تەرەڭ كولدىڭ تاڭعاجايىپ جۇمباعى

قاناس دەگەن اتى ايگىلى كول بار. التاي تاۋلارىنىڭ تار قويناۋىنا ورنالاسقان سۇلۋ دا سىرلى كول. قىتاي اۋماعىنا كىرەتىن قاناس –  قىتاي بويىنشا ەڭ تەرەڭ كول سانالادى. ءوزى قازاقستاننان ونشا قاشىق ەمەس. كۇرشىم اۋدانىنا قاراستى مارقاكولدەن ءسال جوعارى بويلىقتا جاتىر. شەكاراعا ارى كەتسە 30-40 شاقىرىم ارالىقتا.

نەگىزى، قاناس كولى ورىن تەپكەن التاي ايماعى تاريحتان قازاقتىڭ جەرى ەدى. 1864 جىلى رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى «شاۋەشەك كەلىسىمىنەن» كەيىن، بۇل جەرلەر قىتاي اۋماعىنا قاراپ كەتتى. قازىر وسى وڭىردە ەتنيكالىق قازاقتار مول قونىستانعان.

قاناس قازىر جىل بويى نەشە ءجۇز مىڭداعان تۋريست اعىلاتىن اتاقتى ساياحات ورنى. قىستىڭ وزىندە ادام توپانى ازايمايدى. ونى وسىنشالىق اتاقتى قىلعان نە؟ ارينە، التاي تاۋىنىڭ سۇلۋ جاراتىلىسى; ارىندى وزەن، اسقار تاۋ، كورىكتى جايلاۋ، تىلسىم دا سىلقىم تابيعاتى. بىراق، قاناستىڭ اتىن بۇدان دا الىسقا جىبەرگەن تاعى ءبىر سەبەپ بار. ول – كول تۇبىندە سۋدىڭ كوزىن باسىپ جاتىر دەلىنەتىن الىپ جايىن بالىق.

فوتو: اۆتوردان. قاناستىڭ "اي كول" اتالاتىن بولىگى. 2015.07.18

قازاقستان، قىتاي، رەسەي ەلدەرىنىڭ شەكاراسى تۇيىسكەن اۋماقتا ورنالاسقان كول، جۇيرىك باسىن سوناۋ التايدىڭ قار جامىلعان شىڭدارىنان الادى. كولگە سولتۇستىكتەن دۇرگىن، اق ۇلگىن، باتىس جاعىنان تەرىساققان سۋلارى قۇيىلادى. وزگە دە ۇساق باستاۋ، بۇلاقتار قوسىلىپ جاتىر...

ءاسىلى، «قاناس كولىندە الىپ بالىق بار دەگەن جاي ءسوز، ساياحاتشىلاردى تارتۋ ءۇشىن شىعارىلعان داقپىرت» دەگەن پىكىرلەر بار. نەگىزى، الىپ بالىق دەرەگى 1985 جىلى جۇرت نازارىنا جاريا بولدى. بۇل جايىندا 1989 جىلى قاناس تۋرالى «جاستۇلەك» جۋرنالىنا ماقالا جازعان بايتەن احمەتباەۆ تا ايتادى. اۆتور 1985 جىلى شىلدە ايىندا قىزمەت بابىمەن قاناس كولىندە بولىپتى. سول كەزدە قاناستىڭ وسىمدىك تۇرلەرىن زەرتتەۋگە كەلگەن شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى، كول ايدىنىنان وننان استام الىپ بالىقتار شوعىرىن كورگەنىن ايتقان. ولار الگى الىپ بالىقتاردى «ناروركەش» دەپ اتالاتىن كولگە جاقىن بيىك تاۋ باسىنان كورگەن. دۇربىمەن دە قاراعان. توپانى تۇيەنىڭ بەلىنەن دە ۇلكەن، ۇزىندىعى ون بەس مەتر، كەيبىرى ودان دا ۇزىن ەكەنىن بايقاپتى. ستۋدەنت بالالاردى تىڭداپ وتىرعان قارت پەداگوگ، تەمىر دالىنتايۇلى كولگە قاتىستى بالا كەزدە ەستىگەن مىنا ءبىر اڭگىمەنى بايان ەتەدى.

كول بەتىندەگى جۇمباق كورىنىس

1916-1917 جىلدارى قاناس بويىن مەكەن ەتەتىن موڭعول تورەسى سەرىنجاپ مارقا، شاڭگىشتاي شەكاراسىندا تۇراتىن رەسەي سولداتتارىنىڭ وفيتسەرىمەن توقتامعا كەلىپ، تولەم الىپ، ولارعا كولدەن بالىق ۇستاۋعا رۇقسات بەرىپتى. سودان، ون بەس اسكەر ەكى جاز بالىق اۋلاعان. ەسكەكتى قايىقپەن قۇرما اۋ، سۇزگى اۋ سالىپتى. اعاش جاشىكتەن قالتقى جاساپ، جۇتپا قارماق تا تاستاپتى. قارماقتى قاپقان بالىق جاشىكتى سۋ تۇبىنە الىپ كەتەدى ەكەن. ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، السىرەگەن بالىق ايدىن بەتىنە شىعادى. سول كەزدە ونى ىسپالاپ جاعاعا تارتىپ، بىرنەشە ادام جىبىلا سەرە شانشىپ ۇستايدى ەكەن. مۇنى بىلايعى ەل قاسىنا بارۋعا سولداتتاردان جاسقانىپ، سىرتتاي عانا تاماشالاعان. كەيىن اسكەرلەر كەتكەن سوڭ، ولاردىڭ جۇرتىنان تۇيەنىڭ قابىرعاسىنان دا ۇلكەن بالىقتىڭ قابىرعا سۇيەكتەرىن كورگەن. 1958 جىلى جوعالعان مالىن ىزدەگەن ءبىر مالشى كول جانىنداعى بيىك تاۋعا شىققاندا، سۋ بەتىنەن ەكى مەترگە دەيىن بيىكتىكتە شىعىپ تۇرعان قىزىل كەرمە كورەدى. سالدەن سوڭ ول بىرتە-بىرتە باتىپ كەتكەن. كەيىن مالشى «الگى نارسە قىزىل بالىقتىڭ ارقا قاناتى ەكەنىن ءبىلدىم» دەپ ايتىپ كەلگەن.

قاناسقا ءدۇربى سالىپ تۇرعان تۋريست

«كولدە جايىن بالىق بار ەكەن، سۋ ىشكەلى بارعان ءبىر ءۇيىر جىلقىنى جۇتىپ قويىپتى» دەيتىن اڭگىمەلەر دە بار. قاناستىڭ تۇڭعيىق تۇبىندە الىپ جاراتىلىستىڭ بار ەكەنىن مىنادان دا بايقاۋعا بولادى. قاناس كولى تۋرالى 1987 جىلى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ماقالا جازعان تۇراربەك نيازبەك كول تۋرالى «كول – اققۋ-قاز، ۇيرەك توپ-توبىمەن جۇزەتىن، الۋان ءتۇرلى قۇستار مەكەنى ەمەس. كەزدەيسوق، شەت جاعالاپ ۇيرەك قونسا دا، بايىزداپ ەركىن جۇزبەي تەز ۇشىپ كەتەدى» دەيدى. بۇنىڭ جايىن جەرگىلىكتى حالىق «اسپان پەرىلەرى قاناس بالىعىنان قورقاتىن بولۋلارى كەرەك. ويتكەنى، قونىپ، قايتا ۇشا جونەلگەن ۇيرەكتىڭ ارتىنان سۋ بەتىنە نەشە مەتر بيىككە اتىلعان الىپ قىزىل بالىقتاردى كورەمىز» دەگەن. ال، ءبىرى باستاۋلاردان، ءبىرى جەر استى سۋلارىنان پايدا بولعان التىناق، مىڭشۇڭقىر، اراسان، سامىرسىنبۇلاق كولدەرى شۋلاپ-شۇرقىراپ جاتاتىن قۇستار مەكەنى. ولاردىڭ ءبارى قاناسپەن ماڭايلاس جاتىر. ت.نيازبەك قاناستا قارا قىزىل، اق قىزىل، زاڭبار (يت بالىق), قاتىرعى، الا قانات، قارا شاباق، اق شاباق، الا بۇعا قاتارلى بالىق تۇرلەرى بار ەكەنىن جازادى.

فوتو اۆتوردان. قاناستىڭ "قازان كول" اتالاتىن بولىگى. 2015.07.18

ال، مىنا ءبىر قىزىقتى ەكى اڭگىمە قاناستاعى الىپ بالىقتار تۋرالى شىندىقتى ءتىپتى كۇشەيتە تۇسەتىندەي. ونى 1989 جىلى قاناس تاقىرىبىنا قالام تارتقان بەلگىلى اقىن، پۋبليتسيست ارعىن قاناپياۇلى بۋىرشىن اۋدانىنىڭ تۇرعىنى سماعۇل دەگەن بالىقشى، سەرەشى قاريادان 1956 جىلى ەستىگەن ەكەن. سماعۇل جاس كەزىنەن بۋىرشىن وزەنى بويىندا بالىق اۋلاۋدى كاسىپ ەتكەن. ءوزى اسقان سەرەشى. بۋىرشىن – قاناس وزەنىنىڭ جالعاسى. ال، قاناس وزەنى قاناس كولىنەن اعىپ شىعاتىنى تۇسىنىكتى بولار.

«انامنان تۋعالى وتىرىك ايتىپ كورگەم جوق» دەگەن سمەكەڭ مىنا ەكى جايدى بايانداپتى. «وتىز جاس كەزىم ەدى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ اۋىلدىڭ ءبىر بالاسى وزەننەن ۇلكەن بالىق كورگەنىن ايتىپ، جۇگىرىپ جەتتى» دەيدى اقساقال. بارسا، وزەننىڭ شەتىنە تاياۋ تەرەڭ يىرىمدە ۇزىندىعى ءۇش مەترگە جۋىق قىزىل بالىق تۇرعانىن كورەدى. «سۋ يەسى سۇلەيمەننىڭ» وسىنداي الىپ بالىعى بولاتىنىنا قايران قالادى. سودان جالعىز الا المايتىن بولعان سوڭ، باسقا بالىقشى، سەرەشىلەردى شاقىرىپ، جابىلىپ ۇستايدى. «بويىم الاسا دا، بيىك تە ەمەس ەدى. الگى قىزىلدىڭ ۇستىنە ءمىنىپ العانىمدا، تىزەم جەرگە ءتورت ەلى تيمەي تۇردى» دەيدى قاريا.

فوتو: اۆتوردان. قاناس وزەنى. 2015.07.18

ەكىنشى جاعداي بىلاي بولعان. 1940 جىلداردىڭ ىشىندە ون كۇندەي توقتاۋسىز جاڭبىر جاۋىپ، سەلدەن بۋىرشىن وزەنى قاتتى تاسىپتى. ارناسىنان اسقان سۋ شۇڭقىر جازىعىن دا باسىپ قالعان. كۇن اشىلعان سوڭ، تاسقىن قايتىپ، وزەن ساباسىنا ءتۇسىپتى. سماعۇل سەرەشى ادەتتەگىدەي سەرەسىن تاقىمعا باسىپ، اتپەن وزەن جاعالاپ كەلە جاتادى. سول ءسات نۇرپەيىس دەگەن اۋىلداسىنىڭ قىستاۋى تۇسىنداعى وزەننىڭ ورتاسىنان بۇرىنعى بالىقتان دا الىپ قىزىلدى كورەدى. «ساعان وتىرىك ماعان شىن، كوزى ءوزىمىز كوجە ءىشىپ جۇرگەن ۇلكەن كەسەدەي ەكەن» دەيدى ءوزى. ارقا قاناتى سۋ بەتىنە شىعار-شىقپاس بولىپ تۇرعانىن بايقايدى. سۋ تۇنىق بولعانىمەن، الىپ بالىقتىڭ ەكى جاعى قاتتى اعىن. قايىقپەن دە، اتپەن دە بارۋ مۇمكىن ەمەس. الگى بالىق عالامات ۇلكەن. ۇزىندىعى ەسىك پەن توردەي. شاماسى ءتورت مەتردەي. بۇرىن قيالىنا دا كەلمەيتىن بۇنداي كەرەمەتتى كورگەن ول «بۋىرشىن مەن قاناستاعى بالىق بىتكەننىڭ اتاسى، اۋليەسى وسى شىعار» دەپ ويلايدى. دەرەۋ بارلىق بالىقشى، سەرەشىلەرگە، ءتىپتى وزەننىڭ ار جاعىنداعى ورىستارعا دا جار سالادى. قالاي ۇستاۋدى اقىلداسادى. ورىستار «بۇنى تەك گراناتپەن جارىپ ءولتىرۋ كەرەك. باسقا امال جوق. بىراق، مىناۋ كيەلى بالىق. اۋلاعان كۇندە دە كىسى ءولىمى شىعادى. سوندىقتان، وعان تيىسپەيمىز» دەپ جايلارىنا كەتەدى. بۇدان سوڭ، باسقا بالىقشىلار دا باتا المايدى. سونىمەن، قايرانداپ قالعان بالىق نە ارى، نە بەرى كەتە الماي ون كۇندەي تۇرادى. ءتىپتى، ارقا قاناتىنىڭ ۇشى كۇنگە كۇيىپ، قۋراۋعا اينالادى. وسى كەزدە قۇدىرەتشە كۇن بۇزىلىپ، تاعى ەكى-ءۇش كۇن نوسەر جاۋادى. وزەن تاعى تاسيدى. جاڭبىر باسىلىپ، سۋ قايتقان سوڭ بارسا، جاڭاعى بالىق جوق بولىپ شىققان. «اعىسپەن قۇلداپ كەتتى» دەگەن بالىقشىلار. بىراق، كوپتى كورگەن قاريالار «شىلدەدە بالىق قۇلداپ جۇرمەيدى، قايتادان قاناسقا ورلەپ كەتكەن بولۋ كەرەك» دەگەن.

فوتو: wikipedia.org. قاناستىڭ google maps-تەن الىنعان كورىنىسى.

ارينە، وسىنداي ۇلكەن بالىقتىڭ قاناس كولىنەن كەلگەنى انىق. مۇمكىن، كول تۇبىندە ودان دا الىپ جاراتىلىس يەلەرى بار شىعار. ولاي دەۋگە سەبەپ تە جوق ەمەس. قاناس كولى – شىعىس-cولتۇستىكتەن باتىس-وڭتۇستىككە قاراي اعىپ تۇتاس ءوڭىردى كەسىپ وتەدى. كولەمى 44 مىڭ 780 شارشى مەتر. كولدىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى 190 مەترگە تاياۋ. كولدىڭ استى وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىگىنە قاراي شۇڭەتتەنىپ، تەرەڭدەي بەرەدى. سولاي بولعاندىقتان، ونىڭ تاعانى تابيعي اڭعار ما، جوق الدە ورقاشتى تاۋ قاباتى بار ما، ول جاعى ءالى بەلگىسىز. باتىس اۋماعى يىرىمدەنىپ جاتاتىندىقتان استىنا تارتقان اعىس بولۋى مۇمكىن دەگەن دە جورامال بار. سونىمەن قاتار، باتىسى مەن سولتۇستىك جاعى ءتىپتى تۇڭعيىقتانىپ، تەرەڭدەپ كەتەدى. سوعان وراي، كولدىڭ جالعاسى تاۋدىڭ استىندا بولۋى عاجاپ ەمەس دەيدى زەرتتەۋشىلەر. كول سۋى باسقا كولدەردەن پارىقتى دەيدى جەرگىلىكتى كونەكوزدەر. سەبەبى، وعان ءتۇرلى اراسان باستاۋلار دا قۇيىلادى ەكەن.

قاناس كولى ماڭىنداعى تابيعات كورىنىسى.

بويىنا سىر جاسىرعان قاناستاي قۇپيا كول الەم جۇرتىنىڭ دا نازارىن اۋدارۋدا. كول ايدىنىندا ءجۇزىپ جۇرگەن الىپ ماحۇلىقتاردىڭ كورىنىسى بىرنەشە رەت جاريالاندى. (ۆيدەودا).

قىتايدىڭ جانە باسقا ەلدىڭ تەلەارنالارى سول تۋرالى حابار تاراتتى. قىتايدىڭ ءىشى-سىرتىنا اتى جايىلعان ايگىلى ساياحات ورنى، اسا تەرەڭ كولدەردىڭ ءبىرى سانالاتىن قاناس تۋرالى ءالى تالاي قىزىقتى دەرەكتەر شىعاتىنىنا سەنەمىز.

«The Qazaq Times»