شارقي تۇركىستان مەن چين تۇركىستاننىڭ استىرتىن ايقاسى

شارقي تۇركىستان- شارقي تۇركىستان 
چين تۇركىستان- چين تۇركىستان

شىڭ شىسايدىڭ شىڭجاڭدى ون ءبىر جىل بيلەپ-توستەۋ كەزەڭى، شىعىس تۇركىستانداعى سوۆەتتىك مادەني، ساياسي، ەكونوميكالىق قۇبىلىستى وتە قويۋلاتىپ جىبەردى. ياڭ زىڭ شين مەن جين شۋ رىنگە قاراعاندا، شىڭ دۋبان سوۆەتتىك بيلىككە ساياسي "ەسىگىن" اشىپ، ىشكى قىتايمەن اراسىن الىستاتتى. سونىمەن بىرگە، ىشكى قىتايدان كەلەتىن قاپتاعان قالىڭ قىتاي ميگرانتتاردى كەرى قايتاردى. ونىمەن قويماي ورتالىق ۇكىمەت نۇسقاۋىنا بويۇسىنباي، ورتالىق بيلىكتىڭ نارازىلىعىنا قاراماي جەكە اۋماقتىق كونستيتۋتسيا جاسادى، جەكە بايراق، جەكە ءانۇران، جەكە ۆاليۋتا شىعاردى.

چين تۇركىستان ۇگىتى گۋلەپ تۇرعان كەزدە شىققان شىڭجاڭ اقشاسى. (بەتىندە چين تۇركىستان جازۋى بار)

ديxۋادا (ۇرىمجىدە) ورىس جانە قىتاي تىلىندە ساباق بەرەتىن ساياسي، اسكەري ينستيتۋتتار، مەكتەپتەر پايدا بولدى. كەرەك دەسەڭىز، ورىس ءتىلى ەكىنشى تىلگە اينالدى. شىڭ دۋبان ىشكى قىتايعا ۇشىپ بارۋىن ءبىرجولاتا توقتاتىپ، ماسكەۋگە ءجيى بارعىشتاپ كەتتى جانە ماسكەۋ ۇكىمەتى استىرتىن قارجىلاندىرعان، گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ كوزىنە سۇيەل بولعان ءالسىز دە از ساندى قىتاي كومەنەستەرىمەن دە جاقسى بايلانىس جاساپ، ولاردىڭ بەتكە ۇستار ادامدارىن ارنايى ديxۋاعا (ۇرىمجىگە) الدىرتتى. ماسكەۋ بيلىگىنە نارازى بولىپ، شىعىس تۇركىستانعا قونىستانعان انتيسوۆەتشىل، انتيكومەنەسشىل ساياساتكەرلەردى شىڭ دۋبان ۇساعانىن ۇستاپ، اتقانىن اتىپ، اتپاعانىن توپىراققا تىرىدەي كومىپ كوزىن جويدى. ماسكەۋ كومەككە جىبەرگەن تۇلعالارعا بيىك مارتەبە بەرىپ، ساياسي قولعاناتى قىلدى. ماسكەۋ شىعىس تۇركىستاننىڭ كۇنشىعىس قاقپاسى قۇمىل ءۋالاياتىنىڭ اۋماعىنا اسكەري اۋە بازاسىن قۇردى، سونىڭ ىپقالىندا ىشكى قىتايدان ەشكىم رۇقساتسىز اتتاپ كىرە المادى.

بۇل فاكتور شىعىس تۇركىستانداعى سوۆەتشىل "شارقي تۇركىستاننىڭ" پايدا بولۋى مەن ساياسي كۇشكە ايلالىپ كەتۋىنە اپارىپ سوقتى. شىڭ دۋباننىڭ سوۆەتشىل ساياساتىنان ۇرەيلەنگەن ورتالىق گومينداڭ ۇكىمەتى شىعىس تۇركىستاننان ايىرىلىپ قالماس ءۇشىن، شەتەلگە كەتكەن نەمەسە شىڭ دۋبانمەن تەكە-تىرەسىپ ىشكى قىتايعا قونىس اۋدارعان شىعىس تۇركىستاندىق تۇلعالاردى وزىنە تارتىپ، ولارمەن ساناسا باستادى، ولاردى ارت-ارتىنان ورتالىق ۇكىمەتكە شاقىرىپ، بيىك ءمانساپ بەرىپ، سولار ارقىلى شىعىس تۇركىستانعا استىرتىن ۇگىت جاساعىسى كەلدى. نانجيڭ سياقتى ورتالىق گومينداننىڭ استاناسىندا گازەت-جۋرنال شىعارىپ، شىعىس تۇركىستاندىقتاردىڭ "ماسكەۋگە، شىڭ دۋبانعا، كومەنەستەرگە سەنبەۋىن" ءناسيحاتتادى. ورتالىق گومينداڭ ۇكىمەتى ءبىر مەزگىل "چين تۇركىستان" قادامىنا بارۋى وسى كەزەڭدە باستالدى. ونىسى، ساياسي شاراسىزدىقتان نەمەسە شىڭجاڭدى سوۆەتشىل، ماسكەۋشىل تۇركىستاندىقتاردان گورى، دەموكراتيالى ورتالىق قىتايشىل تۇركىستانعا بەتبۇرعىزۋ، الداۋسىراتۋ كەرەك بولدى.
كەيىن شىڭ دۋبان مەن ماسكەۋدىڭ ارا قاتىناسى ارازدىققا ۇلاستى. شىڭ دۋبان شىعىس تۇركىستانداعى سوۆەتتىك تۇلعالار مەن ءارتۇرلى سوۆەتتىك كۇشتەردى ءبىر كۇندە-اق شەكارادان شىعارىپ، ولارمەن ساياسي، مادەني بايلانىستا بولعان شىعىس تۇركىستاندىقتاردى اباقتىعا توعىتتى. ورتالىق گومينداڭ ۇكىمەتىنە قايتا جالت بەرىپ، شىڭجاڭداعى سوۆەتشىل كۇشتەردى قيداي سىپىردى. ماسكەۋ دە قۇر جاتپاي، شىڭ دۋبان ۇكىمەتىنە قاراتا وق اتقان شىعىس تۇركىستانداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردى استىرتىن قولداپ، سولار ارقىلى شىڭ دۋبانمەن "ەسەپ ايىرىسپاق" بولدى. بۇنىڭ سوڭعى ناتيجەسى سوۆەتتىك نەگىز بەن قولپاشتاۋداعى "شارقي تۇركىستان ۇكىمەتىن" دۇنيەگە اكەلدى. بۇل قۇبىلىس ورتالىق گومينداڭنىڭ ۇيقىسىن قاشىردى. ويتكەنى، شىڭجاڭداعى ورتالىق ۇكىمەتكە قايتا قاراعان شىڭ دۋبان كەزىندەگى قالدىق اسكەري كۇشتەر، ساياسي قۇرلىمدار قاۋقارى جوق، سوققىعا شىدامايتىن ەدى. الدا-جالدا شارقيلار ماناس وزەىنەن ءوتىپ، ديxۋاعا(ۇرىمجىگە) باسىپ كىرسە، ءىس تىپتەن ناسىرعا شابادى، سورلاعاننىڭ كوكەسى سوندا دەي كەلە، شاراسىزدىقتان ساياسي ساۋدا جاساپ، اككىلىككە سالىنىپ، ساياسي ءادىس-ايلامەن شەشۋدى قولعا الا باستادى. ەڭ اۋەلى، شارقيدىڭ ارتقى تىرەگى ماسكەۋمەن قۇپيا ىمىراعا كەلدى. سول ارقىلى، شارقي اسكەرىن ماناس بويىندا ىلگەرلەتپەي تورۋىلداتىپ قويدى. سونداي-اق، شارقي اسكەرىنىڭ جارتىسىن، كوپ ازاماتتاردى اۋىلىنا قايتارتىپ جاساق كۇشىن سەيىلتتى.

ىشكى جاقتان نانجيڭدە سوناۋ جىلدارى جيناپ العان شىعىس تۇركىستاندىقتارعا دەرەۋ ديxۋادا (ۇرىمجىدە) ۇلكەن ءمانساپ بەرىپ، جەتى ۋالاياتتاعى xالىقتىڭ ءۇش ۋالاياتتاعى سوۆەتتىك شارقيعا ءۇن قوسىپ بىرىگىپ كەتۋىنىڭ الدىن توستى. ءبىر مەزگىل "شارقي تۇركىستان"-عا قارسى "چين تۇركىستان" ياعني، قىتاي-تۇركىستان ۇگىت-ناسيقاتىن جاسادى. قۇجاتتار، قۇرىلتاي كەرمە تۋلارى، ساياسي ساباقتار، بارىندە ۋاقىتشا "چين تۇركىستان" ۇرانىن كوتەردى. چين-تۇركىستاندى- سوۆەتتەن دە "دەموكراتيالى، ادام قۇقىن قورعايدى، ءار xالىقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن زاڭدى قورعاۋعا الادى، جەرگىلىكتى xالىققا ساياسي، اكىمشىلىك ءمانساپ كوپتەپ بەرىلەدى، جالاڭ قىتاي ۇلتشىلدىعى جاسالمايدى، كەمسىتۋ بولمايدى، تەڭسىزدىكككە جول جوق" ت.ب  ۇگىت-ناسيقات جەلشە گۋلەدى. ىشكى قىتايدا 8 جىل جۇرگەن جولبارىس تا، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ورتالىق ۇكىمەت قۇرامىنا ورنىققان ايسابەك، يمن بۇعرا، ماسىعۇدتار دا وسى كەزەڭدە نانجيڭدەگى ۇكىمەتتەن ديxۋاعا (ۇرىمجىگە) جوتكەلەدى. ولار ماڭىزدى مانساپقا تاعايىندالادى.
ماناس وزەنىندەگى اسكەري كۇشىن قايتا رەتتەپ العان شارقي تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى بۇل كەزدە اليقان تورەنى تۇتقيىلدان "جوعالتىپ" الىپ، ءسال داعدارىپ تۇرعان كەزى ەدى. ۇرىمجىدەگى تۇرمەدەن شىعا سالىپ، ۇشاقپەن قۇلجاعا ۇشىپ بارا سالىپ، ەكى-ءۇش ايدان سوڭ شارقي تۇركىستاننىڭ باسىنا توراعا بولىپ وتىرا سالعان اقمەتجان قاسميدى، ارينە تۇسىنبەي قالعان بولۋى دا مۇمكىن. بۇل كەزەڭ "شارقي تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى" اتاۋىن جانە "ازات شارقي تۇركىستان" اتاۋىمەن شىققان گازەت-جۋرنالداردى ءبىرجولاتا وزگەرتىپ جاتقان كۇردەلى وزگەرىستەر كەزى ەدى. قىسقا مەزگىلدە وتە ۇلكەن كۇشكە اينالعان "شارقيدىڭ" ەندى جەلى شىققان دوپ قۇساپ بىرىسىپ بارا جاتقان تۇسى. سوۆەتشىل شارقيلار "ازاتتىقتى ەمەس، جوعارى اۆتونوميانى الساق دەپ،قولىمىزعا لاجىسىزدان قارۋ الدىق" دەگەنگە سەندىرىپ، ورتالىق گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ ديxۋاعا (ۇرىمجىگە) ەندى ورنىعىپ جاتقان ساياسي كۇشتەرىمەن ەكىجاقتى كەلسىم جاساسۋ ويىن اشىق ايتقان "قىزىقتى ءداۋىر" ەدى.

سونىمەن نە كەرەك، كوپ وتپەي "بىرىككەن ۇكىمەت" قۇرىلدى. ءۇش ءۋالايات ءوز وكىلەتتەرىن، جەتى ۋالايات ءوز وكىلەتتەرىن ۇسىنادى. بۇل كەز- "شارقي تۇركىستانشىلدار" مەن "چين تۇركىستانشىلدار" تارتىسىنىڭ ەڭ قىزعان كەزى ەدى. ءبىر-بىرلەرىنە ارىز بەرۋ، دومالاق قاعاز جازۋ، استىرتىن سوققىعا جىعۋ، سوعىپ كەتۋ، ەرەۋىل جاساپ نارازى بولۋ جيلەگەن كەز. ءبىر-ءبىرىنىڭ وكىلەتتى تۇلعالارىن مويىنداماي اقىر اياعى "بىرىككەن ۇكىمەت" تاراپ كەتتى. بۇنداي وقيعا نانجيڭ مەن ماسكەۋ ۇكىمەتىنە "بالا باقشاداعى بالالاردىڭ توبەلەسى" سياقتى قىزىقتى "ويىن" بولدى. ەكى ءىرى ەلدىڭ ساياسي "كەرەگىنە" اينالعان "تۇركىستان" ۇرانى وسىلاي ىردۋ-دىردۋدان، جىك-جىككە بولىنۋدەن كوز اشپاۋعا اكەپ سوقتى. نانجيڭدەگى گومينداڭ ۇكىمەتى "شىڭجاڭ ماسەلەسى" ءۇشىن قاتتى الاڭداۋلى ەدى، ءوزى قۇجات قابىلداپ ۇگىتتەگەن "چين تۇركىستان" ۇرانىنىڭ ءالسىز دە بولسا "جەمىس" بەرگەنىنە ساياسي قۋانىشى مول ەدى. دەسە دە، تەرىستىكتە كۇشەيىپ كەلە جاتقان ماو ۇكىمەتىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋ تىپتەن الاڭداتاتىن. ويتكەنى، ماسكەۋ "شارقي تۇركىستان" ارقىلى ەسەپ ايىرىسپاسا دا "ماو ۇكىمەتى" ارقىلى ەسەپ ايىرىساتىنى اپ-انىق ەدى.

وردا ەلدەس

"The Qazaq Times"