– «Prezident Toqaevqa mümkindik bereyik» dep, biraz qoğam ökilderi söz qılıp jürgenin bilesiz. Al aldağı saylaudıñ nätijesinde prezidenttiñ ökilettik merzimi 7 jılğa sozıluı – sol «beriletin mümkindiktiñ» belgisi me?
– Qañtar oqiğasına deyin men özim de, şının aytqanda, prezident Toqaevtıñ aytıp jürgen uädelerine ümitti edim. Prezident bolğannan beri arada üş jılğa juıq uaqıt ötse de, äyteuir bwrınğığa qarağanda señ qozğaldı ğoy, bügin bolmasa, erteñ özgeristerdi bastaytın şığar degen dämeli oyım boldı. Toqaev mırza bir jağınan işki düniesi jwmsaq, diplomat adam bolğandıqtan, äbden boyına siñip qalğan qasietpen asıqpay jürgen şığar, oğan mümkindik beru kerek degen işki oyım bolğan. Biraq «qañtar qırğını» onday oydıñ bärin joqqa şığardı. Eger de ol özgeriske qwştar, elde sayasi reforma jürgizuge ıntazar bolsa, aldağı eki jılğa juıq ökiletti merzimi işinde biraz dünieni bitirip tastauğa bolar edi. Mümkindigi bar edi alda, oğan tipti qañtar oqiğasınan keyin äbden zärezap bolıp qalğan halıq qaytadan alañğa şığıp, äldebir tolqın tudırıp, qarsı şığıp jatqan joq. Biraq oğan da, mine, naurız joldauınan keyin de 8 ayğa juıq uaqıt ötip ketti, äli jılt etken özgeris joq.
– Prezident öziniñ aytqan jäne prezidentti jaqtauşılardıñ aytıp jatqan «halıqtıñ senim mandatın» alğanda, ne özgerte aladı?
– Qazir sarapşılardıñ arasında ekiwday pikir bar: birinşisi – osı üş jıldıñ işinde eşteñe özgertpegen, batıl qadamdarğa barmağan Toqaev prezidenttik qwzırınıñ 7 jılında birdeñe özgerte qoyadı degen senim joq. Ekinşisi –Toqaevqa mümkindik bereyik, osı saylaudan keyin özgeristerdi bastaydı, biz onı talap eteyik, biz qaşan bastaytının kütip otırmayıq, qoğam, halıq retinde özgeristerdi bastauğa özimizdiñ talap, qısımımızben mäjbür eteyik degen pikir bar.
Endi osı eki pikirdi saralay kelgende, şınında da, biz özgeristi alañ arqılı talap ete almasaq, qarsılıq qozğalısqa qajetti mölşerde halıqtı jinap, bilikti özgeriske mäjbür ete almasaq, onıñ üstine aldağı saylauda qaytadan saylanatın, onıñ prezident bolatınına kümän bolmasa, onda bizde endi Toqaevtan osı özgeristerdi beybit jäne zañdı jolmen talap etuden basqa amal qalmaydı. Eldegi özgeristerdi tağı da 30 jıl kütetin uaqıt bizde joq. Onsız da bir wrpaqtıñ ömiri ketti.
Meniñ oyımşa, osı saylaudan keyin qoğamnıñ tegeurini, talabı jäne özgeriske degen qwştarlığı bwrınğıdan da qattı boladı. Sondıqtan bilik, onıñ işinde, ärine, Toqaevtıñ özi qoğamdağı kürdeli özgeristerge baruğa mäjbür boluı tiis. Äytpegen jağdayda eldegi teñselis, protestik qozğalıs odan äri küşeye tüsui äbden mümkin.
– Demokratiyalıq küşter koaliciyası qwramında siz de barsız ğoy... El-jwrt arasında biregey kandidat retinde koaliciya sizdi wsınadı degen söz boldı...
– Boldı. Biraq bwl twtas koaliciyanıñ emes, jekelegen azamattardıñ pikiri edi. Osı qoğamda meni biletin, kimniñ kandidattıqqa baruğa mümkindigi bar degende, meni atağan jigitterdiñ jasağan wsınısı. Biraq bwl mäsele koaliciyada talqılanğan joq. Sebebi alğaşqı otırıstan keyin-aq osı qauımdastıqtıñ arasında iritki tudı. Jalpı, osı saylauğa qarsı közqarastı bildirip, qauımdastıq alğaşqı qabıldağan ündeude bilikten tiisti zañdarğa özgerister engizudi talap etti. Biraq onıñ ekinşi punkti boyınşa, eger de bilik onday qadamğa barmay jatqan jağdayda, birikken oppoziciya öz kandidatın wsınıp, saylauğa tüsemiz degen şeşim bolğan. Alayda kelesi otırısına jetpey, koaliciyanıñ öz işindegi pikir ekige jarılıp, naqtı bir wstanım bolmay, oy-pikir, maqsat-müdde bıtırap ketti.
Osı birauızdılıq bolmağan jağdaydan keyin, jekelegen azamattardıñ wstanımın qoldap, ümitkerlikke baruğa men de alğaşqı ıqılastan aynıdım. Birinşi sebebi – mwnday alauızdıq jağdayda ümitker bolıp, saylauğa tüsip, bereke tappaysıñ.
Ekinşiden – koaliciyanıñ «kandidattıqqa wsına salayıq» degeni siyaqtı jalpaqşeşey wstanımı mağan qajet emes. Sondıqtan meniñ öz basım, 2005 jılğı oppoziciyanıñ birtwtas bolıp birigip, Jarmahan Twyaqbaydı biregey kandidat retinde şığarğanı siyaqtı, birıñğay wstanımı bolmağan jağdayda ırıñ-jırıñ ortada opa tappaytın edim. Sebebi öziñniñ äriptesteriñ tarapınan tolıq qoldau bolmay, biri – ortaq kandidat wsınıp, ekinşisi saylauğa tolıq qarsı bolıp, tipti jeme-jemge kelgende, öziñe de qarsı şığıp, üşinşisi boykot jariyalaymız dep jatqanda, bwl saylauda abıroylı nätijege jetetin is boladı dep oylamaymın. Tipti koaliciya wsınıp jatqannıñ özinde osınday ırıñ-jırıñnan keyin meniñ ümitker boluğa ıntam bolmadı.
Biraq qoğamnıñ aldında öziñ işki dünieñmen qabıldağan, eşqayda jazılmağan bir jauapkerşilik parızıñ bar – ortaq müddege jwmıs isteyin degen. Meniñ ıqılasım osı parızdı öteu üşin ğana boldı. Äytpese adam qwqığın öreskel bwzğan zañnıñ ayasında prezidenttik saylauğa tüsip, «atımdı şığarayın» degen ıqılastan aulaqpın.
Al şınında da, ümitkerler tirkeuden ötkennen keyin-aq, oppoziciya tarapınan kandidat wsına almağan qoğam serkeleri halıqtıñ sözine qalatının bilip otırmın. Tipti «bir qora azamat jürip, aralarıñnan bir adam tappadıñdar» degen halıqtıñ nalası mindetti türde boladı. Men 25 jıldıñ işinde el aldında moynıma alğan mindetim joq qoy, tek azamattıq parız retinde osı demokratiyalıq qoğamda jürgenim bolmasa, eşkimniñ aldında mindetteme alğam joq. Biraq öziñniñ işki dünieñmen, işki sezimiñmen, azamattıq wstanımmen osınday jolğa tüskennen keyin, öziñniñ azamattıq jauapkerşiligiñdi, halıqtıñ, qoğamnıñ sağan degen swranısın tüsinuiñ kerek.
Sondıqtan erteñgi küni «aralarıñnan nege bir kandidat wsınbadıñdar» degen swraq bizge qoyıladı. Sol kezde, ärine, meniñ öz tarapımnan aytatın jauabım dayın – joğarıda aytqanımday. Al biregey kandidat wsınuğa birauızdı toqtam jasay almağan basqa azamattardıñ aytarı üşin men jauap bere almaymın. Qalay bolğanda da, bizge sengen el-jwrttıñ müddesi üşin, osı saylauğa biregey kandidat wsına almağanımız üşin biz qoğam aldında aqtalıp kete almaymız.
– Saylauğa tirkelip jatqan ümitkerler jayında äleumettik jelide birazın sayqımazaq retinde qatıstırıp jatır degen auır sözder de aytılıp jatır...
– Bwl endi saylauğa «quırşaq» retinde ümitker bolğan azamattardıñ özi bağamdauı tiis jäne olardıñ öz atına söz keletin mäseleniñ mänisi. Tipti kandidat retinde wsınılmağan meni de «biliktiñ jobası» degender boldı. Bwl ejelden alauız qazaqtıñ qanına siñgen jaman ädettiñ älpeti.
Jalpı, saylauğa «quırşaq» kandidattar wsınu – biliktiñ belgili tehnologiyası ğoy. Biliktiñ özi wsınıp otırğan kandidatına qarama-qarsı äljuaz, älsiz, keyde bir topas bireulerdi qoyıp qoyatını belgili. Biliktiñ özi akcent qoyıp otırğan kandidatın ötkizu üşin, basqa ümitkerlerdi halıqqa kemşin körsetip, odan göri mınau dwrıs qoy degen siyaqtı ahual qalıptastıratını elge mälim jäyt.
Osı twrğıdan kelgende, ärine, wsınılıp jatqan kandidattardıñ bärin Toqaevqa balama bolatın, mıqtı azamat, halıq müddesimen saylauğa tüsetin ümitkerler dep oylamaymın. Keybireuleriniñ atı-jöni, tipti qoğamda bwrın-soñdı estilmegen. Olardıñ ayaq astınan şığa kelui, ärine, külkili jäyt. Saylaudı mazaq qıludıñ amalı.
Al prezidenttik sayısqa tüsuge layıqtı nebir mıqtı azamattar bar, qoğamdı özgertuge ıqılası küşti, qanşa uaqıttan beri janıp jürgen jigitterdi atay bastasañ, biraz tizim şığadı. Elge tanılğan, qazir qazaqtıñ wlttıq müddesin qorğap jürgen Arman Şoraev, jası prezidenttik saylauğa tüsu talabına tolmadı demeseñ, qaysarlığı qayralıp twrğan Janbolat Mamay, qañtardan keyin oppoziciyalıq maydanğa qaytıp oralğan Bolat Äbilov, tağı basqa layıqtı jigitter jeterlik. Bwlar eline, jerine degen süyispenşiligi, eldi özgertuge degen qwştarlığı mıqtı jigitter.
Kerisinşe, saylau bastalmay jatıp, külkili pikirdiñ nısanasına aynalğan Jiguli siyaqtı ümitkerlerden ne qayır, ne opa? Şının aytqanda, bwl saylaudıñ salmağın mazaqqa aynaldırudıñ äreketi dep oylaymın. Tüptep kelgende, bwl külkili jağday emes, halıqtıq tragediya, eldiñ erteñine degen qastandıq.
– Er-ağa, aldağı prezident saylauına eger belsendi qarsılıq bolatın bolsa, qañtar qırğını qaytalanuı mümkin be? Toqaev tağı da eskertusiz oq atuğa baruı mümkin be?
– Negizi, qazirgi osı saylauğa degen halıqtıñ salğırt ınta-ıqılasına qarap otırıp, däl sonday narazılıq qozğalısı tua qaladı dep oylamaymın. Sebebi qoğam osı saylauğa özgergen zañdarmen keluge müddeli bolğanda, qazirdiñ özinde alañğa şığatın edi. «Nazarbaevtan qalğan zañdarmen biz saylauğa qatıspaymız!» dep, mıñdağan adam Almatı men Astana alañdarında twratın bolsa, bilik halıqtıq ıqpalğa könuge mäjbür bolar edi.
Biraq däl qazirgi saylauğa halıq tarapınan eşqanday ıqılas tanılıp twrğan joq. Meniñ oyımşa, bwl saylaulardan eşqanday nätije şıqpaytını äbden halıqtıñ qanına siñgeni sonday, saylau bar ma, joq pa, kim saylanıp jatır – oğan qarapayım halıq tarapınan eşqanday reakciya joq siyaqtı.
Sondıqtan osı saylaudıñ nätijesinde eger de Toqaevqa naqtı, al'ternativti kandidat şığıp, biliktiñ aralasuımen ol jeñilip jatatın bolsa, onda äldebir tolqulardıñ payda boluı mümkin edi. Al endi Jiguliler üşin kim alañğa şığadı, kim tolqu tudıradı?
Osı twrğıdan qarağanda, bwl saylauda eşbir intriga bayqalmaydı. Halıq üşin bwl saylaudıñ eş qızığı qalmadı. Arıqpen ağıp jatqan eginniñ mimırt suı siyaqtı jıbırlap ötken saylaudıñ qwnı bar ma?!
– Ras aytasız! Swhbatıñızğa raqmet!