Foto: wikipedia.org. Qanas köli.

Qanas degen atı äygili köl bar. Altay taularınıñ tar qoynauına ornalasqan swlu da sırlı köl. Qıtay aumağına kiretin Qanas –  Qıtay boyınşa eñ tereñ köl sanaladı. Özi Qazaqstannan onşa qaşıq emes. Kürşim audanına qarastı Marqakölden säl joğarı boylıqta jatır. Şekarağa arı ketse 30-40 şaqırım aralıqta.

Negizi, Qanas köli orın tepken Altay aymağı tarihtan qazaqtıñ jeri edi. 1864 jılı Resey men Qıtay arasındağı «Şäueşek kelisiminen» keyin, bwl jerler Qıtay aumağına qarap ketti. Qazir osı öñirde etnikalıq qazaqtar mol qonıstanğan.

Qanas qazir jıl boyı neşe jüz mıñdağan turist ağılatın ataqtı sayahat ornı. Qıstıñ özinde adam topanı azaymaydı. Onı osınşalıq ataqtı qılğan ne? Ärine, Altay tauınıñ swlu jaratılısı; arındı özen, asqar tau, körikti jaylau, tılsım da sılqım tabiğatı. Biraq, Qanastıñ atın bwdan da alısqa jibergen tağı bir sebep bar. Ol – köl tübinde sudıñ közin basıp jatır delinetin alıp jayın balıq.

Foto: avtordan. Qanastıñ "Ay köl" atalatın böligi. 2015.07.18

Qazaqstan, Qıtay, Resey elderiniñ şekarası tüyisken aumaqta ornalasqan köl, jüyrik basın sonau Altaydıñ qar jamılğan şıñdarınan aladı. Kölge soltüstikten Dürgin, Aq ülgin, batıs jağınan Terisaqqan suları qwyıladı. Özge de wsaq bastau, bwlaqtar qosılıp jatır...

Äsili, «Qanas kölinde alıp balıq bar degen jay söz, sayahatşılardı tartu üşin şığarılğan daqpırt» degen pikirler bar. Negizi, alıp balıq deregi 1985 jılı jwrt nazarına jariya boldı. Bwl jayında 1989 jılı Qanas turalı «Jastülek» jurnalına maqala jazğan Bayten Ahmetbaev ta aytadı. Avtor 1985 jılı şilde ayında qızmet babımen Qanas kölinde bolıptı. Sol kezde Qanastıñ ösimdik türlerin zertteuge kelgen Şıñjañ universiteti biologiya fakul'tetiniñ studentteri, köl aydınınan onnan astam alıp balıqtar şoğırın körgenin aytqan. Olar älgi alıp balıqtardı «Narörkeş» dep atalatın kölge jaqın biik tau basınan körgen. Dürbimen de qarağan. Topanı tüyeniñ belinen de ülken, wzındığı on bes metr, keybiri odan da wzın ekenin bayqaptı. Student balalardı tıñdap otırğan qart pedagog, Temir Dalıntaywlı kölge qatıstı bala kezde estigen mına bir äñgimeni bayan etedi.

Köl betindegi jwmbaq körinis

1916-1917 jıldarı Qanas boyın meken etetin moñğol töresi Serinjap Marqa, Şäñgiştay şekarasında twratın Resey soldattarınıñ oficerimen toqtamğa kelip, tölem alıp, olarğa kölden balıq wstauğa rwqsat beripti. Sodan, on bes äsker eki jaz balıq aulağan. Eskekti qayıqpen qwrma au, süzgi au salıptı. Ağaş jäşikten qaltqı jasap, jwtpa qarmaq ta tastaptı. Qarmaqtı qapqan balıq jäşikti su tübine alıp ketedi eken. Eki-üş kün ötken soñ, älsiregen balıq aydın betine şığadı. Sol kezde onı ıspalap jağağa tartıp, birneşe adam jıbıla sere şanşıp wstaydı eken. Mwnı bılayğı el qasına baruğa soldattardan jasqanıp, sırttay ğana tamaşalağan. Keyin äskerler ketken soñ, olardıñ jwrtınan tüyeniñ qabırğasınan da ülken balıqtıñ qabırğa süyekterin körgen. 1958 jılı joğalğan malın izdegen bir malşı köl janındağı biik tauğa şıqqanda, su betinen eki metrge deyin biiktikte şığıp twrğan qızıl kerme köredi. Sälden soñ ol birte-birte batıp ketken. Keyin malşı «älgi närse qızıl balıqtıñ arqa qanatı ekenin bildim» dep aytıp kelgen.

Qanasqa dürbi salıp twrğan turist

«Kölde jayın balıq bar eken, su işkeli barğan bir üyir jılqını jwtıp qoyıptı» deytin äñgimeler de bar. Qanastıñ twñğiıq tübinde alıp jaratılıstıñ bar ekenin mınadan da bayqauğa boladı. Qanas köli turalı 1987 jılı alğaşqılardıñ biri bolıp maqala jazğan Twrarbek Niyazbek köl turalı «köl – aqqu-qaz, üyrek top-tobımen jüzetin, aluan türli qwstar mekeni emes. Kezdeysoq, şet jağalap üyrek qonsa da, bayızdap erkin jüzbey tez wşıp ketedi» deydi. Bwnıñ jayın jergilikti halıq «aspan perileri qanas balığınan qorqatın boluları kerek. Öytkeni, qonıp, qayta wşa jönelgen üyrektiñ artınan su betine neşe metr biikke atılğan alıp qızıl balıqtardı köremiz» degen. Al, biri bastaulardan, biri jer astı sularınan payda bolğan Altınaq, Mıñşwñqır, Arasan, Samırsınbwlaq kölderi şulap-şwrqırap jatatın qwstar mekeni. Olardıñ bäri Qanaspen mañaylas jatır. T.Niyazbek Qanasta qara qızıl, aq qızıl, zañbar (it balıq), qatırğı, ala qanat, qara şabaq, aq şabaq, ala bwğa qatarlı balıq türleri bar ekenin jazadı.

Foto avtordan. Qanastıñ "Qazan köl" atalatın böligi. 2015.07.18

Al, mına bir qızıqtı eki äñgime Qanastağı alıp balıqtar turalı şındıqtı tipti küşeyte tüsetindey. Onı 1989 jılı Qanas taqırıbına qalam tartqan belgili aqın, publicist Arğın Qanapiyawlı Buırşın audanınıñ twrğını Smağwl degen balıqşı, sereşi qariyadan 1956 jılı estigen eken. Smağwl jas kezinen Buırşın özeni boyında balıq aulaudı käsip etken. Özi asqan sereşi. Buırşın – Qanas özeniniñ jalğası. Al, Qanas özeni Qanas kölinen ağıp şığatını tüsinikti bolar.

«Anamnan tuğalı ötirik aytıp körgem joq» degen Smekeñ mına eki jaydı bayandaptı. «Otız jas kezim edi. Bir küni tañerteñ auıldıñ bir balası özennen ülken balıq körgenin aytıp, jügirip jetti» deydi aqsaqal. Barsa, özenniñ şetine tayau tereñ iirimde wzındığı üş metrge juıq qızıl balıq twrğanın köredi. «Su iesi Süleymenniñ» osınday alıp balığı bolatınına qayran qaladı. Sodan jalğız ala almaytın bolğan soñ, basqa balıqşı, sereşilerdi şaqırıp, jabılıp wstaydı. «Boyım alasa da, biik te emes edi. Älgi qızıldıñ üstine minip alğanımda, tizem jerge tört eli timey twrdı» deydi qariya.

Foto: avtordan. Qanas özeni. 2015.07.18

Ekinşi jağday bılay bolğan. 1940 jıldardıñ işinde on kündey toqtausız jañbır jauıp, selden Buırşın özeni qattı tasıptı. Arnasınan asqan su Şwñqır jazığın da basıp qalğan. Kün aşılğan soñ, tasqın qaytıp, özen sabasına tüsipti. Smağwl sereşi ädettegidey seresin taqımğa basıp, atpen özen jağalap kele jatadı. Sol sät Nwrpeyis degen auıldasınıñ qıstauı twsındağı özenniñ ortasınan bwrınğı balıqtan da alıp qızıldı köredi. «Sağan ötirik mağan şın, közi özimiz köje işip jürgen ülken kesedey eken» deydi özi. Arqa qanatı su betine şığar-şıqpas bolıp twrğanın bayqaydı. Su twnıq bolğanımen, alıp balıqtıñ eki jağı qattı ağın. Qayıqpen de, atpen de baru mümkin emes. Älgi balıq ğalamat ülken. Wzındığı esik pen tördey. Şaması tört metrdey. Bwrın qiyalına da kelmeytin bwnday keremetti körgen ol «Buırşın men Qanastağı balıq bitkenniñ atası, äuliesi osı şığar» dep oylaydı. Dereu barlıq balıqşı, sereşilerge, tipti özenniñ ar jağındağı orıstarğa da jar saladı. Qalay wstaudı aqıldasadı. Orıstar «bwnı tek granatpen jarıp öltiru kerek. Basqa amal joq. Biraq, mınau kieli balıq. Aulağan künde de kisi ölimi şığadı. Sondıqtan, oğan tiispeymiz» dep jaylarına ketedi. Bwdan soñ, basqa balıqşılar da bata almaydı. Sonımen, qayrandap qalğan balıq ne arı, ne beri kete almay on kündey twradı. Tipti, arqa qanatınıñ wşı künge küyip, qurauğa aynaladı. Osı kezde qwdiretşe kün bwzılıp, tağı eki-üş kün nöser jauadı. Özen tağı tasidı. Jañbır basılıp, su qaytqan soñ barsa, jañağı balıq joq bolıp şıqqan. «Ağıspen qwldap ketti» degen balıqşılar. Biraq, köpti körgen qariyalar «şildede balıq qwldap jürmeydi, qaytadan Qanasqa örlep ketken bolu kerek» degen.

Foto: wikipedia.org. Qanastıñ google maps-ten alınğan körinisi.

Ärine, osınday ülken balıqtıñ Qanas kölinen kelgeni anıq. Mümkin, köl tübinde odan da alıp jaratılıs ieleri bar şığar. Olay deuge sebep te joq emes. Qanas köli – şığıs-coltüstikten batıs-oñtüstikke qaray ağıp twtas öñirdi kesip ötedi. Kölemi 44 mıñ 780 şarşı metr. Köldiñ eñ tereñ jeri 190 metrge tayau. Köldiñ astı oñtüstiginen soltüstigine qaray şüñettenip, tereñdey beredi. Solay bolğandıqtan, onıñ tağanı tabiği añğar ma, joq älde orqaştı tau qabatı bar ma, ol jağı äli belgisiz. Batıs aumağı iirimdenip jatatındıqtan astına tartqan ağıs boluı mümkin degen de joramal bar. Sonımen qatar, batısı men soltüstik jağı tipti twñğiıqtanıp, tereñdep ketedi. Soğan oray, köldiñ jalğası taudıñ astında boluı ğajap emes deydi zertteuşiler. Köl suı basqa kölderden parıqtı deydi jergilikti köneközder. Sebebi, oğan türli arasan bastaular da qwyıladı eken.

Qanas köli mañındağı tabiğat körinisi.

Boyına sır jasırğan Qanastay qwpiya köl älem jwrtınıñ da nazarın audaruda. Köl aydınında jüzip jürgen alıp mahwlıqtardıñ körinisi birneşe ret jariyalandı. (Videoda).

Qıtaydıñ jäne basqa eldiñ telearnaları sol turalı habar tarattı. Qıtaydıñ işi-sırtına atı jayılğan äygili sayahat ornı, asa tereñ kölderdiñ biri sanalatın Qanas turalı äli talay qızıqtı derekter şığatınına senemiz.

«The Qazaq Times»