Surte: Şarqi Türkistan ükimeti şığarğan wlttıq aqşa

Şarqi Türkistan- شارقي تۇركىستان 
Çin Türkistan- چين تۇركىستان

Şıñ Şısaydıñ Şıñjañdı on bir jıl bilep-tösteu kezeñi, Şığıs Türkistandağı sovettik mädeni, sayasi, ekonomikalıq qwbılıstı öte qoyulatıp jiberdi. YAñ Zıñ Şin men Jin Şu Ringe qarağanda, Şıñ duban sovettik bilikke sayasi "esigin" aşıp, işki qıtaymen arasın alıstattı. Sonımen birge, işki qıtaydan keletin qaptağan qalıñ qıtay migranttardı keri qaytardı. Onımen qoymay ortalıq ükimet nwsqauına boywsınbay, ortalıq biliktiñ narazılığına qaramay jeke aumaqtıq Konstituciya jasadı, jeke bayraq, jeke änwran, jeke valyuta şığardı.

Çin Türkistan ügiti gulep twrğan kezde şıqqan Şıñjañ aqşası. (betinde Çin Türkistan jazuı bar)

Dixuada (Ürimjide) orıs jäne qıtay tilinde sabaq beretin sayasi, äskeri instituttar, mektepter payda boldı. Kerek deseñiz, orıs tili ekinşi tilge aynaldı. Şıñ duban işki qıtayğa wşıp baruın birjolata toqtatıp, Mäskeuge jii barğıştap ketti jäne Mäskeu ükimeti astırtın qarjılandırğan, Gomindañ ükimetiniñ közine süyel bolğan älsiz de az sandı qıtay kömenesterimen de jaqsı baylanıs jasap, olardıñ betke wstar adamdarın arnayı Dixuağa (Ürimjige) aldırttı. Mäskeu biligine narazı bolıp, Şığıs Türkistanğa qonıstanğan antisovetşil, antikömenesşil sayasatkerlerdi Şıñ duban wsağanın wstap, atqanın atıp, atpağanın topıraqqa tiridey kömip közin joydı. Mäskeu kömekke jibergen twlğalarğa biik märtebe berip, sayasi qolğanatı qıldı. Mäskeu Şığıs Türkistannıñ künşığıs qaqpası Qwmıl uälayatınıñ aumağına äskeri äue bazasın qwrdı, sonıñ ıpqalında İşki qıtaydan eşkim rwqsatsız attap kire almadı.

Bwl faktor Şığıs Türkistandağı sovetşil "Şarqi Türkistannıñ" payda boluı men sayasi küşke aylalıp ketuine aparıp soqtı. Şıñ dubannıñ sovetşil sayasatınan üreylengen Ortalıq Gomindañ ükimeti Şığıs Türkistannan ayırılıp qalmas üşin, şetelge ketken nemese Şıñ dubanmen teke-tiresip işki qıtayğa qonıs audarğan Şığıs Türkistandıq twlğalardı özine tartıp, olarmen sanasa bastadı, olardı art-artınan ortalıq ükimetke şaqırıp, biik mänsap berip, solar arqılı Şığıs Türkistanğa astırtın ügit jasağısı keldi. Nanjiñ siyaqtı ortalıq Gomindannıñ astanasında gazet-jurnal şığarıp, Şığıs Türkistandıqtardıñ "Mäskeuge, Şıñ dubanğa, kömenesterge senbeuin" näsihattadı. Ortalıq Gomindañ ükimeti bir mezgil "Çin Türkistan" qadamına baruı osı kezeñde bastaldı. Onısı, sayasi şarasızdıqtan nemese Şıñjañdı sovetşil, mäskeuşil Türkistandıqtardan göri, demokratiyalı ortalıq qıtayşıl Türkistanğa betbwrğızu, aldausıratu kerek boldı.
Keyin Şıñ duban men Mäskeudiñ ara qatınası arazdıqqa wlastı. Şıñ duban Şığıs Türkistandağı sovettik twlğalar men ärtürli sovettik küşterdi bir künde-aq şekaradan şığarıp, olarmen sayasi, mädeni baylanısta bolğan Şığıs Türkistandıqtardı abaqtığa toğıttı. Ortalıq Gomindañ ükimetine qayta jalt berip, Şıñjañdağı sovetşil küşterdi qiday sıpırdı. Mäskeu de qwr jatpay, Şıñ duban ükimetine qarata oq atqan Şığıs Türkistandağı wlt-azattıq qozğalıstardı astırtın qoldap, solar arqılı Şıñ dubanmen "esep ayırıspaq" boldı. Bwnıñ soñğı nätijesi sovettik negiz ben qolpaştaudağı "Şarqi Türkistan ükimetin" düniege äkeldi. Bwl qwbılıs ortalıq Gomindañnıñ wyqısın qaşırdı. Öytkeni, Şıñjañdağı ortalıq ükimetke qayta qarağan Şıñ duban kezindegi qaldıq äskeri küşter, sayasi qwrlımdar qauqarı joq, soqqığa şıdamaytın edi. Alda-jalda şarqilar Manas özeinen ötip, Dixuağa(Ürimjige) basıp kirse, is tipten nasırğa şabadı, sorlağannıñ kökesi sonda dey kele, şarasızdıqtan sayasi sauda jasap, äkkilikke salınıp, sayasi ädis-aylamen şeşudi qolğa ala bastadı. Eñ äueli, şarqidıñ artqı tiregi Mäskeumen qwpiya ımırağa keldi. Sol arqılı, Şarqi äskerin Manas boyında ilgerletpey toruıldatıp qoydı. Sonday-aq, Şarqi äskeriniñ jartısın, köp azamattardı auılına qaytartıp jasaq küşin seyiltti.

İşki jaqtan Nanjiñde sonau jıldarı jinap alğan şığıs türkistandıqtarğa dereu Dixuada (Ürimjide) ülken mänsap berip, jeti uälayattağı xalıqtıñ üş ualayattağı sovettik Şarqiğa ün qosıp birigip ketuiniñ aldın tostı. Bir mezgil "Şarqi Türkistan"-ğa qarsı "Çin Türkistan" yağni, Qıtay-Türkistan ügit-näsiqatın jasadı. Qwjattar, qwrıltay kerme tuları, sayasi sabaqtar, bärinde uaqıtşa "Çin Türkistan" wranın köterdi. Çin-Türkistandı- sovetten de "demokratiyalı, adam qwqın qorğaydı, är xalıqtıñ wlttıq qwndılığın zañdı qorğauğa aladı, jergilikti xalıqqa sayasi, äkimşilik mänsap köptep beriledi, jalañ qıtay wltşıldığı jasalmaydı, kemsitu bolmaydı, teñsizdikkke jol joq" t.b  ügit-näsiqat jelşe guledi. İşki qıtayda 8 jıl jürgen Jolbarıs ta, türli sebeptermen ortalıq ükimet qwramına ornıqqan Aysabek, Imn Bwğra, Mäsiğwdtar da osı kezeñde Nanjiñdegi ükimetten Dixuağa (Ürimjige) jötkeledi. Olar mañızdı mänsapqa tağayındaladı.
Manas özenindegi äskeri küşin qayta rettep alğan Şarqi Türkistan uaqıtşa ükimeti bwl kezde Äliqan töreni twtqiıldan "joğaltıp" alıp, säl dağdarıp twrğan kezi edi. Ürimjidegi türmeden şığa salıp, wşaqpen Qwljağa wşıp bara salıp, eki-üş aydan soñ Şarqi Türkistannıñ basına törağa bolıp otıra salğan Aqmetjan Qasmidı, ärine tüsinbey qalğan boluı da mümkin. Bwl kezeñ "Şarqi Türkistan uaqıtşa ükimeti" atauın jäne "azat şarqi türkistan" atauımen şıqqan gazet-jurnaldardı birjolata özgertip jatqan kürdeli özgerister kezi edi. Qısqa mezgilde öte ülken küşke aynalğan "Şarqidıñ" endi jeli şıqqan dop qwsap bırısıp bara jatqan twsı. Sovetşil şarqilar "azattıqtı emes, joğarı avtonomiyanı alsaq dep,qolımızğa lajısızdan qaru aldıq" degenge sendirip, ortalıq Gomindañ ükimetiniñ Dixuağa (Ürimjige) endi ornığıp jatqan sayasi küşterimen ekijaqtı kelsim jasasu oyın aşıq aytqan "qızıqtı däuir" edi.

Sonımen ne kerek, köp ötpey "Birikken Ükimet" qwrıldı. Üş uälayat öz ökiletterin, Jeti ualayat öz ökiletterin wsınadı. Bwl kez- "Şarqi Türkistanşıldar" men "Çin Türkistanşıldar" tartısınıñ eñ qızğan kezi edi. Bir-birlerine arız beru, domalaq qağaz jazu, astırtın soqqığa jığu, soğıp ketu, ereuil jasap narazı bolu jilegen kez. Bir-biriniñ ökiletti twlğaların moyındamay aqır ayağı "Birikken Ükimet" tarap ketti. Bwnday oqiğa Nanjiñ men Mäskeu ükimetine "bala baqşadağı balalardıñ töbelesi" siyaqtı qızıqtı "oyın" boldı. Eki iri eldiñ sayasi "keregine" aynalğan "Türkistan" wranı osılay ırdu-dırdudan, jik-jikke bölinuden köz aşpauğa äkep soqtı. Nanjiñdegi Gomindañ ükimeti "Şıñjañ Mäselesi" üşin qattı alañdaulı edi, özi qwjat qabıldap ügittegen "Çin Türkistan" wranınıñ älsiz de bolsa "jemis" bergenine sayasi quanışı mol edi. Dese de, teristikte küşeyip kele jatqan Mao ükimetiniñ mäselesin şeşu tipten alañdatatın. Öytkeni, Mäskeu "Şarqi Türkistan" arqılı esep ayırıspasa da "Mao ükimeti" arqılı esep ayırısatını ap-anıq edi.

Orda ELDES

"The Qazaq Times"