Or kiik (äñgime)

Temir joldıñ üstinde şoqayıp üş-tört bala otır. Jel qarığan janarları bwldırağan jol wşına tesilip qalğan. Jaq jüni ürpiip, tanauınan «kök jorğa» jıltıñdağan kişileu bireuiniñ tipti, tisi-tisine timey dir-dir etedi. Anadayda mwjıq mwrjasınan öleusirey tütin üzgen jwpını üy men jer bauırlağan şäkene qora-qopsı qalqiyadı. Betin bürkegen jırtıq bwlttardan pana tappağan kün wyasına asığulı. Qarlı dalanıñ qoynı-qonşın aqtarğan ospadar jel osıp-osıp ötkende, bezerip jatqan bolat relister dombıranıñ qos işegindey bebeuleydi.

Balalar üyge baruğa qwlıqtı emes. Qoldarın qusırınıp, bir-birine bwyığa tüsedi. Kenet, alıstan bir qara bayqalğan. Swp-suıq relisterdiñ boyımen jıp-jılı ümit wşqını jarısa jöneldi. Wylığıp otırğan balalardıñ bir-ekeui atıp-atıp twrıstı.

– Äne, kökem kele jatır.

–  Ötirik aytasıñ.

–  Alaqay, kökem eken.

Olar japa-tarmağay jarısa jügirdi.

Üzdik-sozdıq jetken balalar, kökelerin tws-twstan qwşaqtap, aynalıp-üyirilip jatır. Betteri dombığıp, mwrnı qızarğan temir jol qarauşı olardı erkelete külimsiredi. Suıq sorğan boyı jılınıp sala bergendey.

–  Bozarıp ketipsiñder ğoy, tüge. Nağıp sırtta jürsiñder?

–  Sizdi küttik, köke.

–  Toñğan joqpız.

Soñğı sözdi bağanağı jaq jüni ürpigen kişkenesi ayttı. Olar auır pimasımen temir joldıñ jastıq ağaşın nığarlay basqan äkelerin qorşay ilesti. Bir-birine quana jımıñdap, sekirip-sekirip qoyadı. Temir jol qarauşı birden üyge kirgen joq. Aldımen qora-jaydı bir aynalıp, wldarına tapsırğan jwmıstı pısıqtadı. Onısı birer laqtı eşki men jalğız tüyeniñ su-şöbi bolatın. Dirdektegen balalar kökeleriniñ köñilin jaylandırıp, tezirek üyge kirgizu üşin atqarğan şaruaların jarısa aytıp, aldı-artın orap jür. Al, bwdan ärige tözimi tausılğan jañağı kişkene, olardı tastay berip, üyge qaray wştı. Jwpını qwjıranıñ esigin jwlıp alarday alqın-jwlqın aşqan ol:

– Apa, apa! Äkem keldi, endi köjeni işe bersek bola ma? – dedi şeşesine üzile qarap.

Tüstegi qara talqandı qanağat twtpay, tamaq swrağan balalarğa anası «äkeleriñ kelgende bir-aq işesiñder» degen. Özi de üpi-tapı jetip otırğan astı «ünemeydik» degendi üyelmeli-süyelmeli tentekter qaydan tüsinsin. Qayta-qayta qıñqılday bergen soñ, olardı «äkeñ kelsinmen» aldausıratqan. Mwrnındağı «kök jorğanı» könetoz maqtalı şapannıñ jeñimen bir jayqap tastap, jağası jaylauğa kete jarapazanday jetken kişkentaydıñ şattanıp jürgeni sol. Äkesiniñ qajıdan kelgen habarın jetkizgendey entigip twrğan balanı ayap ketse de, ana özi ornatqan «tärtipke» tastay qattı.

–  Kelse, üyge kirsin äueli. Kiimiñdi şeşip, beti-qolıñdı şay.

Bala bäribir, äkesi dastarqan basına otırmay, auzına as tüspeytinine közi äbden jetti de, qayta sırtqa wmtıldı. Qazannıñ astın qağıstırğan bolıp teris aynalğan ana, jaulığınıñ wşımen közin sürtti.

Sam jamırap, qarañğılıq üyirilgende, şam jağılğan jwpını üydiñ işine jılılıq wyaladı. Köleñkesi tördegi qabırğada zoraya tüsken äkeni jağalay jayğasqan balalar, alasa as taqtayğa eminip, aldarına kelgen sıldır-swyıq kespeni «swrpıldata» tartıp jatır. Ülkendeuleri ülesterine tigen bir-bir japıraq qarma nandı qarbıtıp ülgerip, qasındağı kişileulerdiñ äli jartısı da jelinbegen nandarına jaltaq-jaltaq qarap qoyadı. Küni keşke deyin erinderi kögere toñıp, äreñ qoldarı jetken nesibesin olar qaydan bere qoysın, köz tikkenderdiñ kömeyin arıdan añğarğan kişkentaylar, enşilerin tas qıp wstap, şeşelerine qaray ığıstaydı.

Köjeden keyin eşki sütin qatqan bir şäugim qwla şaydı mañdayı şıp-şıp terşi otırıp tauısqan küyeuine äyeli:

– Şay-twz da azayıp qaldı, –  dep aqırın ğana «bülk» etkizdi.

Jatar aldında temir jol qarauşı sırtqa şığıp bara jatıp özine-özi «bügin japırıq ingenge şöpti molıraq salayın, erteñ qamıs tartamın» degen. Eski tüye jün körpeniñ astına endi kirgen ülken wl mwnı estip, şidiñ tübinen şığa kelgen qoyannıñ köjegindey qazdañ qağa qayta wşıp twrdı.

–  Köke, qamısqa men de barayınşı.

– Qaytesiñ, beker toñıp.

– Toñbaymın köke, kömektesemin ğoy, ertip alıñızşı.

–  Bolsın...

Qaldırıp kete me dep qorıqqan bala tünimen jöndi wyıqtağan joq. Tañerteñ äkesiniñ tıqırı bilingen zaman kiinip alğan. Japırıq örkeş ingenge qayqı bas şananı jekken temir jol qarauşı wlın teri tonğa orap tastadı. «Añ birdeñe kezigip qalsa» dep şiti mılğıtın da asınğan. Wyalşaq qızdıñ betine tepken qızılday şapağın tepsintip, kün de köterilip kele jattı. Keşegidey emes jel bäseyip qalğan sekildi. Qamıs oratın jer temir joldan on şaqırımday qaşıq, «Qazanköldiñ» jağasında. Sırıldağan şanada terbetilip, jılı tonnıñ işinde wyıqtap ketken bala, barılday bozdağan tüye dauısınan oyandı. Japırıq ingen toqtamay edel-jedel bozdap jiberdi.

– Balam, aldıñğı jaqta äldeneniñ swlbası körine me, – dedi äkesi wlına.

Bwlar oypañdau jazıqqa qaray eñkeyip keledi eken. Şananıñ üstinde moynın soza qarağan bala, rasında qar betinde qalqaqtağan bir belgini közi şaldı.

– Mal emes pe köke, birdeñe kele jatqan sekildi.

– Ien dalada mal jürmese kerek edi, añ ba eken deymin.

– Qasqır bolmasın. Japırıq sodan qorqqan şığar.

– Joq, ädette it-qws tobımen jortatın, mınau añ siyaqtı, olay bolsa qwday berdi, Alla näsip etse, senderdi quırdaqqa bir toyğızamın.

Älgi qalqañdağan närse bwlarğa tura tartıp, tayap keledi. Qamısqa baratın jol sorabınan auıtqitın emes. Temir jol qarauşı tañdana bastadı. Añnıñ jolmen jürip nesi bar, jürsin-aq meyli, jel biz jaqtan, dauısımızdı estip, özimizdi körip kele jatır, bayağıda qaşıp joğalsa kerek edi ğoy. «Ne bolsa da» dep mıltığın ıñğaylay qarsı jürgen ol, bir kezde tüyeni şort toqtattı. Öz közine özi senbegendey üñile qarap twrdı da, «mınau kiik qoy» dedi qayran qalıp. Tondı sıpırıp tastağan bala da, şananıñ üstinde tizerley otırıp alğan. Mine qızıq, anadayda ilbi basıp or kiik kele jatır. Ol quanıp ketti, kökem qazir atatın şığar dedi işinen. Tipti, köz aldına buı bwrqırağan bir tabaq tätti quırdaq elestep, eriksiz jwtınıp ta aldı.

Biraq, kökesi añ atatın beyne bayqatpadı, kerisinşe, şitisin «lıq» etkizip, moynına qayta tastay salğanı.  «Aşığıp, adasıp qalğan kiik bolar, özi nege adamnan qorıqpaydı, älde közi körmey me» degen bala äkesi men kiikke kezek jaltaqtağan. Kiik bolsa eşteñeden jasqanatın emes, rasında bwlardı körmeytin de sekildi, bir attam bwra tartpay, tike keledi. Temir jol qarauşı oqıs qimılğa köşti, tüyeni tez bwrıp, şananı jol sürleuinen alıstau şığarıp qoydı. Bala añ-tañ. «Kökem ne istemekşi, älde mına soqır kiikti tiridey wstap almaq pa?».

– Ua, bätireke! Mınau kiiktiñ tekesi eken, e-e-e, januarım-ay, «teke bwrqıldaqtan» şıqqan betiñ-au, bäse, bäse!

Äkesiniñ ekpindi dauısına «eleñ» etken bala, bwl kezde şananıñ twsına jaqın qalğan kiiktiñ zor tekesine baqıraya qarağan. Temirdey aşa twyaqtarı şını qardı şıqırlata basıp, bayau kösip keledi. Jip-jiñişke siraqtarı sidam denesine sayma-say. Bauırı men tamağınıñ astın twtas japqan aq mamıq jün bolımsız jelpinedi. Wşı säl qayqı qızğıltım äri bunaq-bunaq qos müyizi jaujürek batırdıñ qılışınday qaharlı. Salmalı taudıñ jotasınday döñes mwrnı da denesine jarasımdı. Al, möldiregen qara közderi tipten swlu eken, qasınan ötkende anıq körindi. Twñğiıq mwñ älde sır jasırınğan janarı balanıñ boyın silkintip jibergendey boldı.

Bir qolımen bwydanı wstap, bir qolın janına japsırğan äkesi de, kiikke qıbırsız qarap qalıptı. Moynındağı şiti mıltığınıñ wñğısı şoşayıp, däl bir saptıñ aldınan ötip bara jatqan generalğa qwrmet bildirgen soldattay qaqşiıp twr. Qozğalıp qalsa onı ürkitip alarday ne jolına böget bolarday erekşe ıjdağat tanıtadı. Al, qarlı dalanıñ üstinde özi ğana barday eş qapersiz, essiz, sezimsiz tartıp bara jatqan or kiik bwlarğa moyın da bwrğan joq. Şanadan on-on bes qadam ğana jol nobayımen, ayağınıñ astınan köz almağan küyi kete bardı. Sılbır beynesinen twralap şarşağan, dığırı qwrıp, sonşalıq hal-därmeni tausılğan älsiz, quatsız küyi añdaladı. Äke men bala, japırıq ingen üşeui onı ünsiz qastarınan ötkizip, wzatıp saldı. Äkesiniñ mıltıqqa nege qol aparmağanın dolbarlasa da, osınşa izet tanıtqanın tüsine almağan bala:

– Bwl kiik nege jalğız jür, auırğan ba, älde aş pa, qayda ketip baradı? – dep swradı.

– Ol kiik aş ta emes, auru da emes, adasqan da joq. Ol – nağız erkektiñ özi, al endi qayda baratının peşenesine jazılğan tağdırı şeşetin bolar, – dedi kökesi wzap bara jatqan or tekeniñ tu sırtınan tolqi köz tastap. Dauısında şın rizalıq, köñilinde lepirgen sezim tını barday. Basqa maqtau aytudıñ retin tappağan jol qarauşı tağı da, «şın erkek osınday boluı kerek» dep, sözin tolıqtırıp qoydı.

Bir baqırıp alğan japırıq ingen men kürtik qardı qaq tilgen şana qayta qozğaldı. Tonına oranğan bala eşteñeniñ bayıbına bara qoymasa da, kökesiniñ «erkek kiik» dep erekşe ekpinmen aytqan sözin kökeyine tüyip qoydı. Älden uaqıtta artına qayırılğan ol, erkek kiikti tağı bir körip qalmaq bolıp edi, bwldırağan or teke aq sağım oynağan dalağa siñip ülgeripti.

Mwrat Almasbekwlı  

qazaqtimes.com