Mwrat Almasbekwlı. Böribas belgi (Äñgime)

Aq jauın sebezgilep twr. Wsaq tamşılar auada qalqığan jwqa twmanğa aralasıp ketken. Kün jañbırlı bolğanımen, jılı. Onı sıldıray aqqan bwlaqtıñ jwmsaq üni de añğartadı. Töñirek tıp-tınış. Oqta-tekte, qalıñ ağaş arasınan äldebir qws sayrap qoyadı.

Jarqışaq, kölbeu tastı panalap jatqan bala titirkenip oyandı. Ornınan aunap ketken eken. Bir jaq denesi bolımsız dımqıl tartıptı. Wyıqtap qalğanına tañdandı. Eñbektep, qayta tükpirge bardı. Sosın, bwlt twtasqan aspanğa, twman şökken astırtqa qaradı. Bäri bwlıñğır. Anıq, körneu eşteñe joq. Ol tüñilgendey eki tizesine mañdayın süyep, qwnısa otırdı. Özegi tömen tartıp, qarnı aşqanı seziledi. Ernin jalanıp, jwtındı. «Jemis terip jesem be» dep oyladı. Biraq, ayaq basar şöp pen deldigen bwta-bürgen tegis şılqığan su. Tiip ketse sau ete tüskeli twr. Qol sozım ağaş arasına baruğa qayrat qıla almay, boyı şimirkendi. Qalay bağıt aların, qayda jürerin bilmey dağdarğan qalpı bürisip, közi jasaurap otıra berdi.

Osı sät, qısqa söylegen adam dauısın qwlağı şaldı. Tizesine qayta tastay salğan basın jwlıp aldı. Türinde ümit älde qorqınış ekeni belgisiz qimıjıq lep oyqastaydı. Ekpettey jata qalıp, aldıñğı jaqqa üdireye qaradı. Jañbır säl seyilgen edi. Bualdır twman kilkigen bwlaq boyınan bir-eki jayau adamnıñ qarası şalına ketti. Balanıñ denesi diril qaqtı. Älgilerdiñ jürisi sonday şapşañ eken. Bozalañ twmannan suırıla şığıp, bwnıñ twsına jaqın keldi. Sol jerde az ayaldap, şolaq tildesti. Olardıñ anıq şıqqan sözderin estigende, bwl ornınan qalay atıp twrğanın bilmey qaldı. Basın tasqa wrıp alğanına da qaramay, ekeuine twra wmtıldı:

– Ağataylar-ay, ağataylar! Meni qwtqarıñdarşı!

Sol eken, bireui jalt bwrılıp sadaq kezep, biri şolaq semserin jalañdatıp twra qaldı. Qas pen közdiñ arasında qaru kezegen qos saylauıt jalğız balanıñ üreyin wşırdı. Bwtalardıñ suın saulata jügirgen ol, dalbıraqtap jetken küyi şort toqtadı.

– Ölgiñ kelmese, tapjılma sol aradan!

Sadaq wstağanı zildi dauıspen bwyırdı. Şirey tartqan jebeniñ kök süñgi wşı jañbır suımen jılt-jılt etedi. Ar jağınan sadaqşınıñ suıq közderi tese qadalıp twr .

–Kimsiñ?

Bala kibirtiktep, jwtqınşağı birazğa deyin bülkildedi. Ne aytarın bilmeydi.

– Men... adasıp jürmin...

Sadaqşı säl tüsin jılttı. Adırnanı bosatıp, bir-eki adım alğa attadı. Bala qorıqqanınan tizerlep otıra ketti.

–Twr tez!

«Zirk» etken dauıstan şoşığan ol qalbalaqtap, atıp türegeldi. Anağan köziniñ astımen jasqanşaqtay qaradı.

Şaması, özinen az ğana ülken balğın jas eken. Balapan mwrtı tebindegen aqswr jüzinde aşu bar. Boyı swñğaq. Qoldarı da erepaysız wzın körindi. Belin qınay buğan jalpaq qayıs belbeude kere qarıs kezdigi salaqtaydı.

–Nege tizerlediñ?

Bala qorıqqanın jasıruğa tırıstı.

–Därmenim qwrıp ketti. Aşpın.

–Ölip bara jatsañ da sebepsiz tize bükpe! Älde, jauğa twtqın bolıp pa ediñ?

–Joq.

– Qay taypadansıñ!

– Taypa?..

Ol tağı ünsiz qaldı. Bası salbırap, közimen jer şwqıp twra berdi.

– Qay taypanıñ adamısıñ deymin. Sen kimsiñ özi, qaydan şıqqanıñdı bilmeytin?..

– Boldı.

Kenet näzik te qaysar qız üni estildi.

– Boldı, tergep-tektemey qoya twrayıq. Aldımen esin jisın.

Sonı ayttı da jıldam basıp, sadaqşığa jaqındadı. Örilgen qos bwrımı belin soqqan, aqqwba qız bwğan barlay qaradı. Samaylıqtan tömen sırğığan jañbır tamşıların eleytin emes. Qimılı da şiraq. Keudesine kön teriden oq qalqan baylaptı. Iığı men qoldarında da sonday teri qorğanış. Barlığı qwlın müşesine qwp jarasıp, say kelip twr. Äsirese, twñğiıq qara közderi ğajap sırlı, möldir eken. Balañ jigittiñ jüregi dir etkendey. Jüzin tez taydırıp, tömen saldı. Qız jalañ semserin bilegine japsıra wstap, oğan til qattı.

–Üstiñ qwrğaq qoy. Qayda boy jasırıp ediñ?

–Ana jerde. Tastıñ astına.

Qız ben sadaqşı bir-birine qarap, ımmen wğısqanday boldı.

–Jür, basta! Sonda baramız.

Kölbeu, jaqpar tastıñ ığında qwrğaq arşa, wşqat bar edi. Sadaqşı tütin şıqpaytın aqsöñke qu şırpıdan tañdap, tez ot twtattı. Arqasına asıp alğan kişkene jorıq dorbasınan qol basınday birneşe kesek qaqpış et alıp şıqtı. Bala jigit sonda ğana bayqadı. Sadaqşınıñ qoynında jwdırıqtay qws bar eken. Kişkene bolsa da, imek twmsığı men jasıl sağım oynağan közderi jırtqıştıq tanıtadı. Qws iesiniñ iığınan tüsken joq. Anda-sanda wsınğan tüyir etti, qağıp alıp, ilezde jwta saladı. Olar özek jalğap, su bolğan kiimderin keptirdi. Sadaqşı ara-twra kiiminiñ sırtınan keude twsın basıp, äleneni sipalap qoyıp otırdı. «Altın, kümis ne aqşa bolar» dep oyladı bala jigit. Özi et jep äldenip aldı. Ana ekeuine boyı da üyrene bastağan. Et turağan wzın kezdigin sürtip, qınına salğan sadaqşı oğan qayta swraq qoydı:

– Bizdiñ jau emes ekenimizdi qaydan bildiñ?

– Sözderiñdi estip, sodan tanıdım.

– Endi qayda barasıñ?

– Sendermen eretin şığarmın. Elge jetip alsam boldı.

– Atıñ kim?

–İzğwt.

–Meniñ atım Elgüdik. Mınau qarındasım Barşın. Elimiz Ierek taypası. Ünemi jau ötinde, şekara qorğanı edik. Az bwrın Tabğaş qolı şaptı. Qwjınağan äsker. Biz habarşılar jasağında bolatınbız. Şwğıl osılay jönelitti. Qağan ordasına baramız. Taypanıñ bar sarbazı jau bögep qaldı. Ayaldamay jüremiz. Ere alsañ iles. Äytpese, ayaqqa oralma.

Osını aytqan ol asığa ornınan twrdı. Qwsı qoynına süñgip ketti. Jañbır sayabırlağanımen, dala twman, aspan siresken bwlt. Elgüdik şoqı betkeyin tinte qarap, üşkil sabaqtarı bizdey qadalıp, tek bir jağına ğana tizilip ösken şöp tauıp aldı. Onı jwlğan joq. Köz saldı da, keri bwrıldı. Tömen tüsken soñ, bwlaqtı boylap, ağıspen qwlday tarttı. Qos habarşınıñ jayau jürgende ayaqtarı-ayaqtarına tier emes. İzğwt ekeuine jügire ilesip, keyde artta qalıp, äreñ kele jatır. Tek Elgüdik kidirip, biikteu jerlerden älgindey şöp izdegende ğana tınıstap qaladı. Älgi şöptiñ ne sırı bar ekenin tüsine almay tañ. Aqırı bir ayaldağanda Barşınnan swradı. «Bizüşkil» degen şöp eken. Sabağı tek soltüstikke qarap ösedi. Habarşılar men barlauşılar bwlttı künderi soğan süyenip bağıt ayıradı.

–Aspandağı jwldızğa qarauşı edi ğoy, – dep küñk etti İzğwt.

Barşın miığınan küldi. Qaraqat közderinde mısqıl oynap şığa keldi.

– Töbeñde ünemi jwldız jaynap twrmaydı. Ayağıñnıñ astınan da jol köre bilu kerek.

Özderine ilese almay kele jatqanı azday, qisınsız söylep bolbırağan İzğwtqa ol salqın qaradı. Tabiğat tili, jauınger jorığınan beyhabar jäutik köretindey. Qaydan şıqqanı, basına ne kün tuğanı belgisiz jwmbaq bozbalağa işi jılımaytın sekildi. Äyteu tili bir, qanı jaqın öz qağanınıñ jwrtı bolğan soñ, Elgüdik te onı köp tektemedi. Öytuge uaqıt ta az.

Wzamay jauın toqtap, aspannıñ bwltı bir jaq şetinen türile bastadı. Eki ayağı şalınısıp, dığırı qwrığan İzğwttıñ basına endi «bwlar nege jayau» degen oy oraldı. Bir kezde alda bezildep bara jatqan ekeu toqtay qaldı. Qarındasın sol jerde qaldırğan sadaqşı qwsın iığına qondırdı. Onıñ auzına toptala ösken sındarday bwtanıñ qızğılt japırağınan bireu tistetti de, biikke qaray örledi.

Barşınğa zorğa jetken İzğwt, kele bwratılıp otıra ketti. Qızdıñ türinen şarşağan belgi bayqalmaydı. Aynalanı saqtana şolıp, jalañaş semserin aynaldırıp qoyadı. Qattı jüristen busanğan bolu kerek, betine qızğıltım alau tepşigen. Qaraqat közderin jarq etkize töñkergende, bükil älem sonımen birge audarılıp keterdey. Az demin alğan bala jigit oğan wrlana qaradı. Balğın jürek bir tulap ötti. Añdausızda jalt bwrılğan qızben közderi tüyisip qalğanda ğana, tez basqa jaqqa bwrılıp ketti. Sasqalaqtap, at turalı swradı.

–Nege jayausıñdar. Habarşılar atpen jürer edi ğoy?

Janı qinalğanda ğana oyına at tüsken İzğwtqa ol qısqa jauap qaytardı.

–Atımız öldi. Özimiz äreñ qwtıldıq.

–Kimnen? Attarıñ nege öldi?

İzğwt boyın jinap, tezirek jürsin degen oymen Barşın öz jayların tolıq aytıp berdi. Äsili olar üş adam edi. Bastığı Toğatı degen qart habarşı bolatın. Qağan ordasın beyğam qaldırudı oylağan tabğaştar til jibermeudi mıqtap eskergen. Habarşılar şığa sala tastüyin saylanğan şağın jau jasağı soñdarına tüsti. Tauğa iline quıp jetken. Qart sarbaz attarı oqqa wşqan eki balanı tauğa kirgizdi de, özi tosqauılda qaldı. Arı qaray ne bolğanı belgisiz. Bwlar qaşıp, wrı joldarmen tauğa siñip ketti.

– İzimizge tüsken jau köp edi. Olar bizdi äli quıp keleri anıq. Qolğa tüssek, tabğaştar tiridey keskileydi, – dep sözin ayaqtadı habarşı qız.

Azdan soñ Elgüdik qayta oraldı. Qwsı joq. Wşırıp qoya bergen siyaqtı. Arı qarayğı joldarında älgindey qızıl japıraqtı bwtalar jii kezikti. Bwlar wsaq şoqılı, tal-terek aralas ösken jılğa-jıqpılı bar öñirmen keledi. İzğwttıñ boyı sergip, dızaq qaqqanımen oyı alasapıran. Äli qanşa jüretinderi belgisiz. Ekeuine ilesip şıdau bir basqa, «arttan quğan jaudıñ qolına tüsip, aram ölmeymin be» degende tipti üreylenedi.

Olar qarañğı üyirilip, tün qoyulanğanda keñ jılğanı keudeley kelip toqtadı. Osında, ağaş arasına tınığıp almaq. Ot jağuğa bolmaydı. Elgüdik twlıbınan malta qwrt pen siri bop kepken qwyrıq may alıp berdi. Sodan jep, bastaudıñ suınan işti de, ärqaysısı bir-bir ağaştıñ tübine qisaydı. İzğwttan wyqı qaşqan. «Tiridey keskileydi» degen Barşın sözi qayta-qayta qwlağında jañğıradı. Söytip jatıp wyıqtap ketipti. Bir kezde şoşıp oyandı. Tüsinde közi qantalağan tabğaş onı qılışpen qaq bastan şapqalı jatır eken. Tınısı jiilep, denesi qaltırap ketti. Eki jağına alaqtay qarap edi, Barşın terekke süyengen qalpı wyıqtap otır. Elgüdik joq. Ornında teri twlıbı ğana jatır. Tañ sarğayıp qalğanday. Atıp twrğan İzğwt sıbdırsız barıp, teri twlıptı aldı da, jılğadan şığıp, beze jöneldi. Aspan aşıq edi. Bolımsız jelemik qana soğıp twr. Jer qwrğağan. Artına jaltaqtay qaşıp, eki nar bwtanıñ arasınan öte bergen İzğwt oqıs mañdaydan tigen soqqıdan közi jarq ete qaldı. Ökirgen qalpı şalqalay wşıp tüsti. Jan därmen basın qwşaqtap, bwtanıñ tübine qaray tığıldı. Auzı tınım tappay, jalınışpen ayqaylap jatır:

– Ağatay, janımdı qiıñdar. Men habarşı emespin, adasıp jürgen beyuazbın. Öltirmeñder meni, öltirmeñderşi...

–Ey, ölez neme! Üniñdi öşir tez, taudı basıña köşirmey!

Izbarlana sıbırlap twrğan Elgüdik eken. İzğwt sümireye basın köterdi. Şekesi isip şığa kelipti. Elgüdiktiñ bir qolında sadaq, bir qolında teri twlıp. Ol İzğwttı qonalqa orınğa alıp keldi. Kelse, Barşın joq. Sadaqşı aqırın qwyqıljıta ısqırıp qalıp edi, qız ağaş basınan «dik» etip sekirip tüsti. Ağasına aspandı körsetip, «wştı» dedi. Elgüdik jata qalıp, jerge qwlağın japsırdı. Sodan türi bwzılıp türegeldi. Aşumen kezdigin suırıp, İzğwttıñ keñirdegine taqağanda, onıñ zäresi zär tübine ketti. Közi alayıp, dıbısı şıqpay qaldı. Osı kezde Barşın kelip, ağasınıñ qolınan tarttı. Oğan qarap, ünsiz basın şayqadı. Sadaqşı amalsız keri şegindi, «jazañdı barğan soñ alasıñ, satqın» dep, tistene kübirledi. Olar jönele bergende, üstilerinen qanattarı suıldap bir top qws wşıp bara jattı.

Köp ötpey dübirletip, quğınşılar da jetti. Üşeu eken. Arqalarında ayqastırğan qızıl jalauşaları jelbireydi. Wzın nayzaların jalañdatıp, tönip keledi. Osı kezde Elgüdik artına qayırıla toqtadı. Sadağı öz boyına jeteqabıl wzın bolatın. Biraq, adırna men jaqtaudıñ arası sonday jaqın edi. Endi, jebe salıp tartqanda, jañağı sadaq şañıraqtıñ jartı şeñberindey bolıp kerildi. Zuıldağan jebe şauıp kele jatqan jaudıñ bireuin mwrttay wşırdı. Qalğandarı jırındı eken, sadaqşınıñ özge jebelerin şaşaqtı qalqandarımen qağıp-qağıp tastadı. Jetip kelgen ekeudiñ wzın nayzaların Elgüdik pen Barşın darıtqan joq. Biri sadaqpen, biri semsermen serpip jiberdi. Bwl kezde İzğwt bwtanıñ artına jasırınıp, bwğıp qalğan. Tabğaş jasauıldarı qayta aynalğanda, sumañ qaqqan bireui nayzasın tura Elgüdiktiñ topşısınan qadadı. Qapıda qalğan sadaqşı da aqıra ayqaylap, nayzanı jwla tartqanda, jauı üstine qwladı. Ekinşi qolımen qarıstay kezdigin şapşañ suırğan Elgüdik, onı tabğaştıñ keudesine boylatıp jiberdi. Biraq, özi jürelep qaldı, qayta twra alğan joq. Nayzanı suırıp tastağanda, topşıdan qızıl qan ıtqıdı. Osı sät Barşınnıñ keudesine minip alğan quğınşınıñ bireui onıñ öz semserin keñirdegine taqap, orıp jiberuge tayap bara jatqan. Qızdıñ «ağa» degen jan dauısı şıqtı. Elgüdik ornınan äreñ twrıp, olarğa qaray tältirektey wmtıldı da, şaması ketip, qwlap tüsti.

Barşınnıñ jan wşırğan dauısı İzğwttıñ jüregine inedey qadaldı. Qaraqwsşa jarbiğan qatıgez jaudıñ astında qızdıñ eki ayağı tıpırlap jatır. Ajal aldındağı jantalas. Ol tağı şırqırap ayqay salğanda, İzğwt ornınan wşıp twrdı. Eki közi Elgüdik laqtırıp tastağan qandı nayzada. Jügirip soğan jetti. İrkilgen joq. Köz ilespes tezdikpen, dwşpannıñ tu sırtınan nayzanı wrıp jiberdi. Tabğaş şalqalay kerilip, eki közi aqşiya aunap tüsti. Ölim twzağınan qwtılğan Barşın twra sala, ağasına jügirdi. Eldgüdik bir qolımen kezdigine süyenip, bir qolımen topşısın basıp otır eken. Endi bir sät, ağalap jılağan qarındasınıñ közindegi jastı sürtti. Barşınnıñ betine jas aralas qan jwqtı. Jaralı sadaqşı basın köterip, İzğwtqa qaradı. Jüzinde bolmaşı jımiıs lebi bar. Işarat etip, janına şaqırğanday boldı. Ol jaqın keldi. Elgüdik keudesine qolın tığıp,  eki jerden qoñır taspa bau tağılğan bir zat alıp şıqtı. Jıp-jıltır qılıp ärlegen aqşulan jarğaq teri eken. Ortasına kök boyaumen jelke jüni küdireyip, azu tisi aqsiğan böriniñ bası salınıptı. Örnektiñ şeber, jandı şetilgeni sonday, kökjaldıñ közine qarağan İzğwt seskenip qaldı. Janarında ökiniş pen arman otı kezek almasqan Elgüdik osı böribası belgige qimay qarap, nedäuir otırdı. Sosın onı İzğwtqa wsındı. Bar küşin jinap, bir-eki auız til qattı.

–Mınanı al, Ğwn Qağanınıñ ärbir er jürek, adal jauıngerine beriletin belgi. «Mäñgi eldikti» mwrat twtqan qağanattıñ ortaq wranı, öşpes kiesi. Qağan jwrtınıñ qasietti tañbası. Bwl endi sağan amanat. Saqta, soğan layıq bol!..

Ol älsirep ketti. Auzınan qoyu qan bwrq etti. Sonda da, bar qayratına süyenip älsiz sıbırladı:

–Qarındasımdı da sağan tapsırdım. Elge tez habar jetkiziñder.

Osıdan keyin Elgüdik eñkeygen qalpı büktetile berdi. Qırşınınan qiılğan balapan qarağayday eki qolı jayıla ekpettey qwlap bara jattı. İzğwt pen Barşın onı oñap jatqızdı. Köz jasın ünsiz tökken qız ağasın qwşıp, öksip jatır. Al, qolında böribas belgisi bar İzğwttıñ qabağı qars tüyilip, közinen kek wşqını şaşıradı. Osı sät qwlağınıñ tübinen äldene «su» ete tüsken. Sadaqşınıñ titimdey qwsı eken. Qaydan, qalay jetkeni belgisiz. Kele iesiniñ iıq twsına qondı. Közderinde jasıl sağım oynap, moynın tınmsız tolğaydı. Elgüdiktiñ qan japqan denesin jatırqap twr. Kenet at twyağınıñ dübiri estildi. Tağı jau kütken İzğwt şoşına jalt qarağan edi. Nayzanı qolğa alıp, nege bolsa da dayındala bastağan. Biraq, oğan Barşın qolın köterip, «toqta» degendey işarat bildirdi. «Bizdiñ barlauşı eken» dedi sosın. Kerege jalı eki jağına jarıla tögilgen, küdir moyın qara attı barlauşı lezde kelip qaldı. Üsti ayqış-wyqış qaru. Betine böri keyipti bet qalqan kiipti. Közi ğana jıltıraydı. Sonday swstı. İzğwt eriksiz bir-eki adım keyin şeginip ketti.

Ol kele attan sekirip tüsti de, Elgüdiktiñ mañdayına mañdayın tigizdi. Jayrap jatqan tabğaş jasauıldarın bir şolıp şıqqan barlauşı, asığıs attanatındarın ayttı. Üşeui tez qimıldap, Elgüdiktiñ betin jasırdı. Basına şoqitıp tastan belgi jinadı. Sadaqşınıñ qwsı endi sol tastardıñ üstine barıp qondı.

Ağasına qimay qarap twrsa da, Barşın köz jasın qwrğatıp alıptı. Ol endi tıqırşığan qara atqa qarğıp mindi. Artına barlauşı mingesti. Olar düsirletip jönele bergende, İzğwt nayzağa süyengen qalpı qala berdi. Kenet, äudem jer barğan Barşın qayta qayırıldı. Bwğan at üstinen  Elgüdiktiñ kezdigi men sadağın wsındı.

–Biz ketken bağıtpen bir kün, bir tün jürseñ artımızdan jetesiñ.

Osını ayttı da, tarta jöneldi. Jönele berip, oğan qara köziniñ qiığın töñkerip qalğan. Sol qiıqtan lap etken säule şumaqtı jiptey sozılıp, İzğwttıñ keudesine mataldı. Onıñ bir wşı qız janarında ketip baradı...

Aynala tastay qarañğı. Qolına Elgüdiktiñ sadağın wstap, beline kere qarıs kezdigin taqqan İzğwt tün perdesin jamıla jortıp baradı. Qoynında sadaqşınıñ kişkentay jırtqış qwsı. Keudesine böribası belgini tağıp alıptı. Azu tisi aqsiıp, jotası küjireygen kökjal onı qanday qauipten de taysaldırar emes. Bağıt ayqın, jol anıq. Alda Barşın ketken iz sayrap jatır. Jüregine erlik pen mahabbat otı wyalağan jas oğlan «Mäñgilik eldiñ» tuın kötergen Qağan ordasına qaray qasqaya tartıp keledi...

Soñı

«The Qazaq Times»