Şınjañnıñ birinşi hatşısı Çın Çuango. Foto: Reuters.

Kanadanıñ Qıtaydağı ökiletti elşisiniñ bas boluımen, 15 eldiñ Beyjiñde twratın bas elşileri Şınjañ Wyğır avtonomiyalı regionı partiya komitetiniñ hatşısı Çın Çuangoğa (Chen Quanguo) birlesken hat joldadı. Hatta Çın Çuangomen kezdesudi jäne Şınjañdağı az sandı wlttardı jappay twtqındaluınıñ sebebin tüsindiruin qatañ talap etti. Bwl turalı Reuters agenttigi, «Azattıq Aziya Radiosınıñ» resmi saytı, sonday-aq, Tayuan (Tayvan') men Gonkongtıñ basılımdarı jazdı.

Kanadalıq elşi bas bolğan birlesken hatta, Franciya, Şveycariya, Europalıq Odaq, Britaniya, Germaniya, Niderlandı, Avstraliya, Irlandiya, Şveciya, Bel'giya, Norvegiya, Estoniya, Finlyandiya jäne Daniya qatarlı elderdiñ elşilileri qol qoyğan. Sonday-aq, Çın Çuangoğa jazılğan hattıñ nwsqaları Qıtay Sırtqı ister ministrligine,  Qıtay Qoğam qauipsizdigi ministrligi jäne Partiya Joğarı komitetiniñ halıqaralıq ister jönindegi komitetine joldanğan.

Reuters agenttiginiñ habarında, Şınjañnıñ birinşi hatşısı, sonday-aq, Şınjañ ükimeti hatqa eş jauap bermegeni aytıladı. Halıqaralıq Adam qwqığın qorğau wyımı Qıtay isteri jönindegi basqarmasınıñ bastığı Sofi Riçardson kanadalıq diplomatqa, adam qwqığın qorğau maqsatında bwl birlesken äreketti wyımdastırğanı üşin alğıs bildirgen.  Äri bwl ärekettiñ halıqaralıq qauımdastıqtıñ Qıtaydağı adam qwqığı mäselesin retteudegi küş jigerin äygileytinin aytqan.

Sofi Riçardson sözinde: «Biz halıqaralıq qauımdastıqtıñ twraqtı qısımı Qıtay ükimetin atalmış «Üyrenu lagerlerin » jabuğa mäjbürleydi jäne ondağı mwsılmandardıñ öz dinin erkin wstanuına qarsı qısımnıñ toqtatuğa itermeleydi dep senemiz. Bwl twrğısında Kanadanıñ köşbasşılığına dän rizamız», – degen.

Kanadanıñ Sırtqı ister ministrligi Şınjañdağı wlttardıñ azamattıq jäne kisilik qwqığınıñ öreskel bwzıluına, ondağı twrğındardıñ qalıptan tıs baqılau kamerasınıñ astında wstaluına, sonday-aq, nanım-senim bostandığınıñ taptaluına baylanıstı Qıtay SİM-ne öz alañdauşılığın bildirgen. Sonımen birge, Kanadanıñ BWW-dağı ökilderi halıqaralıq qauımdastıqtağı Qıtay ökilderine bwl mäsele jöninde tüsinik beruin, eki jaqtı kezdesu arqılı mäseleni talqılau turalı da wsınıstar tastağan.

Atalğan hatta Qwrama Ştat elşisiniñ qolı bolmağanımen, AQŞ-elşisi arnayı mälimdeme jasap, Şınjañdağı halıqtıñ qwqığı men müddesin qorğau bağıtında belsendi qoldau körsetetinin jetkizgen. AQŞ elşisi Reuters agenttigine bergen mälimdemesinde, 2017 jıldıñ säuir ayınan beri qaray, Qwrama Ştat tarabı Qıtaydıñ Şınjañ jerinde 800 mıñnan astam, beyresmi mälimetterde 2 mln-ğa juıq wyğır, qazaq jäne basqa da jergilikti halıqtıñ «Üyrenu lagerine» qamalğanı turalı eskertu jasap kele jatqanın aytadı. Sonday-aq, qamauda otırğandardı tez arada bosatudı jäne önimdi şaralar qoldanıp, jağdaydı retke saludı talap etken. Osı mäselege qatısı bar delingen, äsirese Şınjañ ükimetiniñ lauazımdıları AQŞ tarabınan sankciya tizimine ilingenin de atap ötken.

Qıtaydağı köptegen eldiñ eşileri sol eldegi adamdıq qwqıq mäselesi boyınşa erekşe jäne jan-jaqtı kelisilgen türde bwnday qadamdar jasauı, Qıtaydıñ Şınjañdağı az sandı wlttardıñ adamdıq qwqığın öreskel bwzu äreketine halıqaralıq qauımdastıqtıñ,  älem elderin, sonday-aq,  halıqaralıq wyımdardıñ basa nazar audarıp otırğanın körsetedi.

Alayda, Qıtay ükimetiniñ jauabı jwrt kütkendey bolmay şıqtı. Qıtaydıñ SİM ökili Hua Çuniıñ ötken aptada bergen jauabında: «Batıs elderiniñ Şınjañ mäselesine alañdauınıñ qajeti joq», – dedi. Ol jäne: «Atalğan batıstıq diplomattarınıñ Çın Çuangoğa hat joldauı, Şınjañdağı adamdıq qwqıq mäselesi boyınşa alañdauşılıq bildirui, özderiniñ diplomatiyalıq auqımınan asıp ketken äreket», – degen.

Qıtay SİM ökili, sonday-aq, Beyjiñ biligi atalğan diplomattardıñ Şınjañğa baruına qarsı emestigin, alayda, olardıñ Qıtaydıñ işki isterine qasaqana jäne maqsattı türde aralasuına narazı ekenin jetkizgen.

Reuters keybir elderdiñ Şınjañ mäselesi turalı Beyjiñ biligine narazılıq bildirmeu isin bılay dep tüsindiredi: «Bwl elder Qıtaydıñ ekonomikalıq qısımınan alañdaydı. Qıtay ekonomikalıq quatı jäne ol bastamaşı bolğan «Bir beldeu, bir jol» jobası köptegen elderde infraqwrılımdıq jobalardı qolğa alıp otır. Bwl olardı ekonomikalıq kiriptarlıq küyde wstağan. Sondıqtan, Şınjañdağı mäsele boyınşa tüsinikteme talap etu,   olar üşin Qıtay biligin kinälağanday seziledi, äri Qıtay biliginiñ qısımına qalamız dep qorqadı».

Sonşama elderdiñ tüsinik berudi talap etuine, alañdauşılıq bildiruine, eskertu jasauına qaramastan, Qıtay biligi Şınjañdağı jasap jatqan äreketterin sıñar ezulikpen aqtap otırğanı körinip twr. Qalıptı diplomatiyalıq baylanıs ayasındağı tüsinikteme talap etudiñ özi Beyjiñ tarabınan «Qıtaydıñ işki isine aralasu» bolıp sanaladı. Bwl kommunistik jüyege qwrılğan QHR biliginiñ birbetkeyligin qayta-qayta körsetude. Ökinişke oray, osı mäselege baylanıstı körşiles jäne älem elderimen tüsinistikke wmtılu, azamattarınıñ konstituciyalıq qwqığın qorğau sındı örkenietti elge tän äreket qazirgi Qıtay biliginen bayqalmaydı. Bwl älem men Qıtay baylanısın kün sanap keri bağıtqa alıp bara jatır.

“The Qazaq Times”