ناعيما بايتەنوۆا: قوعامنىڭ دامۋىنا عىلىم-تەحنيكا دا، ءدىن دە وزىندىك ۇلەس قوسا الادى

ەلىمىزدە عانا ەمەس، الەمدە دە ءدىن ماسەلەسىنە دەگەن قوعام نازارى ارتا تۇسۋدە. ءدىن مەن مەملەكەت ارا قاتىناسى تۋراسىندا بىزگە تياناقتى تۇعىردىڭ كەرەك بولاتىنى تاعى بار. توڭىرەگىمىزدە سەنىم قايشىلىعىنان ىرگەسى ىدىراپ جاتقان ەلدەردەن ساباق الا وتىرىپ، قوعامداعى دىنگە دەگەن تانىم مەن ۇستانىمدى ايقىنداي تۇسۋىمىزگە تۋرا كەلىپ وتىر. وسى اتالعان ماسەلەلەر توڭىرەگىندە فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ناعيما بايتەنوۆامەن وتكىزگەن سۇحباتىمىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز.

ناعيما جاۋلىبايقىزى، ەلىمىزدە ءدىن ماسەلەسى بارعان سايىن وزەكتىلەنە تۇسۋدە. ەل ءىشى-سىرتىندا تۋىلىپ جاتقان ىستەرگە قاراي وتىرىپ، زايىرلى مەملەكەت رەتىندە ءدىن تۋرالى ۇستانىمىمىزدى ناقتىلاي تۇسۋگە تۋرا كەلگەن سەكىلدى. ايتالىق، ۇزاق بولاشاقتان الىپ قاراعاندا قازاقستان ءۇشىن زايىرلىلىقتىڭ قانداي ۇلگىسى ءتيىمدى؟

- سۇراق وتە ورىندى. شىنىندا دا سوڭعى جىلدارى، ناقتىلى ايتاتىن بولساق، حح عاسىردىڭ اياعى مەن ححI عاسىردىڭ باسى ءدىننىڭ تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس الەمدىك دەڭگەيدەگى قوعامدىق بولمىستىڭ بارلىق سالالارىنا اسەر ەتەتىن مىقتى گەوساياسي فاكتورعا اينالىپ وتىرعانى ەشبىر كۇمان تۋدىرمايدى. بۇگىنگى كۇنى الەمدە ءدىننىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى قىزمەت ەتۋ ايماعىنان تىس شىعۋى، ونىڭ قوعامنىڭ تەك رۋحاني ءومىرىنىڭ شەشۋشى فاكتورى عانا ەمەس، ىشكى جانە سىرتقى  ساياساتقا، مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە، ەكونوميكا مەن قارجى سالالارىنا بەلسەندى تۇردە ارالاسۋى زايىرلىلىق ماسەلەسىنە، ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسى ماسەلەسىندە بەلگىلى ءبىر قيىندىقتار تۋدىرىپ وتىرعانى جانە بولاشاقتا دا جاڭا ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋىنا تالاي سەبەپشى بولاتىندىعىن بولجاۋعا بولادى. ورتا عاسىردا ەۆروپادا ءدىننىڭ قوعامداعى ەرەكشە رولىنە بايلانىستى، ونىڭ توتاليترالىق سيپات الۋىنا، مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ، جالپى قوعامنىڭ ەركىن دامۋىنا تەجەۋشى كۇش رەتىندە بولۋى سول كەزدەگى ەۆروپانى ستاگناتسيالىق پروتسەستەرگە الىپ كەلۋگە سەبەپشى بولدى. ەۆروپادا قالىپتاسقان بۇل جاعداي اياقتاپ كەلگەندە ءدىننىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتىنىڭ اۋماعىن شەكتەۋگە، ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋگە، ياعني سەكۋلياريزاتسيا پروتسەسىنىڭ ورىن الۋىنا الىپ كەلدى. قازىرگى پوستسەكۋليارلى قوعامدا سەكۋلياريزاتسيا پروتسەسىمەن قاتار دەسەكۋلياريزاتسيا پروتسەسى ورىن الۋدا، ياعني، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي دىندەر جاڭعىرىپ قوعامنىڭ بارلىق دەرلىك سالالارىنا اسەرى كۇشەيىپ وتىر. ايتا كەتۋ كەرەك، بىزدە سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن سەكۋلياريزاتسيا پروتسەسىن، جالپى زايىرلىقتى بىرجاقتى ءتۇسىنىپ كەلدى، ياعني كوبىنەسە اتەيستىك تۇرعىدان، دىننەن باس تارتۋ، ءدىندى مۇلدە جويۋ دەگەن ۇستانىمعا دەيىن باردى. نەگىزى زايىرلىلىق بۇل ەڭ الدىمەن باتىستىق قۇبىلىس بولعاندىقتان ونى ۇلگى رەتىندە الىپ قاراساق، وندا زايىرلىلىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. وتە جالپى تۇردە الاتىن بولساق، كەيبىر ەلدەردە ءبىر ءدىندى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى رەتىندە زاڭ جۇزىندە بەكىتىپ وعان باسىمدىق بەرسە (مىسالى، ۇلىبريتانيادا), ونى “كونسترۋكتيۆتى زايىرلىلىق” دەپ اتاسا، باسقا باتىس ەلدەرىندە بارلىق دىندەرگە بىردەي̆ قۇقىق بەرىلگەن (مىسالى، اقش). سسسر-دەگى زايىرلىلىقتى اتەيستىك دەپ، ال اقش-تاعى زاي̆ىرلىق “ينديففەرەنتتى (نەمقۇراي̆لى) زايىرلىلىق دەپ انىقتالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە زايىرلىلىقتى بىرجاقتى اتەيستىك تۇرعىدان تۇسىنۋدەن باس تارتىپ، ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسى كوپسالالى بولىپ كەلە جاتقانىن كورۋگە بولادى.

ارينە، كەز كەلگەن ءوزىن زايىرلى دەپ ەسەپتەيتىن مەملەكەت زايىرلىلىقتىڭ نەگىزگى ۇستانىمىنا ارقا سۇيەيدى، ياعني مەملەكەت پەن ءدىن ءبىرىنىڭ ىسىنە ءبىرى ارالاسپايدى. بۇل دەگەنىمىز، مەملەكەتتىڭ ءدىننىڭ ىشكى ىستەرىنە، ونىڭ ىلىمدىك، سالت جورالار ماسەلەسىنە ارالاسپايدى، ەگەر ولاردىڭ قىزمەتى قوعامدىق، مەملەكەتتىك زاڭدارعا قايشى كەلمەسە، ءدىن دە وزىنە ءتيىستى قىزمەتى شەڭبەرىنەن شىقپاۋى كەرەك، مەملەكەت ىسىنە ارالاسپاۋى قاجەت. زايىرلىلىق دەگەنىمىز ءدىندى جويۋ، قۇرتۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى، ونىڭ وزىنە ءتيىستى قوعامداعى قىزمەتى اۋماعىنان تىس شىقپاۋ دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقستان دا زايىرلىلىقتىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن ۇستانا وتىرىپ ءبىز ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ تابىلاتىن دىندەردىڭ رۋحاني پوتەنتسيالىن، مۇمكىندىكتەرىن، ياعني قوعامنىڭ رۋحاني ءومىرىن جەتىلدىرۋدەگى مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك جولدارىن ويلاستىرۋ قاجەت.

– قوعام دامي كەلە ەلىمىزدە دىننەن مۇلدە بەيتاراپ زايىرلىلىقتىڭ ۇلگىسى قالىپتاسۋى مۇمكىن بە؟

- كەزىندە سەكۋلياريزاتسيا پاراديگماسىنا بايلانىستى قالىپتاسقان، كەڭ تاراعان ستەرەوتيپتەردىڭ ءبىرى بولاشاقتا قوعامنىڭ، جالپى ادامزات وركەنيەتىنىڭ، مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ءدىن بىرتىندەپ وزدىگىنەن جويىلادى دەگەن جانە دىنگە قاراڭعى، ءبىلىمسىز ادامدار بارادى دەگەن كوزقاراستار كەڭ ەتەك جايعان بولاتىن. سوڭعى جىلدارى بولىپ جاتقان تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بۇل ەكى قاعيدانىڭ دا شىندىققا ەشبىر جاناسپايتىنىن كورسەتتى. قازىرگى كەزەڭدە،  ححI عاسىردىڭ باستاۋىندا دىندەردىڭ جاڭعىرىپ قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىنا بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. دىندەردىڭ جاڭعىرۋى ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، قازىرگى كەزەڭنىڭ، ياعني پوستسەكۋليارلى قوعامنىڭ نەگىزگى ءبىر ەرەكشەلىگى – ول ەڭ الدىمەن، جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ قاۋلاپ وسۋىمەن، ءداستۇرلى دىندەرگە قاراعاندا بەلسەندىلىگىمەن سيپاتتالاتىنىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. دىندەر جاڭا تاريحي جاعدايلارعا بەيىمدەلىپ، تابيعاتى، قوعامداعى الەۋمەتتىك قىزمەتى كەيبىر جاعدايلاردا تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعاندىعىن، ءتىپتى كەيبىر جاعدايدا بىرجاقتى ءدىن دەپ انىقتاما بەرۋگە دە بەلگىلى ءبىر قيىندىقتار تۋعىزاتىنىن بايقاۋعا بولادى. مىسالى، نەوپروتەستانتتىق باعىتتاعى جانە دە باسقا جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتى كوپ جاعدايدا كوممەرتسيالىق سيپاتتا بولسا (رون حابباردتىڭ “بايىعىڭ كەلسە سەكتا قۇر” دەگەن ۇستانىمىن نەگىزگە الۋ، نەمەسە اقش-تا كەڭ تاراعان “رىنوك رەليگيوزنىح ۋسلۋگ- ءدىني قىزمەت كورسەتۋ نارىعى”), يسلاميستىك اعىمداردىڭ قىزمەتى نەگىزىنەن ساياسي سيپاتتا بولادى. بۇگىنگى كۇنى ءدىننىڭ جاڭعىرۋى، ونىڭ قىزمەتىنىڭ سان سالالى بولۋى ءبىزدىڭ ەلدە دىننەن مۇلدە بەيتاراپ زايىرلىلىقتىڭ ۇلگىسى قالىپتاسۋى مۇمكىن بە دەگەن سۇراققا بىرجاقتى جاۋاپ بەرۋ ارينە قيىن، دەگەنمەن كەزىندە سەكۋلياريزاتسيا ءىلىمىن نەگىزدەگەن باتىستىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ءوزى باس تارتىپ بۇگىنگى كۇنى قوعامداعى ءدىننىڭ ءرولىنىڭ ارتىپ جاڭا سيپاتقا يە بولعاندىعىن مويىنداپ وتىرعاندىعىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك شىعار. ءبىزدىڭ تاريحتا ونداي كەزەڭدى باستان وتكىزگەن بولاتىنبىز، ياعني دىننەن مۇلدە بەيتاراپ زايىرلىلىقتىڭ ۇلگىسى ول اتەيستىك قوعام. ءبىز وتە ديناميكالىق، جىلدام وزگەرىستەر زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، بولاشاقتا زايىرلىلىقتىڭ جاڭا ءبىر تۇرلەرى قالىپتاسىپ جاتسا وعان دا تاڭ قالماس ەدىك.

– ءدىنتانۋشى تۇرعىسىنان ءدىننىڭ قوعامدى تاربيەلەۋدەگى ماڭىزى قانشالىقتى دەر ەدىڭىز؟

- ءدىنتانۋشى ءارى وسى قوعامنىڭ ازاماتى رەتىندە ايتار ەدىم، ءبىز ءالى دە بولسا، ءدىننىڭ مۇمكىندىكتەرىن، ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى دىندەردىڭ، ارينە مەن ەڭ الدىمەن ءبىز ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ تابىلاتىن يسلامداعى حانافي مازحابى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن، قوعامنىڭ رۋحاني جاعىن جەتىلدىرۋدە، قاۋىمدى، ەڭ الدىمەن جاستاردى رۋحاني، ادەپتىلىك تۇرعىسىنان تاربيەلەۋدە تولىققاندى قولدانىس تاپتى دەپ ايتا المايمىز. بۇل ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى دا بار، بۇگىنگى كۇنى دىندەردىڭ ءوزى دە، ەڭ الدىمەن، جاڭا ءدىني ۇيىمدار، وزدەرىنىڭ تابيعاتىنان، وزدەرىنە تيەسىلى قىزمەتىنەن اۋىتقىپ مۇلدە باسقا ىستەرمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندەرىنە كۋا بولىپ ءجۇرمىز، ونىڭ كەيبىر كورىنىستەرىن جوعارىدا اتاپ وتكەن بولاتىنبىز. ءدىن وزىنە تيەسىلى ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانسا، قوعام، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تابارى ءسوزسىز، سەبەبى قوعامنىڭ رۋحاني ءومىرىن قالىپتاستىرىپ جەتىلدىرۋدە ءدىننىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى زور ەكەندىگىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ ونىڭ پوتەنتسيالىن ءتيىمدى پايدالاۋعا ۇيرەنۋىمىز قاجەت.

–  جاقىنعى 30-40 جىلدا ءدىننىڭ ادامزات قوعامىنداعى ماڭىزى وزگەرىستەرگە ۇشىراۋى مۇمكىن بە؟

- ءبىز تۇبەگەيلى وزگەرىستەر زامانىندا، ءبىر مىڭجىلدىقتان ەكىنشى مىڭجىلدىققا، ءبىر عاسىردان ەكىنشى عاسىرعا ءوتۋ كەزەڭىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىر مەملەكەتتەر جويىلىپ ونىڭ ورنىنا جاڭا مەملەكەتتەر قالىپتاسىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارى تۇبەگەيلى ترانسفورماتسيالارعا ۇشىراپ جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى. سونىڭ ىشىندە ءدىندى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. بۇگىن الەمنىڭ ءدىني سۋرەتتەمەسى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ جاتقاندىعىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ قاجەت. ەڭ الدىمەن جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ قاۋلاپ ءوسىپ جاتقاندىعىن، الىسقا بارماي-اق ءوز ەلىمىزدە بولىپ جاتقان ءدىني پروتسەسستەردىڭ كۇردەلەنۋىنەن كورۋگە بولادى. وسى تاريحي جاعدايدا الەمدىك ءداستۇرلى دىندەر ءوز پوزيتسياسىن نىعايتىپ بەلسەندىلىك كورسەتپەسە الەمدىك ءدىن بولۋدان ايرىلىپ قالۋ قاۋپى بار.

بۇگىنگى كۇنى دىندەر اراسىندا باسەكەلەستىكتىڭ ارتۋىنا بايلانىستى، ءوزىنىڭ قاتارىنا ءىزباسارلاردى كوپتەپ قوسۋ نيەتىمەن ەتنيكالىق، مەملەكەتتىك بىرەگەيلىكتى مويىنداماي، ونىڭ شەڭبەرىنەن شىعۋى بايقالادى. جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان وسى ساياساتىنا بايلانىستى ولاردىڭ سانىنىڭ ارتىپ وتىرعاندىعىن ايتۋعا بولادى. مىسالى، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا الەمدە بۇگىن ەلۋىنشىلدەردىڭ (حريستياندىق قوزعالىس) سانى 150 ملن. (ەلۋىنشىلەردىڭ وزدەرىنىڭ پىكىرى بويىنشا حاريزماتتارمەن قوسقاندا 500 ملن.). بۇگىن بولىپ جاتقان دەسەكۋلياريزاتسيا ۇردىستەرى دە ءدىننىڭ جاڭعىرۋى كەڭ ەتەك الىپ جاتقانىنا، ولاردىڭ قوعامداعى قىزمەتىنىڭ اۋقىمىنىڭ كەڭەيىپ وتىرعاندىعىنا مىسال بولا الادى. سوڭعى جىلدارى ءدىن سالاسىنداعى ەلەۋلى وزگەرىس ونىڭ قازىرگى زاماننىڭ گەوساياسي فاكتورىنا اينالۋى، الەمدەگى بولىپ جاتقان قاقتىعىستاردىڭ كوپشىلىگى ءدىني فاكتوردى جەلەۋ ەتىپ ءوز ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋدا كەڭىنەن قولدانۋدا. وسى جانە باسقا دا فاكتورلار قازىردىڭ وزىندە ءدىننىڭ بەلسەندى كۇشكە اينالىپ وتىرعاندىعىن، ونىڭ ءتىپتى الەمدىك كارتانىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتىپ جاتقاندىعىن كورىپ وتىرمىز.

– تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن زايىرلىلىقتىڭ مەيلىنشە تەرەڭ اتەيستىك ۇلگىسىنەن قۇتىلىپ، ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمىزدى قايتا ىزدەي باستادىق. ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردا كەلىپ جاتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قوعام مۇشەلەرى جاپپاي دىنگە كوڭىل بولە باستادى. دەگەنمەن، بۇگىنگى ۇلتتىڭ دامۋى عىلىم-تەحنيكانى يگەرۋىنە تىكەلەي بايلانىستى. «ءدىن – عىلىمنىڭ اتاسى» دەگەن ءسوز تۇراقتى تىركەسكە اينالىپ كەتكەنىمەن، جاپپاي دىنگە بەت بۇرۋدىڭ عىلىمدى دامىتۋعا كەرى اسەرى بولا ما ؟

- راسىندا دا، بىزدە ءبىر شەتكى كوزقاراستان ەكىنشى قاراما قارسى كوزقاراسقا ءوتۋ زاڭدىلىعى ورىن الاتىنى انىق. سوۆەتتىك داۋىردە جوعارىدا اتاپ وتىلگەندەي، ءدىندى جوققا شىعارىپ، ءتىپتى مۇلدە جويۋعا دەيىن بارسا، ەندى «ءدىن – عىلىمنىڭ اتاسى» دەۋ دە ونشا ورىندى ەمەس شىعار. سەبەبى ءدىن دە، عىلىم دا وزىندىك ەرەكشە زاڭدىلىقتارعا باعىناتىن قوعامدىق قۇبىلىس، ارقايسىسىنىڭ وزىندىك قوعامدىق ومىردە الاتىن ورنى، اتقاراتىن قىزمەتى، اسەر ەتۋ سفەراسى بار. كەزىندە وسى ماسەلەگە بايلانىستى ايگىلى مۇسىلمان فيلوسوفى يبن رۋشد “اقيقاتتىڭ ەكىجاقتىلىعى” تۋرالى ءىلىمدى نەگىزدەپ ءدىن مەن عىلىمنىڭ اراقاتىناسىن شەشىپ بەرگەن بولاتىن. يبن رۋشدتىڭ پىكىرى بويىنشا، ءدىن مەن عىلىم ءبىر بىرىنە قاراما قايشى كەلمەيدى، ارقايسىسى ءوز سالاسىندا اقيقات بولىپ تابىلادى. ارينە، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. بىراق قوعامنىڭ رۋحاني دامۋىنا جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەسە، وندا جالاڭ عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەر قانداي ناتيجەگە الىپ كەلۋ مۇمكىندىگىن بولجاۋ قيىن بولماس. كەزىندە اباي “قارا سوزدەردە” جازعان بولاتىن: «اقىلدى جۇرەك قاداعالاپ وتىرۋ كەرەك، ونسىز اقىل تەرىس ناتيجەلەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن»، – دەپ كورەگەندىكپەن ەسكەرتكەن بولاتىن. ال قوعامنىڭ رۋحاني جاعىنىڭ دامۋىنا قوعامدىق سانانىڭ باسقا تۇرلەرىمەن قاتار بىردەن ءبىر نەگىز بولاتىن ول ءدىن، ارينە كەز كەلگەن ءدىن ەمەس، عاسىرلار بويى ءبىزدىڭ ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ، سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن يسلام، سونىڭ ىشىندەگى حانافي مازحابى. سوندىقتان، مەن ويلايمىن، قوعامنىڭ دامۋىنا عىلىم مەن تەحنيكا دا، ءدىن دە وزىندىك ۇلەس قوسا الادى، تەك ارقايسىسى وزىنە ءتيىستى اۋماعىندا قىزمەت ىستەپ ءبىر بىرىنە تەجەۋ بولماعان جاعدايدا.

– قازىر الەمدە تۇتىنۋشىلارى ميلليوننان اساتىن ونعا تاياۋ ءدىن بار ەكەن. بۇلاردىڭ اراسىندا تانىمدىق قايشىلىقتار دا، ورتاقتىقتار دا بار. بولاشاق ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنا ىلەسە بارلىق ءدىن دۇنيەتانىم رەتىندە بىرىگۋى مۇمكىن بە؟

- بۇگىن دىندەردىڭ سانى جانە ونىڭ قۇرامىنداعى ادامداردىڭ دا سانى ءوسىپ وتىرعاندىعىن جوعارىدا ايتتىق. بىراق شىنايى ءدىندارلاردىڭ سانىن انىقتاۋ وتە كۇردەلى بولىپ وتىر. سەبەبى، بۇرىن   بىرجاقتى ءدىندار جانە دىنگە سەنبەيتىن، اتەيست دەپ انىقتاۋعا تولىعىراق مۇمكىندىك بولاتىن. قازىر دىنگە تولىق كىرگەن بارلىق ءدىني ۇستانىمداردى بۇلجىتپاي ورىندايتىندار دا، ءوزىن ءدىندار دەپ ەسەپتەپ بىراق ەشبىر ءدىني راسىمدەردى ورىندامايتىن نەمەسە جارتىلاي ورىندايتىندار دا وزدەرىن سەنىمدەگى ادامدار دەپ ەسەپتەيدى. دىندارلىق ماسەلەسى، ونىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. دەگەنمەن، قالاي بولعاندا دا ءداستۇرلى دىندەرمەن قاتار جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ قاۋلاپ ءوسىپ جاتقانى انىق. بۇل دىندەردىڭ ورتاق نەگىزدەرى بار، بىراق وزگەشىلىكتەرى، ءتىپتى قاراما قايشىلىقتارى باسىمىراق.

ادامزات تاريحىندا ءبىراز دىندەر بارلىق حالىقتارعا ورتاق ءدىن بولۋ نيەتىمەن قۇرىلعاندىعىن بىلەمىز، ونداي تالاي تالپىنىستار بولعان. ارينە، بولاشاقتا ءبىر ورتاق ءدىننىڭ بولۋى تۋرالى بىرجاقتى پىكىر ايتۋ قيىن بولار، دەگەنمەن ءارتۇرلى حالىقتار، مادەنيەتتەر مەن سالت-داستۇرلەر ساقتالعان جاعدايدا بارلىعىنا ورتاق ءدىن قالىپتاسادى دەپ ايتۋ قيىن. بەلگىلى ءبىر ءدىننىڭ قالىپتاسۋىنا وتە كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتەتىنى انىق، ول ءومىر ءسۇرۋدىڭ تابيعي جانە الەۋمەتتىك ورتاسى، ءدىلى، مادەنيەتى، سالت-داستۇرلەرى، ال بۇنىڭ ءبارى بىرتەكتى بولۋى مۇمكىن ەمەس بولعاندىقتان حالىقتاردىڭ ءدىني سەنىمدەرى، دۇنيەتانىمى دا ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىنا بايلانىستى بولادى.

– ءدىنتانۋ – عىلىمنىڭ ماڭىزدى ءبىر سالاسى. قازاقستاندا ءداستۇرلى جانە وزگە دىندەردى زەرتتەۋ قاي دەڭگەيدە ؟

- ءدىنتانۋدى قازاقستانداعى وتە جاس عىلىمداردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. ونىڭ قالىپتاسقانىنا 20 جىلداي بولعان شىعار. وسى از ۋاقىت ىشىندە ءدىنتانۋ سالاسىندا ءبىراز جەتىستىكتەرگە جەتتىك دەپ ايتۋعا نەگىز بار. وسى جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، ياسساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىندە، فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىندا، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەنۋ ماماندار دايىندالىپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. ناقتىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىندا قازاقستانداعى ءداستۇرلى دىندەر مەن داستۇردەن تىس ءدىني ۇيىمدارعا بايلانىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلىپ، مونوگرافيالار، وقۋ قۇرالدارى جارىق كوردى. دەگەنمەن، ءالى دە بولسا ىستەلىنەتىن جۇمىستار، زەرتتەۋلەر الدىدا دەپ ويلايمىن.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان: ەستاي بوجان

“The Qazaq Times”