ءبىر پروپورششيك بار ەكەن. قۋانىش ۇستىنە كەلگەن ادامعا ەشكىم «كەت» دەمەيتىنى بەلگىلى. ءبارىمىز قارسى الىپ، ورتامىزدى تولتىرعان قوناقتارعا قۋانىپ جاتىرمىز. ولار دا جايعاسىپ وتىردى. مەنىڭ دە اسكەردەن كەلگەنىمە كوپ بولماعان كەز. ساربازداردى كورگەندە جاقىن دوستارىما كەزىككەندەي كوڭىلىم كوتەرىلىپ، ولارعا شىن پەيىلىممەن قۇرمەت بىلدىرۋگە كىرىستىم. قانشا دەگەنمەن «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەگەندەي، ولاردىڭ جايىنان حابارىم بار، اسكەري ءومىردى ءوزىم دە باستان وتكىزگەن اداممىن عوي. سول ءۇشىن دە ولارعا جاقسى نيەتىمدى تانىتىپ قويعىم كەلگەن ەدى. وزدەرىمەن اشىق-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، حال-جايلارىن سۇرادىم. الدارىنا تاماق قويعىزىپ، اراق-شاراپتان قۇيعىزىپ دەگەندەي، ءىلتيپاتىمدى اياعان جوقپىن. سىي-قۇرمەتكە بولەنىپ، شاقىرىلماعان قوناق بولسا دا، ەشتەڭەدەن كەندە بولماعان ولار ءبىراز وتىردى دا كەتىپ قالدى.

سولداتتار كەتكەن سوڭ، كوپ وتپەي ءبىز دە قايتاتىن بولدىق. رازەزگە دەيىن باسقا ءبىر جول جوندەۋشىلەردىڭ كولىگى جەتكىزىپ سالدى. توي مەن قۋانىشقا شاشىلعان قازاقتىڭ دارحاندىعى مەن جومارتتىعىندا شەك بار ما، قايتاردا ءۇي يەلەرى سارقىت ءارى «ولگا قىزعا دا الا بارىڭدار» دەپ، پىسكەن ەت، بىرەر بوتەلكە اراق سالىپ جىبەردى.

ۇيىمىزگە ەندى جەتىپ، شىلدەحانانى وزىمىزشە جالعاستىرماق بولدىق. كۇلان داستارحان جازىپ، اكەلگەن ەتتى تۋراپ، ولگاعا شاراپتان قۇيىپ، وتىرا بەرگەنىمىز سول ەدى، سىرتتا گۇجىلدەگەن ماشينانىڭ داۋسى شىقتى. «بۇل كىم بولدى» ەكەن دەگەنشە باعاناعى التى سارباز ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلگەنى. سويتسەك، ولاردىڭ ولگامەن بۇرىننان تانىستىعى بار ەكەن.  قىزدى ءۇشىنشى رازەزگە بارىپ ىزدەيدى، وسىندا كەتتى دەگەن سوڭ بەرى قاراي تەلەفون شالىپتى. ولگا ءتورتىنشى رازەزدە ەكەنىن ايتقان سوڭ ىزدەپ كەلۋدى ءجون كورىپتى. «ءبىر كورگەن –تانىس، ەكى كورگەن – ءبىلىس» دەمەكشى، باعانا ءبىر جەردە باس قوسىپ، شىلدەحانا قىزىعىن ورتاق بولىسكەن ساربازداردى ىقىلاسپەن قارسى الدىم. ونىڭ ۇستىنە ولار باسقا ۇيگە ەمەس، مەنىڭ ءوز ۇيىمە كەلىپ وتىرعان سوڭ قالاي بوتەن نيەت تانىتۋعا، باسقاشا وي ويلاۋعا بولادى؟ جىگى-جاپار بولىپ، تاعى دا كۇتتىم. مەنىڭ ىڭعىلىما قاراي كۇلان دا «زىر» جۇگىرىپ، اس-تاماعىن دايارلاپ، شايىن قۇيىپ ءجۇر. ءتىپتى، ەت ازدىق ەتكەن سوڭ، جۇمىرتقا دا قۋىردى ءتۇننىڭ ورتاسىندا.

دۋ-دۋ اڭگىمەمەن وتىرىپ، اكەلگەن اراقتى ىشتىك. ساربازداردىڭ دا جولعا العاندارى بار ەكەن. توست سويلەپ، ولارعا دەنساۋلىق، جاقسىلىق تىلەدىك. كوڭىلىمدە ەشتەڭە جوق، سولار رازى بولسىن، قوناق قوي دەپ اعىمنان جارىلىپ ءجۇرمىن. ساربازدار ءبىراز ماسايىپ قالدى. شالىقتاپ سويلەپ، ءبىر-بىرىنە ەسە بەرمەي دۇرىلدەپ وتىر. وزدەرى بەتپاق دالاداعى اسكەري بولىمگە كەلىپ، قىزمەت وتەپ جاتقان ساربازدار ەكەن. شەتىنەن دەنەلى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي دەۋگە بولاتىن الپامساداي جىگىتتەر. بىراق، مەن اڭقىلداعان سايىن ولاردىڭ ارام نيەتىن جاسىرىپ وتىرعانىن قايدان بىلەيىن؟ ءتۇن ورتاسىنان اۋعاندا ولار قايتپاقشى بولدى جانە ءۇشىنشى رازەزگە ولگانى الا كەتەمىز دەدى. مەن ول قىزعا راحمەتىمدى ايتىپ، ساربازدارمەن بىرگە شىعارىپ سالۋعا ىڭعايلاندىم. الايدا، «جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى» دەمەكشى، مەنىڭ قۇرمەتتەپ جۇرگەنىمە قاراپ ولار قورقىپ وتىر نە بولماسا قولىنان تۇك كەلمەيتىن بىرەۋ دەپ ويلاسا كەرەك. ءبىر كەزدە ساربازداردىڭ ىشىندەگى كوزى تۇزداي، مۇرنى قوڭقايعان جالپاق سارى بىرەۋى تەڭسەلە تۇرىپ:  «برات، ءبىز مىنا قىزبەن بىرگە سەنىڭ ايەلىڭدى دە الا كەتەيىك، ەرتەڭگە دەيىن بىزبەن بىرگە بولسىن» دەمەسى بار ما؟! اۋزىنان اراق ءيىسى مۇڭكىپ، كوزى كىلكىرەيە قارايدى. قاپەلىمدە اۋزىما ءسوز تۇسپەي قالدى. شىن مانىندە، ول جەردە سويلەۋدىڭ دە قاجەتى جوق بولاتىن. دەرەۋ «سەلك» ەتىپ، ەسىمدى جيدىم. باسىمنان تومەن باقايىما قاراي قۇلديلاعان قانىم، تامىرلارىمدى كەرنەي اعىپ، دەنەمدى توق سوققانداي سەلكىلدەتىپ سالا بەرگەنىن عانا سەزىندىم. مۇمكىن، سول قان كوزىمە دە قۇيىلىپ، الگى ساربازدان باسقا ەشتەڭەنى كورسەتپەي قالسا كەرەك. «تارس» ەتكەن دىبىستى عانا ەستىدىم. جاڭاعى جالپاق سارى شەكەدەن تيگەن جۇدىرىعىمنىڭ سوققىسىنان كەسكەن تەرەكتەي «گۇرس» ەتتى دە، باسى پەشتىڭ اۋزىنا ءبىر-اق كىردى. بويىمدى ءبىر شەكسىز كۇش كەرنەپ، قانىم قايتا باسىما شاپشىپ بارادى. ەكىنشىسى سەكىرە بەرگەندە كەۋدەدەن تەپكەنىمدى بىلەمىن. ول رەلەيكانىڭ ەسىگىن بۇزا-مۇزا سونىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى دە، قىبىرسىز قالدى. ادام قاتتى اشۋدا شيىرشىق اتىپ، ناجاعايداي تەز، قابىلانداي قايراتتى، جولبارىستاي ايباتتى بولىپ كەتەتىن سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە قايناعان نامىس تا بويدى كەرنەپ العان. قالعاندارى ەستەرىن جيىپ بولعانشا، ەكەۋىن ىركەس-تىركەس ۇرىپ جىقتىم. بىرەۋى ورىندىقتىڭ ۇستىنە شالقالاي بارىپ قۇلادى دا، باسى ەدەنگە سوعىلدى، ەكىنشىسىن قابىرعادان تەۋىپ ەدىم، بۇكتەتىلىپ ول قالدى.

ءۇيدىڭ ءىشى اپىر-توپىر بولدى. ۇستەل قيراپ، ىدىس-اياق جەرگە شاشىلدى. كۇلان مەن ولگا ويباي سالىپ ءجۇر. وسىنىڭ ءبارى قاس-قاعىم ۋاقىتتا عانا بولعانداي اسەر ەتتى ماعان. بەسىنشى سارباز تۇرا قاشتى، ارتىنان قۋا شىعىپ ەدىم، ماشيناعا وتىرىپ ۇلگەرىپتى. قاشىپ قۇتىلماق بولىپ، كولىگىن شەگىندىردى دە، ەسى شىعىپ قايتا الدىعا قاراي ءجۇردى. باسپالداقتا تۇرعان مەن باسقا جاققا سەكىرىپ ۇلگەردىم. ول ماشينانى توقتاتا الماعان كۇيى ۆەروندانى سوعىپ، بىت-شىت قىلدى. كولىك تە توقتادى، ءوزى دە كابيناعا، الدە رۋلگە باسى سوعىلىپ، ەسىنەن تانىپ سونىڭ ىشىندە قالدى. ال، التىنشىسى، الگى پروپورششيكتى تاپپاي قالدىم، قايدا زىتىپ جوعالعانى بەلگىسىز.

ۇيگە قايتا كىردىم. جاڭاعىلاردىڭ اۋزى-مۇرنىنان، باسىنان اققان قان ەدەندى ايعىزداپ تاستاپتى. اسىمدى ءىشىپ، اياعىمدى تەپكەن تەكسىزدەرگە اشۋىم ءالى تارقار ەمەس. «سيىر سيپاعاندى، جامان سىيلاعاندى بىلمەيدى» دەگەن وسى شىعار. الىنەن اسىپ، ادامشىلىقتان شىققاندار سولاي ءوز ارامدىقتارىنا وزدەرى كومىلىپ، ءبارى ەستەرىنەن تانىپ جاتىر.

كوپ وتپەي ءبىر اسكەري تىكۇشاق جەتىپ كەلدى، اينالانىڭ شوپتەرىن جاپىرىپ، شاڭىن بۇرقىراتقان تىكۇشاق قوندى دا، اۆتوماتتارىن سەرت ۇستاعان ون بەس شاقتى سارباز ءۇيدى قورشاپ الدى. توبەلەس باستالىپ كەتكەندە كۇلان دەرەۋ تەلەفون سوعىپ، اسكەري پوليتسياعا، قاراجىڭعىلداعى اكەيلەرگە تەلەفون سوعىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ىلە-شالا «ۋرال» موتوتسيكلگە ءمىنىپ، تولەۋحان اكەي جەتتى. بۇرىنعىنىڭ جورىققا اتتانعان باتىرلارىنداي قاباعىنان قار جاۋىپ، جۇزىنەن قاھار شاشادى. بەلىنە وق قاپشىق بايلاپ، ارقاسىنا ايقىش-ۇيقىش ەكى مىلتىقتى اسىنىپ، اياعىنا ۇزىن قونىشتى سارباز ەتىگىن كيىپ العان اكەم، العى شەپكە بەت العان اتاقتى بارلاۋشىداي ايباتتى ەكەن. الايدا، جاڭاعى بۇزىق نيەتتى ساربازداردىڭ ءبارى جۋساپ جاتقان.

تىكۇشاقپەن كەلگەن اسكەريلەر دەرەۋ ساربازداردى تۇرعىزىپ، شەتىنەن كىسەندەپ الدى. سويتسەك، ولار اسكەري بولىمنەن قاشىپ جۇرگەندەر ەكەن. قارۋلارى دا بار بولىپ شىقتى. ونى ماشينانىڭ كۋزوۆىندا قالدىرىپتى. «جالعىز ادام نە قىلار دەيسىڭ، قولمەن-اق ۇرىپ جىعامىز» دەگەن جىمىسقى ويلارى بولسا كەرەك. الايدا، ول دامەلەرى جۇزەگە اسپاي، وزدەرى ولىمنەن ارەڭ قالدى. ال ەگەر، قۇرالدارىنا جەتسە، مەنى اتىپ تاستاۋى دا مۇمكىن ەدى. قۇداي ساقتاپ، ولاردىڭ قارۋلارىن الۋعا مۇرسالارى كەلمەي قالدى.

سوققى تيگەن ساربازداردىڭ جاراقاتتارى اۋىر بولىپتى. بىرەۋىنىڭ باسى پەشتىڭ اۋزىنا كىرگەندە قۇيقاسىن تەمىر ءتىلىپتى، ەكىنشى بىرەۋىنىڭ قابىرعاسى، تاعى ءبىرىنىڭ جاعى سىنعان ەكەن. بۇنى كورگەن كوماندير «مىنا جالعىز ادامنان قالاي تاياق جەپ جۇرسىڭدەر» دەپ سۇرايدى ولاردان. سۇمىرەيىپ، ءجۇزى كۇيگەن قارا بەت ساربازداردان ءۇن شىقسىن، جەردەن ءۇن شىقسىن. سوسىن، كوماندير ماعان كەلىپ: «مىنالاردى نەمەن ۇردىڭىز؟» دەدى. «نەمەن ۇرۋشى ەدىم، ارينە، قولمەن سوقتىم» دەدىم. بىراق ول مەنى باسقا قارۋمەن ۇردى دەگەن بولۋ كەرەك، سەنگىسى كەلمەي: «مۇمكىن ەمەس» دەدى، باسىن شايقاپ. مەنىڭ ولاردى تالدىرىپ تاستاعانىمدى كورىپ تۇرسا دا، سەنىمسىزدىك تانىتىپ، مەنى كوزگە ىلمەي تۇرعان كومانديرسىماققا اشۋىم كەلدى. «مۇمكىن ەمەس بولسا، كەلىڭىز بەرى، ۇرىپ كورسەتەيىن» دەپ جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ ەدىم: «كەرەك ەمەس، قالجىڭ عوي مەنىكى» دەپ، – وتىرىك كۇلگەن بولىپ تايىپ تۇردى. بىراق مەن الگى ارام نيەت ساربازداردىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان جوقپىن. قازاقتا «تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر» دەگەن ادەمى ناقىل بار. ونسىز دا قىلمىستارى ءۇشىن جازاسىن العان ساربازدار ەكى جىلدان سوتتالىپ كەتە باردى. ال، ەرتەڭىندە اسكەريلەر كەلىپ، ءۇيدىڭ پەشى مەن قيراعان مۇلىكتەردى جانە ۆەروندانى قانتتاي قىلىپ جوندەپ بەردى. ءبىز سول وقيعادان كەيىن دە جاڭاعى ۇيىمىزدە ەكى جىل تۇرىپ، رازەزدە ءوز جۇمىسىمىزدى الاڭسىز جالعاستىردىق.

سول وقيعا ەسىمە تۇسسە باتىرلىق، ەرلىك دەگەن قاسيەتتەردى تۋلاعان نامىس، جان جارىڭا قورعان بولا ءبىلۋ دەگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىم، ومىرلىك قوساعىڭا دەگەن ادالدىق پەن سۇيىسپەنشىلىك تۋدىراتىنىنا كوزىم جەتتى. قانداي قاۋىپتەن بولسا دا تايسالماي، نامىسى ءۇشىن وت پەن سۋدان تايىنبايتىن، جان جارى ءۇشىن جاۋىمەن ايانباي ايقاساتىن ازامات كەرەك كەزدە وتانى ءۇشىن دە جان بەرە الادى. ال، جاقسىلىق جاراسپاعان ساربازدار وزدەرى تىلەپ العان ارامدىقتارىنا وزدەرى جولىقتى. مەن ولارعا اق نيەتپەن، اق داستارقانىمدى، اق ءدامىمدى ارناپ وتىرسام، ولار قارا نيەتىن جاسىرىپ، قاسكويلىگىن سايلاپ وتىرىپتى. ولار تۋرالى مەن باسقا ەشتەڭە ايتقىم كەلمەيدى، تەك ولاردى «ءدام اتتى» دەر ەدىم.

كينولاردان نە ءتۇرلى ەرلىك، باتىرلىق جاساعان ادامدار تۋرالى كورسەتىپ جاتادى. ارينە، ولار ويدان شىعارىلدى دەگەنمەن، ءتۇپ نەگىزىندە ناقتىلى ومىردەگى شىندىق بار. مىنە، سول شىنايى بولعان وقيعالاردىڭ ءبىرى مەنىڭ باسىمنان وسىلاي ءوتىپ ەدى. كينونىڭ اتى كينو. «رەمبو» ءفيلمىن بىلەتىن بولارسىزدار، شىن مانىندە وندا باستى كەيىپكەر بولىپ ويناعان «باتىردىڭ» باسىنا وسىنداي جاعداي تۇسسە قايتەر ەدى؟! باتىرلىق، ەرلىك تەك مايداندا، سىن ساعاتتا سىنالادى. بالكىم، مەنىڭ ورنىمدا قورقاقتاۋ باسقا ادام بولسا، باس ساۋعالاپ قاشىپ كەتۋى دە مۇمكىن عوي. ايدالادا، ەڭگەزەردەي التى ساربازعا قارسى كەلىپ، ولاردى سوققىعا جىعۋ ەرلىكتى تۋ ەتكەن، نامىستى جىر ەتكەن بابالاردىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، اتىنا كىر كەلتىرمەۋ دەپ ويلايمىن. بۇل بۇگىنگى ۇرپاققا، جانۇياسىن، جان جارىن، وشاعىن دۇشپاننان قورعاۋعا باۋليتىن ونەگەلى ءىس دەسەم، ماقتانعان دا، ارتىق ايتقان دا بولماسپىن. سەبەبى، ولار قاۋىپتى جاۋ ەدى، تىكۇشاقپەن سۋىق قارۋلانعان ساربازداردىڭ كەلىپ، ءۇيدى قورشاپ الۋى دا ولاردىڭ قارسى شابۋىلعا شىعۋىنان ساقتانعانى بولاتىن. ارنايى دايىندالعان اسكەري ءبولىمنىڭ ساربازدارى دا قاتتى قاۋىپتەنىپ، ولارعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەن. وسىنداي قاتەرلى جاۋدى اللا جار بولىپ، اتا-بابا ارۋاعى قولداپ، بەتىن قايتاردىم. جالعىزبىن دەپ جاسىعان جوقپىن، ولار كوپ ەكەن، كۇشتى ەكەن دەپ قورىقپادىم، سونىڭ ارقاسىندا ءوز وتباسىمنىڭ ابىرويىن ساقتاپ، قازاق ۇلى دەگەن اتىما دا كىر كەلتىرگەن جوقپىن.

كەيىپكەرىمىزدىڭ وسىلاي باستالاتىن اڭگىمەسى عالامتوردا بۇرىن ءبىر رەت جاريالانىپ ەدى. قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن ەرلىك وقيعاسىن كوپ نازارىنا قايتا ۇسىندىق.

(وقيعا قاراعاندى وبلىسى، سارىشاعان وڭىرىندە وتكەن-رەداكتسيا)

كەندەي احمەتوۆتىڭ «مەرەيلى وتباسى» عۇمىرباياندىق كىتابىنان.

"The Qazaq Times"